Romantyzm w Polsce

W Polsce za początek romantyzmu uznaje się rok 1822 – datę wydania przez Mickiewicza Ballad i romansów. W historii literatury takie daty są jednak umowne, w tym wypadku podkreślona zostaje ranga debiutanckiego tomiku poety, który stał się znakiem polskiego romantyzmu.
Tendencje preromantyczne pojawiały się w Polsce od początku wieku XIX. Oprócz wspomnianego już czasopiśmiennictwa swoją rolę odegrał tu teatr i inscenizacje utworów z gatunku tzw. dramy mieszczańskiej, stojącej w sprzeczności z zasadami klasycyzmu. Na osobną uwagę zasługuje twórczość takich poetów, jak: J.U. Niemcewicz, F. Karpiński, M. Wirtemberska, J.P. Woronicz bądź K. Brodziński, a także poetów legionowych: J. Wybickiego, C. Godebskiego czy K. Tymowskiego. Trzeba tu wskazać także na zainteresowania historyczne i folklorystyczne, np. tzw. starożytnościami słowiańskimi
(Zorian Dołęga Chodakowski, autor pracy O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem, 1818) czy pamiątkami przeszłości narodowej (dwór Czartoryskich w Puławach).
Charakterystyczne są tendencje słowianofilskie pojawiające się w kulturze polskiej od początku wieku XIX. Wiązały się one z romantycznym zainteresowaniem przeszłością – zarówno w aspekcie naukowym, jak i utopijnym. Stanowiły bowiem nie tylko przejaw zainteresowań antykwarycznych czy ideowych, ale także – w związku z sytuacją Polski– wyraz poszukiwań możliwych dróg ocalenia tożsamości narodowej we wspólnocie ponadnarodowej – słowiańskiej. Tendencje takie – w rozmaity sposób – zaznaczyły się w myśli Brodzińskiego i Mickiewicza.
Powstanie polskiego romantyzmu wiąże się z tendencjami społeczno-politycznymi, z atmosferą ruchu spiskowego rozwijającego się wówczas w środowiskach młodzieży. Romantyzm odwołał się właśnie do kultu młodości (Mickiewiczowska Oda do młodości). Powiązał z nią wszelkie pozytywne wartości, przede wszystkim dążenie do przemiany świata. Pierwsze pokolenie polskich romantyków debiutowało z hasłami takiej rewolty, mającej na celu odnowienie kultury. Istotnym i stanowiącym novum zjawiskiem społecznym i obyczajowym wiązanym z romantyzmem jest właśnie wspólnota młodości, zawarta w imię romantycznej przyjaźni.
Na takim gruncie ideowym powstało w 1817 r. w Wilnie tajne Towarzystwo Filomatów (Miłośników Nauki) założone przez Mickiewicza i jego przyjaciół: T. Zana, J. Czeczota, J. Jeżowskiego, O. Pietraszkiewicza i F. Malewskiego. Następnie powołano do istnienia Towarzystwo Filaretów (Miłośników Cnoty). Towarzystwa te miały charakter samokształceniowy, choć najprawdopodobniej interesowały się również inicjatywami niepodległościowymi. Trzeba również pamiętać, że w ówczesnych warunkach każda działalność tego typu niejako z definicji traktowana była jako wywrotowa. Działalność Filomatów wiązała się z próbami stworzenia projektu kultury dla Polski, projektu idealnego społeczeństwa przyszłości, opartego na zasadach liberalnej (demokratycznej) myśli oświeceniowej (Rousseau). Jednocześnie Filomaci zajmowali się literaturą i krytyką literacką. W 1823 r. śledztwo i proces zorganizowany przez reprezentującego władze carskie Nowosilcowa położyły kres działalności towarzystwa.
Warto tu odnotować, że często wskazuje się również na tzw. drugi początek polskiego romantyzmu, którym miało być pojawienie się powieści poetyckiej Malczewskiego zatytułowanej Maria (1825). Zawarta w niej wizja świata jest odmienna od wizji Mickiewiczowskiej. Maria łączy się bowiem z romantycznym nurtem „poezji nocy”, przenikniętej pesymizmem, doświadczniem marności bytu ludzkiego, obcości człowieka w świecie – będącym ironiczną i wrogą człowiekowi niepoznawalną grą przeznaczeń.
Znamienna jest geografia i zaplecze społeczne polskiego romantyzmu. Podczas gdy klasycyzm związany był przede wszystkim z dworem królewskim w Warszawie oraz z dworami arystokratów, np. z Puławami Czartoryskich (sentymentalizm), romantyzm stał się niejako prądem prowincjonalnym. Jego początki łączą się z Wilnem (tzw. szkoła litewska reprezentowana np. przez Mickiewicza) czy Ukrainą (tzw. szkoła ukraińska, której przedstawicielem byli m.in. S. Goszczyński, J.B. Zaleski, czy A. Malczewski).
Istniał wszakże i romantyzm warszawski (np. M. Mochnacki i K. Brodziński) w dużej mierze zasilony poetami szkoły ukraińskiej. Tu przede wszystkim rozegrała się batalia z klasykami o romantyzm.
Polski romantyzm dzieli się na dwie fazy: przedlistopadową i polistopadową. Cezurą jest powstanie listopadowe (1830), które zamknęło pierwszą fazę owej formacji (fakt ten uwypukla związek polskiego romantyzmu z historią). Charakteryzowała ją łączność z literaturą europejską, głównie z twórczością niemieckiego oświecenia (Goethe i Schiller) czy twórczością Byrona. Stąd zaangażowanie społeczne literatury uznanej jako droga podnoszenia rzeczywistości do sfery ideału (Schiller). Z twórców francuskich dużą rolę odegrała popularyzatorka niemieckiego romantyzmu pani de Stal oraz tacy poeci jak Lamartine i Vigny (a także – w przypadku Krasińskiego – francuska literatura grozy).
Trzeba odnotować bogactwo i różnorodność życia literackiego i umysłowego na ziemiach polskich w okresie romantyzmu przedlistopadowego. Była już mowa o czasopiśmiennictwie i teatrze, na osobną uwagę zasługują ponadto ośrodki naukowe, które pozostawały jeszcze pod wpływem oświecenia. Tak było z uniwersytetem wileńskim i warszawskim, a także z Liceum Krzemienieckim, podobny charakter miało Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk; w roku 1817 założona została Biblioteka Ossolińskich we Lwowie. Znaczącą rolę kulturotwórczą odegrał także Uniwersytet Jagielloński.
Wzorce dla polskiego romantyzmu wytworzył Mickiewicz, inicjując na szeroką skalę twórczość nawiązującą do folkloru, średniowiecza, orientalizmu, a także do romantycznej problematyki egzystencjalnej wpisującej się w krąg zagadnień związanych z miłością, samotnością, indywidualizmem. W tej fazie tworzy również Malczewski, Goszczyński, Zaleski, Mochnacki, Słowacki, a także kompozytor i muzyk F. Chopin czy malarz P. Michałowski. Wymienione postaci reprezentują różne typy osobowości twórczych. Niejako obok tego pokolenia – podobnie jak i obok pokolenia romantyków krajowych – tworzył A. Fredro.