Historia muzyki - średniowiecze

ŚREDNIOWIECZE – charakterystyka ogólna
476r. - 1500r.
W średniowieczu kształtują się odrębne państwa oraz powstaje jednolita organizacja kościelna. Rywalizacja władz kościelnych i świeckich stała się powodem licznych konfliktów, z których zwycięsko wyszedł kościół, obejmując swym zasięgiem prawie całą Europę.
Bizancjum – państwo bogate, stało się wielkim kontynuatorem sztuki antycznej.
Z początku 7 w. na cesarstwo zachodnie miały wpływ wojownicze szczepy z Italii, Hiszpanii, Galii i Brytanii. Spowodowało to spustoszenie w kulturze i sztuce. Kultura tych wojowniczych ludów była uboga, prymitywna. W 8 w. nastąpiło zerwanie kontaktów wschodu z zachodem, co spowodowało upadek handlu i zubożyło kulturę i sztukę zachodu. Jedynymi ośrodkami kultury były klasztory i kościół. Kościół stał się potęgą naukową i kulturalną i dzięki temu przejął władzę nad królami, stał się potęgą ekonomiczną i polityczną.
Sztuka musiała mieć charakter religijny, być podporządkowana kościołowi i jego celom. Sztukę tworzył kościół lub inni, dla kościoła, który nadawał jej temat, kierunek rozwoju i pieniążki ;).

STYL GOTYCKI
1 połowa 13w. do 16w.
W muzyce styl gotycki miał swój początek w szkole Notre Dame. W tym czasie powstało wiele ośrodków kulturalno-naukowych. W 13 w. powstają uniwersytety w Paryżu, Bolonii, Montperie. Uniwersytety w Oxfordzie i Cambridge to uczelnie regionalne. Ówczesne podręczniki do muzyki, zwane traktatami były podstawowym źródłem informacji o muzyce średniowiecza. Teoria stała wówczas na wysokim poziomie. Zajmowała się przede wszystkim muzyką religijną, a w mniejszym stopniu świecką, instrumentalną oraz samą notacją i estetyką. Estetyka muzyczna pochodziła z estetyki starożytnego Wschodu i Grecji, czyli przywiązywała elementom muzyki wpływ na psychikę ludzką.
Z początkiem średniowiecza ideałem muzyki był jednogłosowy śpiew chóralny. Muzyka stanowiła wówczas jedynie dodatek do tekstu słownego. W okresie średniowiecza następuje powolne przejście do muzyki wielogłosowej. Muzyka świecka łączyła się z gestem, tańcem, była elementem widowisk. Kościół zwalczał muzykę instrumentalną.


Ogólnie w okresie średniowiecza terminem „muzyka” określano wszystko to, w czym panowała harmonia i odpowiedni stosunek liczbowy - czyli muzyka była nawet wtedy, kiedy nie było jej słychać. Takie rozumienie muzyki pozwoliło podzielić ją na 3 typy:
1. Muzyka modana – muzyka niesłyszalna, związana z przyrodą
2. Muzyka humana - muzyka niesłyszalna, wyrażająca harmonię duszy i ciała
3. Muzyka instrumentalis – jedyny gatunek słyszalny, w którym mieściła się cała praktyka muzyczna w dzisiejszym rozumieniu.

ŚREDNIOWIECZE – pierwsze wieki naszej ery
W rzymskich salonach literackich prócz poezji i oratorstwa, kwitło również wirtuozowstwo muzyczne. Na peryferiach imperium Rzymskiego tworzą się ośrodki kulturalne – Autiohia, Tyr, Aleksandria i Ateny. Mieszanina różnych wpływów przyczyniła się do rozkładu ideologii antyku. Chrześcijaństwo w swych początkach rozwijało się w ośrodkach etnicznych. Przeniknęła do muzyki kościelnej ludowa melodyka. Silne oddziaływanie na formy wczesnego chrześcijaństwa miała Judea. Wpływ osłabł na przełomie 2 i 3 w; czyli w momencie przetłumaczenia Biblii na grekę.
W roku 313 na mocy edyktu Konstantyna Wielkiego chrześcijaństwo staje się religią państwową. W wiekach prześladowań chrześcijan muzyka rzadko gościła w nabożeństwach i innych formach kultu, a uznanie tej religii za podstawową pozwoliło na rozwój muzyki.
W 6 w. zaczyna się scalanie różnych wpływów.

ŚREDNIOWIECZE – chorał gregoriański
Jest to jednogłosowy śpiew liturgiczny. Nazwa pochodzi od papieża Grzegorza I Wielkiego, którego pontyfikat zamknął się w latach 590 – 604 r. Uporządkował on liturgię i skoordynował śpiewy liturgiczne na cały rok kościelny.
Chorał gregoriański to zbiór śpiewów kościoła związanych z liturgią i przeznaczonych na nabożeństwa całego roku kościelnego. Jego tekstem podstawowym jest tekst biblijny w języku łacińskim. Jest to śpiew diatoniczny, jednogłosowy oparty na skalach kościelnych, realizowany w swobodnym rytmie.
Najprostszą formą chorału jest jednogłosowe cytowanie tekstów biblii zwane ORATIO lub LECTIO – recytowane na jednym tonie z kadencyjną końcówką. Wstęp do recytacji nazywał się INITIO, a koniec FINALIS. Przy wykonaniu z równymi wartościami rytmicznymi – AKCENTUS; przy zróżnicowanych – KONCENTUS. Koncentus znalazł zastosowanie w antyfonach, hymnach, responsoriach i oficjach. Rozwiniętą formą AKCENTUS była PSALMODIA. Autorem psalmów był izraelski król Dawid. Psalm był prostą, śpiewna recytacją opartą na 2, 3 dźwiękach. W praktyce przyjął się podział formy na 3 części:
1. INITIUM – motyw wstępny
2. RECYTACJĘ TEKSTU
3. KADENCJĘ
Pod koniec I tysiąclecia ustala się 6 – częściowy schemat mszy składającej się z:
• Kyrie
• Gloria
• Credo
• Sanctus
• Benedictus
• Agnus Dei
Jest to ORDINARIUM MISSA.
W zależności od dnia, pory roku, czy święta, schemat uzupełniano niestałymi częściami mszy – PROPRIUM MISSA:
• INTROITUS
• GRADUALE
• ALLELUJA
• TRACTUS
• OFFERTORIUM
• COMMUNIO
Najbogatszymi melodycznie były psalmy responsorialne śpiewane przez solistę i chór.
Następną formą chorału była JUBILACJA – głownie na słowie ALLELUJA. Operowały one obszernymi figuracjami melodycznymi na słabo rozwiniętym rytmie.
Łacina stała się wyrazem konserwatyzmu muzyki kościelnej.
Podstawą melodyki była czysta diatonika; melodyka wskazuje na zasadę moeli jako zasadę kształtowania.
Właściwym podłożem tonalnym był system modalny, którego podstawą są 4 modi (tonacje kościelne) – z 2 tetrachordów.
Pod koniec I tysiąclecia pojawiają się symptomy wewnętrznego rozkładu chorału.
Nowe formy to: tropy, sekwencje i dramat liturgiczny.
Tropy – rodzaj wstawek stanowiących powtórzenia motywów śpiewów.
Sekwencja – polegała na wstawieniu nowoutworzonego tekstu, który był podłożony sylabicznie pod istniejące już melodie.

ŚREDNIOWIECZE – monodia świecka
Jednogłosowość była cechą typową dla całej muzyki średniowiecza. Kościół przyporządkował sobie muzykę, wiążąc ją z liturgią, nie zdołał zlikwidować muzyki świeckiej, która istniała wśród ludu i na dworach.
Najstarszą była pieśń ludowa spontanicznie związana z bytem codziennym.
Wyższą rangę miały pieśni ludowych poetów zwanych we Francji – Żonglerami, w Niemczech – Spielmanami, w Anglii Mistral. Byli oni zarazem akrobatami, tancerzami, instrumentalistami. Śpiewali pieśni historyczne, wojenne, ballady, romanse rycerskie, pieśni żartobliwe, pochwalne i żałobne. Akompaniowała im wiola lub lutnia. Kościół wydał wiele zakazów zabraniających ich działalności.
W 11 w. wzrasta znaczenie kultury w Europie, pojawiają się wytworne obyczaje, nowe formy dworskie i wielki kult kobiety. Sztuka zaczęła głosić piękno świata i wyrażać subiektywne uczucia.

ŚREDNIOWIECZE - trubadurzy
W Prowansji ok. 1100 r. pojawili się TRUBADURZY, którzy tworzyli świecką monodię wokalną z towarzyszeniem instrumentów. Sztuka trubadurów była zjawiskiem elitarnym. Zajmowała się nią ARYSTOKRACJA. Byli to muzycy i poeci w jednej osobie.
Podstawową tematyką utworów trubadurów była liryka miłosna i erotyczna. Wkrótce pojawiła się również tematyka bohaterska, historyczna, polityczna, okolicznościowa, satyryczna, żałobna i inne…
Trubadurzy wychowani w epoce kultu kobiety tworzyli utwory pełne uczuć subtelności. Szkoła trubadurów odznaczała się wysoką techniką wykonawczą. Była to sztuka amatorska, choć także nie była zarobkowa, a więc profesjonalna.
Zasadą było wykonywanie utworów własnego autorstwa. Były one oparte na skalach i rytmie modalnych. Były śpiewane solo przy akompaniamencie wioli.
Trubadurzy posługiwali się językiem literackim, stworzonym na bazie dialektów francuskich, a przeznaczonym wyłącznie do poezji.
Wykształciły się dwie formy pieśni trubadurów:
1. CANZO - 5 -6 zwrotek, treść muzyczna AAB
2. VERS – we wszystkich wersach tekstu powtarzała się ta sama melodia
Pierwszym znanym trubadurem był książę Guillame de Poitiers (11/12 w.) – zwany „ojcem trubadurów”.
Złotym wiekiem trubadurów to 2 połowa 12 wieku. Działali wówczas Bernard de Vendatour, Pierre Vidal, Guiraud de Borneill (zwanym mistrzem trubadurów).

ŚREDNIOWIECZE – truwerzy
Krucjata w 1208r. niszczy Prowansję i sztukę trubadurów. Ideę liryki prowansalskiej od 2 połowy 12 w. byli truwerzy. Wnieśli do liryki rycerskiej własny wkład. Posługiwali się językiem codziennym (w przeciwieństwie do trubadurów) opartym na dialekcie płn. Francuskim. Początkowo język ten nie nadawał się do poezji, ale wydelikatniał.
Muzyka truwerów wykorzystywała formy:
• Rondellus – pieśń refrenowa, polegająca na powtarzaniu tej samej melodii
• Virelais – pieśń 3 zwrotkowa, po każdej refren
• Ballada – 3 zwrotki, 7-8 wierszy na zwrotkę, AAB
Sztuka truwerów nie była elitarna, dlatego była popularniejsza w związku z zanikaniem stanu rycerskiego przestaje być w modzie uwielbianie wytwornej damy. Jej miejsce zajmuje pasterka, tłem akcji staje się łąka.
Adam de Lachal był pierwszym truwerem, który obok pieśni pisał muzykę polifoniczną. Wraz z jego śmiercią, twórczość truwerów zanika (ok. 1306r.)

ŚREDNIOWIECZE – minnesingerzy
Francuska liryka stała się natchnieniem dla wędrownych, niemieckich piewców miłości – Minnesingerów. Ich pieśni były z początku jednozwrotkowe, z rymowanym tekstem. Potem przeobraziły się do formy przypominającej balladę francuską.

ŚREDNIOWIECZE – meistersingerzy
Ok. 1300r. twórczość świecka schodzi na plan dalszy. Dominuje ponownie muzyka religijna. W 14 w. tworzą się zrzeszenia śpiewaków zwanych Meistersingerami.
Wywodzili się oni z dawnych klasztornych szkół śpiewaczych, w których uczniami byli zwykle rzemieślnicy. Po zdaniu specjalnych egzaminów mogli być dopiero kandydatami do cechu. Podczas egzaminów badano moralność i pochodzenie, poczym przyjmowano go na próbę. Później osiągano kolejne stopnie, aż do Meister.
Pieśni tworzone przez meistersingerów były własnością szkoły, nie wolno było wydawać ich drukiem.
Najsłynniejszym meistersingerem był szewc Hans Sachs.
Działalność meistersingerów wygasa w 16 w.

ŚREDNIOWIECZE – wielogłosowość w Europie
Najstarszym dowodem wielogłosowości jest irlandzki epos z 3/4 w. w którym jest wzmianka o śpiewie trzygłosowym. W 7 w. w Szymskiej Schola Cantorum pojawiła się grupa zwolenników śpiewu równoległego w 5cz lub 4cz zwana parafonistami, ich przeciwnicy to antyparafoniści.
Wielogłosowość zanim została przyjęta do muzyki kościelnej istniała wcześniej w praktyce ludowej, a jej początki sięgają formacji przedklasowej.
Pierwszą w historii formą muzyki wielogłosowej jest ORGANUM. Organum to dwugłosowa wstawka w liturgicznych formach jednogłosowych. W rozwoju organum można wyróżnić 3 etapy:
1. 9 w. – 11 w. } okres wczesnego organum we Francji, Italii i Anglii. Polegało na prowadzeniu głosu w równoległych kwartach albo kwintach, w technice rytmicznej nota contra notam. Melodia główna leżała w głosie dolnym – vox principalis. Głosem towarzyszącym vox principalis był vox organalis. Oba głosy miały ten sam tekst, rytmikę i rysunek melodyczny.
Na przełomie 10 i 11 w. działał Gwidon z Arezzo, który wydał 4 traktaty, a wśród nich MIKROLOGUS, czyli krótka rozprawa, w której opisał dokładny przebieg organum i rozgraniczył je na 2 typy:
a) Starszy durowy (kwartowy)
b) Nowy molowy – który zaczynał się unisono.
Gwidon z Arezzo wyróżnił 3 typy heksachordów:
• Naturalny od c
• Durowy od g
• Molowy od f
Stopnie heksachordów nazwał początkowymi zgłoskami hymnu do św. Jana. Później inny teoretyk zmienił Ut na Do.
W traktacie „De arte musice” Johannesa Cottona opisany jest typ organum o ruchu przeciwnym głosów, zwana discantus.
2. W opactwie Saint Martial powstaje nowy typ organum – organum melizmatyczne.
Trzygłosowe organum to tripium
Czterogłosowe – quadroplum
ŚREDNIOWIECZE – ars antiqua

Ars antiqua (łac. sztuka dawna) – epoka wielogłosowej muzyki kościelnej w XIII w. związana z paryską szkołą Notre Dame oraz działalnością późniejszych teoretyków muzyki, takich jak: Franco z Kolonii i Petrus de Cruce.
W szkole Notre-Dame istniejącej przy katedrze Notre-Dame rozwijana była głównie forma motetu, organum, polifonii i conductus. Do głównych przedstawicieli należeli: magister Perotinus i magister Leoninus.

ŚREDNIOWIECZE – ars nova
W 14 w. z powodu upadku znaczenia kościoła zaczyna dominować muzyka świecka. Wzrasta znaczenie zawodowstwa muzycznego. Wszystkie elementy dzieła muzycznego ulegają przemianie. Rozwija się rytmika, harmonia. Precyzuje się pojęcie konsonansu i dysonansu.
W związku z tymi przemianami Filip de Vitry nadał swemu traktatowi tytuł „Ars nova”.
Centrami muzycznymi były Francja i Włochy.
Francja pod rządami Waleczjuszy stanowiła ośrodek rozwoju sztuki gotyckiej.
Swoją działalność rozwijają Filip de Vitry i najsłynniejszy kompozytor okresu Ars Nova – Guillame de Machant.

ŚREDNIOWIECZE – ars nova we Włoszech
Epoka ta we Włoszech została nazwana TRECENTO.
Twórcami nowego stylu w Italii byli Petraca, Dante, Bocaccio.
Utwory świeckie cechuje melodyjność, ciepło, subtelność, fascynacja barwą, ekspresja.
Najwybitniejszymi twórcami ars nova we Włoszech byli Francesco Landino i Jacopo de Bologne.
Podstawową formą muzyki włoskiej był madrygał. Jest to świecka forma wokalno – instrumentalna. Był utworem 2 – 3 głosowym, z towarzyszeniem lutni.
Drugą formą była caccia – ilustracyjny kanon 3 głosowy.
Obie te formy wypiera później ballata, która jest odpowiednikiem francuskiej virelais.


ŚREDNIOWIECZE – ars nova w Anglii
Anglia wytworzyła zupełnie swoistą kulturę muzyczną.
W 14 w. pojawił się 6 głosowy kanon. Jest to kanon kołowy, czyli rota.
Muzyka angielska nie była też tak bogata jak w innych krajach. Dominowała muzyka kościelna.
Modna była muzyka organowa.
W Anglii znana była ludowa praktyka śpiewu w równoległych tercjach nazywająca się Grymel.

ŚREDNIOWIECZE – muzyka polska
Malarstwo i architektura rozpoczynają rozwój od sztuki romańskiej. Dłużej i bujniej rozwinął się polski gotyk. Literatura była polska i łacińska. Zachowały się z tego okresu kazania, biblia i kronika. Muzyka przejęła już skrystalizowaną postać chorału gregoriańskiego.
Na synodzie w Łęczycy (1285 r.) nakazano wygłaszać kazania po polsku na niedzielnej sumie. O Polsce wiadomości są skromne. Uprawiano muzykę świecką i kościelną. Muzyka świecka występowała w postaci pieśni i tańców oraz misteriów.
Biskupi oraz władze miast utrzymywały zespoły wokalne i instrumentalne.
W Krakowie powstaje pierwszy cech muzyków polskich. Od 11 w. powstają szkoły katedralne i klasztorne. Życie muzyczne polaków było bardzo bogate.
Utwory związane z Krakowem „Cracovia Civitas”