Ludność żydowska w Radomsku.

Początki osiedlania się Żydów w Radomsku okryte są tajemnicą. Najdawniejsze źródła o osadnictwie żydowskim w Polsce pochodzą z XI w. W okresie rozbicia dzielnicowego rozwój miast stworzył warunki korzystne do osiedlania się Żydów w Polsce. Po okresie rozbicia dzielnicowego wzrosła rola miast i mieszczaństwa. Zainteresowani rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych władcy polscy popierali imigrację Żydów.
W niektórych miastach Żydów dopuszczano do obywatelstwa miejskiego, bez prawa ubiegania się o urzędy miejskie. W innych miastach (szczególnie szlacheckich), Żydzi uzyskiwali pełną swobodę uprawiania handlu i rzemiosła, w jeszcze innych (w tym także
w Radomsku) istniał zakaz osiedlania się Żydów.
Przywilej króla Władysława IV z 1633 r. (de non tollerandis Judaeis) ograniczał znacznie napływ ludności żydowskiej. W XVII i XVIII w. Żydzi żyli tylko w majątkach rodzin szlacheckich w okolicznych wioskach Radomska. Wspólnota żydowska wraz
z synagogą istniała w wiosce Bugaj niedaleko Radomska. Żydzi z Bugaja zajmujący się handlem w Radomsku byli zmuszani do opuszczania miasta wieczorami. Magnaci wykorzystujący Żydów jako element konkurencyjny w stosunku do miast królewskich stwarzali na ogół dogodne warunki dla rozwoju rzemiosła żydowskiego. Natomiast
w miastach królewskich, do których zaliczało się Radomsko, rzemieślnicy żydowscy,
a także pozacechowi rękodzielnicy chrześcijańscy, zwani partaczami, byli szykanowani zarówno ze strony władz miejskich, jak i chrześcijańskich cechów.
W 1810 r. miasto Radomsko liczyło 1036 mieszkańców, z czego pochodzenia żydowskiego było 36. W początkach XIX w. wioska Bugaj została przyłączona do Radomska
i w 1822 r. wspólnota żydowska zorganizowała Komitet z synagogą. Komitet ten był pierwszą legalną instytucją żydowską w Radomsku. Na Kongresie Wiedeńskim z 1815 r. postanowiono utworzyć konstytucyjne Królestwo Polskie, którego tron objął car rosyjski. Zachowały swą moc przepisy z czasów Księstwa Warszawskiego, gdzie Żydów pozbawiono praw obywatelskich oraz cywilnych. Żydów nie objął powszechny obowiązek służby wojskowej, w zamian za co obłożono ich specjalnym podatkiem. W miastach ludność żydowska nie miała praw miejskich. Zachowano natomiast pewne formy samorządowe.
Z rozbudowanej dawniej organizacji samorządu żydowskiego w Polsce pozostały gminy jako jednostki niższego szczebla.
W 1816 r. zezwolono Żydom na utworzenie własnego cmentarza. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz. W latach 1940-43 hitlerowcy rozstrzelali na cmentarzu ponad 1.500 Żydów. Na powierzchni 2,5 hektara zachowało się około 3000 nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1831 roku. Kilka grobów posiada własne żeliwne ogrodzenie. Nagrobki posiadają inskrypcje w języku hebrajskim. Na uwagę zasługuje ohel cadyków: Salomona kohen Rabinowicza (1803-1866), Cwi Meira kohen Rabinowicza (zm. 1902), Abrahama Isachara Dow kohen Rabinowicza (zm. 1892), Ezechiela kohen Rabinowicza (zm. 1910), Salomona kohen Rabinowicza (zm. 1907), Mojżesza Elimelecha kohen Rabinowicza (zm. 1891). Na zbiorowej mogile Żydów rozstrzelanych przez hitlerowców, umieszczono pamiątkową tablicę.
W początkowych latach wspólnoty żydowskiej w Radomsku założono Dom Studiów (Beth-Midrash). Dom ten służył jako dom modlitwy. W 1834 r. wspólnota żydowska Radomska zaangażowała jako rabina Salomona ha-Kohen Rabinowicza (1803-1866) z Włoszczowy, który w 1834 r. założył dynastię radomszcańskich cadyków, stojących na czele wyznawców chasydycyzmu. Następcami jego byli: Abraham Issac ha-Kohen (umarł w 1892 r.), jego syn Ezekiel (umarł w 1911 r.). Ostatnim cadykiem w Radomsku przed zagładą Żydów był Solomon Noech ha-Kohen (zginął w getcie warszawskim w 1942 r.).
Po otwarciu kolei warszawsko-wiedeńskiej w 1846 r. nastąpił gwałtowny przyrost ludności żydowskiej w Radomsku. Dodatkowym czynnikiem wzrostu ludności było równouprawnienie Żydów w Królestwie Kongresowym. W 1827 r. na ogólną liczbę 1792 mieszkańców Radomska, Żydzi stanowili 369, a w 1855 na 2496 stanowili1402. Spis ludności z 1897 r. wykazał 43% (5054 mieszkańców) ludności żydowskiej. Byli oni zatrudnieni głownie jako stolarze, tkacze, w tartakach. Zamożni Żydzi zakładali fabryki, hotele i restauracje, które zatrudniały ok. 500 Żydów. W 1902 r. zakończono budowę synagogi.
Cenne przedmioty związane z tą synagogą takie jak jad, besamin, teflin, znajdują się
w Muzeum Regionalnym w Radomsku. W 1906 r.Żydzi założyli w Radomsku samoobronną organizację przeciw pogromom.
Aż do I wojny światowej i okupacji austriackiej gminą żydowską w Radomsku rządził tzw. Dozór Bóżniczy, składający się z trzech członków. W związku z Rewolucją z 1905 r. sytuacja ekonomiczna Radomska znacznie się pogorszyła. W tym czasie nastąpiła masowa emigracja Żydów do USA, głownie do Teksasu.
Pod koniec I wojny światowej powstał związek żydowskich pracowników. W 1918 utworzono Izbę Handlową i należące do niej dwa banki oraz Związek Drobnych Kupców. Pierwsze ogólne wybory do gminy żydowskiej w Radomsku odbyły się w 1924 r. Wybory
z 1936 r. dały następujący wynik: Mojżesz Berżer – przewodniczący, Eimelech Jakubowicz – wiceprzewodniczący, rabin Izrael Pinchas Rabinowicz; Abram Grosman (Aguda), Fiszel Paryż (Poalej Syjon lewica), Herman Rodal (rewizjonista), Wolf Lajb Szklarczyk (bezpartyjny), Mojżesz Wajnrach (Aguda) i Hersz Łajb Zajdma (bezpartyjny).
W okresie międzywojennym udział Żydów w przemyśle ciężkim zarówno jako pracowników jak i pracodawców był niewielki. Istniejąca fabryka wyrobów metalowych zatrudniała 20 robotników żydowskich, a w 2 fabrykach guzików pracowało 40 robotnic żydowskich. W rzemiośle i drobnym przemyśle przeważali Żydzi, byli to przeważnie stolarze, szewcy i krawcy. W dwudziestoleciu międzywojennym powstało w Radomsku ok. 250 żydowskich warsztatów stolarskich. Populacja Żydów w Radomsku zwiększyła się z 7774 (41.5%) do 12371 (55%). W 1926 r. na 24 członków Rady Miasta Żydzi stanowili 8. Samuel Haze (jubiler) radny miasta Radomska, a w latach 1930- 1933 ławnik w Urzędzie Miasta.
W tym czasie istniały w Radomsku organizacje i instytucje żydowskie takie jak: Związek Drobnych Kupców, Komitet Pomocy Zubożałym Kupcom i Rzemieślnikom, Związek Rzemieślników, Bank Spółdzielczo-Kupiecki, Kasa Bezprocentowa „Gemillas Chesed”. Żydzi posiadali następujące szkoły: Gimnazjum żydowskie, Hebrajska Szkoła Prywatna, „Talmud Tora”, „Bajs Jakow”, Jeszybot,:Keter Tora”. Ludwika Weintraub zorganizowała prywatne gimnazjum żydowskie. W 1909 r. powstało towarzystwo śpiewacze „Hazamir”, które po I wojnie światowej przejęło rolę stowarzyszenia kulturalnego, otwierając bibliotekę, prowadząc kółko dramatyczne.
Utworzono szpital dla zakaźnie chorych. Założono stowarzyszenie kobiece pomagające biednym matkom. W 1931 r. Mendel Lachman otworzył schronisko dla przejezdnych Żydów, finansowane przez organizację „Hachnasat Orchim”.
Własne lokale posiadały: Aguda, Bund, Poalej Syjon-lewica, Gordonia, Rewizjoniści, Związek Kombatantów Żydowskich oraz Drobni Kupcy. W 1930r. powstała organizacja kibucu chaluców „Witkinia”, przygotowująca Żydów do emigracji i budowy własnego państwa.
Ważną rolę odgrywała biblioteka im. Szaloma Alejchema, założona w 1926 r., która stanowiła ośrodek życia kulturalnego Żydów w Radomsku. Działały też kluby sportowe „Hakach” (1921), Maccabi (1924), Hapoel (1929), Gwiazda, Morgenstern.
Od 1939 r. na czele gminy żydowskiej w Radomsku stał Mojżesz Berżer. Dzięki jego staraniom powstał okazały gmach gminy żydowskiej w Radomsku. Był on jedynym Żydem
w Radzie Powiatowej przy Sejmiku Powiatowym. W 1939 r. w Radomsku było około 7500 Żydów

Bibliografia
• Stanisław Sankowski „Z dziejów Miasta Radomska
(do 1939 r.)”
• Oficjalna strona internetowa Izraela w Polsce http://www.izrael.com.pl