Kazania jako forma pouczenia

Kazanie ma jedno znaczenie. Jest to przemówienie o treści religijnej
wygłaszane przez kapłana podczas nabożeństwa. Kapłan zazwyczaj w kazaniu komentuje ewangelie, wykłada podstawy wiary bądź przekazuje pouczenia moralne. Podczas kazania kapłan poucza by żyć godnie. W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na połączenie dwóch pojęć kazania i wynikającego z niego pouczenia.
W rozumieniu definicji pouczenie to instrukcja (gr. parainesis = pouczenie), rada lub zachęta, bo czymże byłoby prawdziwe kazanie bez płynącego zeń pouczenia.
Można by powiedzieć z całą pewnością, że kazanie z zawartym w nim pouczeniem służy celom dydaktyczno-moralizatorskim. Ukazuje i propaguje idealne wzorce osobowe, udziela praktycznych rad , wskazówek i prezentuje przykłady godne naśladowania.
Od początku chrześcijaństwa w Polsce nie stosowano innej formy nauczania kościelnego jak kazanie. Należałoby stwierdzić, że mamy pomnikowe zbiory o przemówieniach kościelnych. Na szczególne wyróżnienie zasługują najstarsze kazania takie jak :
• "Kazania Gnieźnieńskie" spisane na początku XV wieku kazania składające się ze 103 kazań łacińskich i 10 polskich. Kazania gnieźnieńskie przeznaczone były dla odbiorcy popularnego, o czym świadczą m.in. charakterystyczne zwroty do słuchaczy ("dziatki miłe") oraz licznie exempla. Glosy polskie występujące w kazaniach łacińskich mogą dowodzić, że i one wygłaszane były po polsku. Za autora kazań polskich uznaje się Łukasza z Wielkiego Koźmina (zm. ok. 1412), znanego teologa i kaznodzieję, rektora Akademii Krakowskiej
• "Kazania Świętokrzyskie " uznawane są za jeden z najstarszych zabytków polskiego piśmiennictwa (XIV w.). Kazania nazwano świętokrzyskimi, dlatego iż, księga, w której się przechowały była wcześniej własnością biblioteki klasztoru Benedyktynów w Górach Świętokrzyskich. Autor-kaznodzieja starał się nadać swoim kazaniom artystyczną formę, utrzymane są w tonie podniosłym, adresatem tych kazań są wykształceni ludzi
• "Kazania Sejmowe ks.Piotra Skargi ", które postaram się omówić w dalszej części prezentacji.
Kazania kierowane są do wiernych, aby ich pouczyć w wierze, zachęcić do moralności i dobrych uczynków a czasami uspokoić serca. Pierwsze konkretne wskazówki na co dzień dla życia godnego z Prawem Bożym wskazał nam Jezus z Nazaretu w sowim Kazaniu na Górze (Mt5,1-7,28). Według tradycji, kazanie zostało wygłoszone na górze Błogosławieństw na północnym brzegu jeziora Genezaret, w okolicach Kafarnaum.
Szacuje się, że miało to miejsce około 30 r. n.e. na co wskazuje odkrycie w 1935r. w okolicach Góry Błogosławieństw kaplicy z mozaikami z IV -VI w.
"Kazanie na górze" wprowadza surowe zasady etyczne, często zaostrzające przepisy Prawa. Można traktować to jako główny wykład zasad religii chrześcijańskiej zawarty w Biblii.
Chętnych do słuchania słów Chrystusa było tak wielu , że wąski brzeg jeziora nie mógł ich pomieścić. Swoją naukę Jezus rozpoczął od wygłoszenia ośmiu błogosławieństw i modlitwy Ojcze nasz.
Postaram się omówić każde z błogosławieństw, ponieważ ze względu na swą ponadczasową wartość wskazują nam właściwą drogę życia.
• "Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem ich jest królestwo niebieskie"(Mt.5,3) słowa te mają wydźwięk jakby negatywny: Jezus pragnie położyć kres niekontrolowanej żądzy posiadania i działania. Pragnie ubóstwa, wyrzeczenia i niezależności od tego co mam i posiadam. Trzeba "pustki", aby Bóg mógł działać. Trzeba odczuć w sobie tę pustkę i to że owocność moich czynów zależy wyłącznie od Boga. To uwalnia od tyranii rzeczy.
• "Błogosławieni, którzy się smucą, albowiem będą pocieszeni" (Mt.5,4)- to błogosławieństwo zawiera ostrzeżenie przed rezygnacją i bezradnością negatywną: niczego nie mam i niczego nie mogę, sam z siebie nic nie mogę uczynić, ale z Bogiem mogę wszystko .
• "Błogosławieni cisi, albowiem oni posiądą ziemię "(Mt.5,5)- cichość prowadzi do wiary, nadziei, pozwala zachować cierpliwość, uwalnia od obsesji natychmiastowego osiągania czegokolwiek upragnionego. Taka postawa prowadzi do widzenia świata w prawdzie. Przeciwieństwem tych błogosławieństw jest bogactwo i krzykliwość.
• "Błogosławieni którzy łakną i pragną sprawiedliwości, albowiem oni będą nasyceni" (Mt.5,6)- mowa tu o ludziach "głodnych", odczuwający głód Boga, uporządkowanego, sprawiedliwego świata. To pragnienie pełnej zależności i tożsamości z wolą Boga. To najważniejsze pragnienie, jakie powinno w nas się rodzić.
• "Błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią" (Mt.5,7) - jest to pragnienie pełnej zależności i tożsamości z wolą Boga. To najważniejsze pragnienie, jakie powinno w nas się rodzić.
• "Błogosławieni czystego serca albowiem oni Boga oglądać będą" (Mt.5,8)- to znaczy, że potrzebujemy przemiany serca, nowego wnętrza, przeżycia zesłania Ducha Świętego, który oczyszcza najgłębsze źródła naszych relacji, uświęca ich spontaniczność.
• "Błogosławieni pokój czyniący, albowiem oni synami będą nazwani" (Mt. 5,9)- należy tu rozumieć, iż drogą pokoju jest przyjęcie prawdy, dlatego prawdziwy pokój rodzi się w nas z czystego serca.
• "Błogosławieni, którzy cierpią prześladowanie z powodu sprawiedliwości, albowiem ich jest królestwo niebieskie" (Mt.5,10)- moim zdaniem jest to konsekwencja, owoce, skutki zjednoczenia z Jezusem - Jezusem cierpiącym prześladowanie. Ten kto naśladuje Jezusa spotka się ze sprzeciwem, nawet wrogością, bo świat kocha siłę, kompromis i bogactwo a nie ubóstwo i śmieszność.
Na podsumowanie zacytuję słowa Petera de Rosa, które w całości oddają prawdę o nas samych : "zastanawiające jest jak wielu, spośród tych, którzy chwalą etykę Jezusa czytali kiedykolwiek Kazania na Górze"
I tak moje rozważania poprzez „Kazanie na Górze” Jezusa Chrystusa dobiegło już do końca, chociaż należałoby je często czytać choć półgłosem i rozważać w Sercu, wcielając w życie.
Kazanie to utwór pisany prozą, często- gatunek retoryki służący do
wprowadzania realiów w życie codzienne, w tym celu zawierały pouczenia moralne.
W okresie reformacji soborowej zbiory kazań przybrały charakter utworów literackich pełniących funkcje użytkowe. Zajmowały się one konkretnym tematem starały się w sposób wyczerpujący odpowiedzieć słuchaczom na ich problemy. Niekiedy publikowane były ich zbiory np. Kazania Piotra Skargi. Wydrukowane w 1579 roku.
Piotr Skarga (właśc. Piotr Powęski,1536-1612) urodził się w Grójcu na Mazowszu, w ubogiej, mieszczańskiej rodzinie. Po ukończeniu Akademii Krakowskiej otrzymał święcenia kapłańskie i wyjechał na dalsze studia do Rzymu. Tam wstąpił do zakonu jezuitów. Po powrocie do Polski stał się gorliwym organizatorem szkolnictwa jezuickiego. Zakładał liczne kolegia jezuickie w całym kraju, a od 1579 r. został pierwszym rektorem Akademii w Wilnie. Brał żywy udział w walce z różnowiercami, zwalczając ich piórem, kaznodziejskim słowem, posuwając się nawet do politycznych interwencji. Opowiada się za zjednoczeniem kościoła wschodniego z zachodnim. Bardzo pożyteczna i owocna jest także działalność filantropijna księdza Skargi, założyciela stowarzyszeń opiekuńczych w rodzaju "Bractwa Miłosierdzia", czy "Banku pobożnego", spełniającego rolę kasy pożyczkowej dla ludzi ubogich.
Był człowiekiem bardzo wykształconym, nadwornym kaznodzieją Zygmunta III Wazy .
Kazania sejmowe Skargi w proroczym tonie przedstawiały ideały heroizmu i patriotyzmu wzorom życia ziemiaństwa. Wygłaszał często do otoczenia królewskiego oraz do posłów płomienne kazania w trosce o losy państwa. Osiem z nich zostało wydrukowanych jako "Kazania sejmowe".Powołuje się w swych kazaniach często na Biblię, cytując ją stylizując się na ton proroczy, bliski Izajaszowi, przepowiadając upadek Rzeczypospolitej.
Postulował wzmocnienie władzy królewskiej, ale podporządkowanej Kościołowi, oraz pozycji senatu. Występował jako rzecznik ograniczenia przywilejów szlacheckich i uprawnień izby poselskiej. Opowiadał się za usprawnieniem sądownictwa i poprawą doli chłopskiej. Był przekonany, że proponowane reformy zdołają ocalić państwo. Przywołując autorytet proroków Starego Testamentu i moralistów różnych czasów, upominał, że jeśli "herezja" nie zostanie wykorzeniona, a władza królewska wzmocniona, Rzeczpospolita pogrąży się w upadku.
Osiem "Kazań sejmowych" to osiem rozdziałów rozprawy politycznej o najważniejszych niedomaganiach Rzeczypospolitej, o sposobach ich przezwyciężania. I tak:
Kazanie I "O mądrości potrzebnej do rady" stanowi rodzaj wstępu, wprowadzenia w problematykę. Autor charakteryzuje choroby, które rujnują państwo. Przewodnią myślą kazania jest twierdzenie, że moralność narodu jest warunkiem szczęścia i potęgi państwa. Tak więc najbardziej normalni powinni być ci, którzy stoją na czele narodu.
Kazanie II "O miłości ku ojczyźnie" - autor wylicza tu sześć chorób Polski. takich jak: brak miłości ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia religijna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa i bezkarność grzechów jawnych.
Dalszy ciąg kazania poświęca autor pierwszej chorobie, tzn. "nieżyczliwości ludzkiej ku Rzeczypospolitej", która płynie z "chciwości domowego łakomstwa". W sposób sugestywny i wzruszający mówi Skarga o swej własnej miłości do ojczyzny, która jest świętym obowiązkiem każdego człowieka. Domaga się bezinteresowności miłości do ojczyzny, miłości dla niej samej. Atak skierowany jest w stronę magnatów dbających jedynie o swoje bogactwa (widmo tonącego okrętu). Kazanie III "O niezgodzie domowej" - nawołuje do zgody rodaków. Brak tej zgody szczególnie na sejmach budzi u Skargi lęk o przyszłość ojczyzny. "Widzi" rozbiory Polski zauważone przez Matejkę, Mickiewicza.
Kazania IV i V "O naruszeniu religii katolickiej" - dotyczą sprawy reformacji, będzie prawdziwą klęską dla Polski, ponieważ pogłębiać będzie niezgodę narodową. Autor nakazuje powrót do religii katolickiej jako jedynie prawdziwej, prowadzącej do zgody i do potęgi państwa.
Kazanie VI "O monarchii i królestwie" - zdaniem kaznodziei najlepszą formą rządu jest jednowładztwo. Nie jest to jednak równoznaczne z władza absolutną. Państwem powinien rządzić król, przy pomocy mądrej rady, złożonej z przedstawicieli narodu. Poddani winni są swemu królowi szacunek i posłuszeństwo. Natomiast "złota wolność szlachecka" prowadzi do anarchii i upadku państwa. Kazanie VII "Prawa niesprawiedliwe" - jest to piąta choroba RP.
Podobnie jak Modrzewski stwierdza, że nie ma prawdziwej wolności bez praw sprawiedliwych. Wylicza prawa niesprawiedliwe, m. in. o mężobójstwie, krzywdzące chłopa, dla którego żąda wolności osobistej, chociaż podobnie jak Modrzewski akceptuje stany społeczne.
Kazanie VIII "O niekarności grzechów jawnych" - w tym kazaniu duchowny przedstawił najgorętsze uczucia patriotyczne takie jak : miłość do ojczyzny, oburzenie na jej złych synów, niepokój o losy RP i nadzieję, że Bóg ustrzeże Polskę od zguby. Natomiast główne grzechy to: brak sprawiedliwego i sprawnie działającego aparatu sprawiedliwości, mężobójstwo, lichwa, nieprawne nabywanie majętności, zbytki, kradzież dobra pospolitego, wyzysk sierot przez złych opiekunów. Po takim wyliczeniu grzechów przewiduje rychły upadek Polski.
Skarga wykorzystał w Kazaniach sejmowych zasady retorycznej perswazji, naśladując ten typ mowy, który nazywano genus deliberativum (rodzaj doradczy, refleksyjny). W partiach argumentacyjnych i refutacyjnych przywoływał przede wszystkim Pismo Święte, aktualizując zawarte w nim relacje i opisy. W warstwie stylistycznej ważne miejsce wyznaczył epitetom, przenośniom, a zwłaszcza porównaniom zaczerpniętym z ksiąg prorockich, dzięki czemu w Kazaniach sejmowych dominuje tonacja profetyczna.
Za życia Skargi Kazania sejmowe przeminęły bez echa. W XIX wieku, a więc w okresie zaborów, zaczęto je interpretować jako zapowiedź wielkich narodowych nieszczęść, a rozbiory jako spełnienie przewidywań. Wizerunek Skargi-proroka utrwalił wówczas Jan Matejko w znanym obrazie (Kazanie Skargi, 1864).
W kazaniach autor wykorzystał formy wypowiedzi zbliżone do przemówień głoszonych z ambony co narzucało określony styl, charakteryzujący się wyraźnym tonem dydaktycznym i moralizatorskim oraz licznymi emocjonalnymi argumentami, które miały trafiać do serc odbiorców. Kazania sejmowe należą do publicystyki publicznej.
W swojej prezentacji starałem się ukazać najbardziej oczywiste cechy
kazania i dlatego rozszerzyłem niektóre zagadnienia, aby analizując kazanie stwierdzić, ie osoby je wygłaszające były wierne ideałowi, jaki przedstawiali. Kazanie pozostaje komentarzem do perykopy biblijnej.
Podstawową każdego kazania jest chrześcijańskie podejście do Pisma Świętego i temat rozumienia Biblii.
Pouczenia które płyną z treści kazania muszą być ciągle przedstawiane w każdym pokoleniu, i muszą zawierać zasadniczą perspektywą, z której można zmagać się z innymi naglącymi problemami.
Współczesne kazania są gatunkiem żywotnym np. kazanie K,Wojtyły "Znak sprzeciwu (1980), L.Kołakowskiego "Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań (1982).
Moim zadaniem było przedstawić kazanie jako formę pouczenia.
Myślę , że treść omawianych przeze mnie fragmentów utworów jednoznacznie wskazuje na nierozłączne istnienie kazania i pouczenia. Źródłem i podstawą wszystkich kazań jest kazanie na górze Chrystusa. Nauka Jezusa i wypływające z niej wskazówki, rady a więc pouczenia były żywe i wierne ideałowi wczoraj są "żywe " dziś i mam nadzieję, że będą "żywe" jutro.

Nasi duchowni dzisiejsi tak samo jak przedstawiony przeze mnie Piotr Skarga pouczają nas , nawołują, radzą i wskazują jak żyć poprzez swoje kazania oparte na biblii i naukach Jezusa.
Kazanie musi się opierać na ważnych wartościach wiernych ideałom a jego pouczenie musi dotrzeć do wnętrza człowieka. Nie będzie to możliwe bez osobistego zaangażowania, świadectwa życia, modlitwy i gorącej wiary opartej na naukach Chrystusa. Wiedział już o tym wspomniany Piotr Skarga.
Sądzę, że pouczenia płynące z kazań mają ogromne znaczenie dla wskazania ludziom prawdziwej i tylko jedynej drogi, która wiedzie do miłości tej szeroko rozumianej.
Taki sens swych kazań miał na myśli Chrystus i ksiądz Skarga, bo
przecież chodziło im o pouczenie ludzi jak żyć, aby na świecie był pokój i była miłość.