Konstytucja 3 Maja

KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791 r.

W warunkach sprzyjających, jak sądzono, sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej oraz w wyniku dalszego wzrostu dążeń reformatorskich zwołano do Warszawy sejm, który przeszedł do historii pod nazwą Czteroletniego albo Wielkiego.

Pierwsze dwa lata działalności Sejmu Czteroletniego, obradującego od 1788 r. "pod węzłem konfederacji "1, co umożliwiło podejmowanie uchwał większością głosów, przeszły na ogół mało produktywnie, mimo że powołana komisja sejmowa do poprawy formy rządów rozwinęła dość żywą działalność. Jesienią 1790 r. Dokonano nowych wyborów i sejm rozpoczął obrady w podwojonym składzie posłów. W toku drugiego dwulecia obrad zostały uchwalone w pierwszym miesiącu 1791 r. Trzy ważne ustawy, mianowicie: w marcu ustawa o reorganizacji sejmików, w kwietniu ustawa o reorganizacji miast i położenia mieszczaństwa oraz w maju Ustawa Rządowa zwana Konstytucją 3 Maja. Dwie pierwsze ustawy uznano za część konstytucji majowej.

Konstytucja 3 Maja była drugą w świecie - po Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787 r. - spisaną ustawą tego typu. Autorami Konstytucji 3 Maja byli: król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołontaj, któremu przypisuje się ostateczną jej redakcje. Uchwalenie Konstytucji w przyspieszonym trybie - dla zaskoczenia chwilowo nieobecnych w Warszawie przeciwników - zostało przeprowadzone przez powstałe w sejmie i wokół niego stronnictwo patriotyczne, którego jednym z przywódców stał się marszałek sejmu Stanisław Małachowski, w chwili gdy połączyło się ze zwolennikami króla. Część tego obozu przekształciła się po uchwaleniu konstytucji w pierwsze w Polsce w jego zalążkach nowoczesne i zorganizowane stronnictwo polityczne pod nazwą Towarzystwa Przyjaciół Konstytucji 2. Obrało ono za główny cel dalsze prace ustawodawcze.

Jeżeli zaś chodzi o samą Konstytucje 3 Maja to, ustawa rządowa gwarantowała "stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym". Ale szlachta o której tu mowa - to "ziemianie", a więc właściciele majątków. Zabezpieczono szlachcie nietykalność osobistą, i własnościową, w szczególności środków i narzędzi produkcyjnych.Ustawa zwalniała szlachtę od kwaterunku wojskowego. Utrzymana została zwierzchność dominialna szlachty nad chłopstwem. Szlachtę nieosiadłą oraz czynszową odsunięto od wpływu na sprawy publiczne, pozbawiając ją prawa udziału w sejmikach. Utrzymano zasadę,że świeże szlachectwo nie daje jeszcze w pierwszym i drugim pokoleniu prawa piastowania wyższych urzędów. Konstytucja 3 Maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego utrzymały zatem w obrębie państwa feudalnego ustrój stanowy, ale przegrody stanowe uczyniły mniej rygorystycznymi niż dotąd. Szlachectwo miało się odtąd łączyć nie tylko z urodzeniem, ale i z własnością ziemi oraz funkcją społeczną.

Ustawa z 17 kwietnia 1791 r. o miastach królewskich została uznana w Konstytucji za jej część składową. Posesjonatom tych miast zostały przyznane przywileje które zapewniały im: nietykalność bez wyroku sądowego, zezwolenie na nabywanie dóbr ziemskich, piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych we wszystkich sądach, dostępu do palestry, osiągania niższych rang oficerskich w wojsku. Rzemieślników i kupców obcego pochodzenia zachęcano przez zapewnienie im wielu swobód do osiedlenia się w Polsce.

Jeżeli zaś chodzi o sprawę chłopską to oprócz wspomnianego ogólnego postanowienia o "opiece" nad masą chłopów ze strony rządu, Konstytucja zawiera dwa postanowienia szczegółowe o losie chłopów: zachęca dziedziców do zawierania umów indywidualnych lub zbiorowych z chłopami co do rodzaju, rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń i zapewniała wolność osobistą przybyszom z zagranicy i zbiegom, którzy by zechcieli powrócić do kraju, oraz swobodę osiedlenia się i najmu pracy.

Konstytucja deklarowała swobodę wyznań, przyznawała jednak tradycyjne pierwszeństwo religii rzymskokatolickiej jako "panującej". W postanowieniach szczegółowych zastrzeżono tron i stanowiska ministerialne dla katolików, chciano sobie pozyskać w ten sposób opinię szlachecką.Obok postanowień feudalnych pojawiły się w ówczesnym ustawodawstwie normy stanowiącej wyraz nowych dążeń i przeobrażeń społecznych. Można w nich dostrzec wyraz procesu powstawania nowoczesnego narodu polskiego, podejmującego walkę w obronie swojej niepodległości i rozwijającego swoją kulturę. Widać to w objęciu wszystkich klas ludności określeniem "naród ", które w przeciwieństwie do dawniejszych pojęć dotyczyło również mieszczaństwa i chłopów, a nie tylko szlachty. Większe zmiany niż w ustroju społecznym wprowadzono w organizacji władzy państwowej Wiązało się to z dążeniem do jednolitego i scentralizowanego aparatu władzy. Wyraziła się w tym również tendencja klasy panującej do utrzymania w jednolitym państwie polskim ziem litewski-białoruskich i ukraińskich. Szlachcie na Litwie zagwarantowano, że do naczelnych organów wchodzić będą w połowie reprezentanci ziem polskich, w połowie litewskich. Na temat ustroju politycznego Konstytucja mówi: "trzy władze z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą tj. władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza króla i straży i władza sądownicza "3. Sejm miał pozostać dwuizbowy. Do izby poselskiej miało wchodzić 204 posłów wybieranych na sejmikach, na ławach rządowych w izbie mieli ponadto zasiadać plenipotenci miast w liczbie 24, wybierani przez zgromadzenie miejskie wydziałowe. Sejm pozostał więc szlachecki, już bowiem nazwa plenipotenci wskazywała że byli to pełnomocnicy miast, wysłani do przedstawienia ich postulatów. Przedstawiciele miast mieli prawo zabierania głosu w izbie poselskiej zgodnie z uprawnieniami organówrządowych w sprawach miejskich oraz przemysłu i handlu. Druga izbę, czyli senat, tworzyć mieli w zmniejszonej liczbie, bo 102 członków, wojewodowie i kasztelanowie, a poza tym biskupi diecezjalni i ministrowie - łącznie 132 osoby.Król miał zwoływać sejm, posiadał też prawo inicjatywy ustawodawczej, w jego imieniu wreszcie miały być ogłaszane ustawy. Sejm jednak mógł zbierać także z mocy prawa, jeśli w oznaczonym terminie król nie rozpisał wyborów i nie zwołał sejmu. Mógł się zbierać również na zarządzenie marszałka sejmu, gdyby panujący nie zwołał sejmu mimo jego interwencji w przypadkach, w których należało zorganizować sesje nadzwyczajną. Senat otrzymał tylko prawo veta zawieszającego w zakresie praw politycznych, cywilnych i karnych.Na sejmie konstytucyjnym, który był przewidziany co 25 lat dla rewizji konstytucji, senat stanowić miał rade starszych, po wysłuchaniu której izba poselska mogła od razu przejść do porządku nad zdaniem senatu.Wreszcie nie otrzymali senatorowie prawa inicjatywy ustawodawczej. Wprowadzono zasadę że sejm miał być zawsze gotowy. Odtąd posłowie wybierani raz na dwa lata zatrzymywali mandat przez cały czas - kadencji, z tym że w każdej chwili mogli być zwołani na sesje nadzwyczajną. Sesje zwyczajne miały się odbywać w Warszawie a co trzeci raz w Grodnie i trwać przez 70 dni, z możliwością przedłużenia obrad do 100 dni.W drobiazgowy sposób ustalono regulamin obrad, którym starano się możliwie je skrócić i przyspieszyć, a przez zasadę prostej większości głosów w jednych sprawach 2/3 lub nawet 3 w przypadkach szczególnych ułatwić bądź utrudnić podejmowanie określonych decyzji. Dla czuwania nad wykonaniem ustaw i uchwał sejmowych, jak i nad całością spraw kraju, w skład Straży Praw miał wchodzić marszałek sejmu ; funkcję te miał sprawować aż do zebrania się następnego sejmu prawodawczego. Na sejmikach zapewniano głos szlachcie - dziedzicom i ich synom, a ponadto zastawnikom oraz posesorom dożywotnim, jeśli płacili podatek w ustalonej wysokości. Nieposesjonaci zostali z sejmików usunięci. Jako dolną granicę wieku przyjęto 18 rok życia. Uprawnionych do głosowania miano wpisywać do osobnych ksiąg tzw. Ziemskich.

Jeżeli chodzi o stanowisko króla to do najważniejszych zmian należało wprowadzenie zasady dziedziczności tronu. Zasadę tą wprowadzono w celu zlikwidowania elekcji stwarzających wśród magnaterii zarzewie walki o władze i okazji do ingerencji obcych mocarstw. Mimo nienajlepszej tradycji rządów saskich w pierwszej połowie XVIII w. powierzała konstytucja tron dynastii Wettynów. W miejsce odpowiedzialności króla, konstytucja czyniła odpowiedzialnymi ministrów zasiadających w Straży Praw. Ministrów tych powoływał król pod kontrolą sejmu.Najważniejszą władzę wykonawczą powierzono w Konstytucji Straży Praw, w skład której weszli: król jako przewodniczący, prymas jako głowa duchowieństwa polskiego i przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej, 5 ministrów (jeden z marszałków jako minister policji, dwóch kanclerzy: jeden jako minister spraw wewnętrznych, drugi jako minister spraw zagranicznych, jeden z hetmanów jako minister wojny, jeden z podskarbich jako minister skarbu). Król powoływał ministrów do Straży spośród wszystkich ministrów, których było 14. Ministrowie mogli być pociągnięci do odpowiedzialności przez sejm w dwóch przypadkach: w razie naruszenia przez nich Ustawy Rządowej lub z tytułu postawionych im zarzutów politycznych.Straż stała na czele administracji.Król zaś powracają do praktyki z pierwszych lat swego panowania, urządzał też poza Strażą zebrania konsultacyjne wszystkich ministrów. Podlegały jej komisje wielkie - kolegialne zorganizowane ministerstwa - złożone z członków wybieranych przez sejm. Były to komisje: Policji (dla miast), Wojska, Skarbu, oraz Edukacji Narodowej. Przewodniczącymi komisji byli ministrowie nie należący do Straży. W skład każdej komisji wchodziło 14 lub 15 komisarzy, wybieranych na sejmie na okres 2 lat, oraz po 6 plenipotentów miast, wybieranych do komisji Policji i Skarbu. W komisji Wojskowej przewagę miały osoby cywilne.Sprawy terytorialne ziem i województw należały do komisji porządkowych cywilno - wojskowych, mających charakter organów samorządowych. Komisje składały się z 15 komisarzy, wybieranych przez sejm co 2 lata spośród szlachty osiadłej w danym okręgu, następnie do komisji wprowadzono jeszcze po 3 mieszczan powiększając jej stan personalny do 18 osób. Do komisji należały sprawy rekrutowania do wojska, kwaterunek urządzanie magazynów i dostarczanie podwód dla wojska, a także wydawanie paszportów i kontrola ruchu ludności. Komisja zajmowała się także prowadzeniem wykazów statystycznych, udzielaniem porad rolnictwu, podniesieniem rzemiosł i handlu, szkołami i opieką nad biednymi i chorymi.

Osobne ustawy, z których główna, tj. Ustawa o miastach wolnych naszych królewskich..., uznana została za część Konstytucji, dotyczy organizacji miast królewskich, uznanych odtąd za wolne. Ustawy urządzały wszystkie miasta tej kategorii w jednakowy sposób, podczas gdy poprzednio każde miasto miało odrębne przywileje i ordynacje. Miasta prywatne mogły być poddane nowym przepisom za wolą ich właścicieli. Prawo miejskie obowiązywało odtąd wszystkich mieszkańców, zarówno mieszczan, jak i szlachtę osiadłą w miastach.Czynne i bierne prawo wyborcze przyznano jednak tylko posesjonatom. W ustroju miast odróżniano zgromadzenia uchwalające i urzędy wykonawcze. Cały kraj podzielono na wydziały, a do każdego z nich zaliczono pewną liczbę miast. Autonomię miast zniesiono, ponieważ odebrano im prawo wydawania statutów i wilkierzy. Poddano je kontroli ze strony Komisji Policji.

Na podstawie Konstytucji powstały sądy komisji rządowych i porządkowych 4, do ich obowiązków należały sprawy sporne, objęte kompetencjami danych urzędów administracyjnych. Połączono w zakresie sądownictwa szlacheckiego sądy grodzkie, ziemskie i podkomorskie, tworząc na ich miejsce kolegialne sądy ziemskie, złożone z 10 sędziów wybieranych na 4 lata na sejmikach deputackich. Mały one być zawsze gotowe, tj. urzędować w ciągu całego roku.

Sejm Czteroletni zmierzał do powiększenia sił zbrojnych dla zapewnienia obrony państwa. W 1788 r. uchwalono zwiększenie liczby wojska do 100 tys. Żołnierzy, w praktyce jednak, wobec oporu szlachty i złej woli większości dowódców, powołano pod broń 65 tys. W roku 1792 r. w obronie Ustawy 3 Maja stanęło do walki zaledwie 37 tys. Żołnierzy. Konstytucja zmieniała sposób zaciągu. Zachowując zaciąg ochotniczy, wprowadzono obok niego rekrutacje przymusową, choć w ograniczonym zasięgu. Ze wszystkich dóbr królewskich i duchownych miał iść do wojska jeden rekrut z 50 dymów, z prywatnych dóbr szlacheckich jeden ze 100 dymów. Służba wojskowa miała trwać od 6 do 8 lat. Wiek żołnierzy określono na 18 - 25 lat, przewidując urlopowanie co roku na 10 miesięcy 24% składu. Rekrutacją, wyekwipowaniem wojska i zaprowiantowaniem zajmowały się pod kierunkiem przywróconej Komisji Wojskowej - komisje porządkowe cywilno - wojskowe.