Ruch oporu w Polsce w latach 1939-1945

Ruch oporu w Polsce w latach 1939-1945

Natychmiast po przegranej kampanii wrześniowej społeczeństwo polskie podjęło działania zmierzające do przeciwstawienia się okupantom i kontynuowania walki w konspiracji. Działania te, początkowo o charakterze żywiołowym i niezorganizowanym, polegały głównie na bojkotowaniu zarządzeń niemieckich władz okupacyjnych, uchylaniu się od pracy, zmniejszaniu jej tempa (szczególnie w zakładach zbrojeniowych i transporcie).
W Lubelskiem, Kieleckiem, w lasach pszczyńskich i Borach Tucholskich grupy żołnierzy z rozbitej we wrześniu armii prowadziły walki partyzanckie. Do maja 1940 nie złożył broni oddział wydzielony wojska polskiego majora H. Dobrzańskiego Hubala. Zbierano broń na terenach walk wrześniowych, przechowywano aparaty radiowe, maszyny do pisania i urządzenia poligraficzne.
W całym kraju spontanicznie tworzyły się tajne organizacje, których liczbę określa się na koniec 1940 na ok. 140. 27 IX 1939 w oblężonej Warszawie generał M. Tokarzewski-Karaszewicz rozpoczął tworzenie ogólnokrajowej organizacji - Służby Zwycięstwu Polski (SZP), której częścią stała się wkrótce Rada Główna Polityczna, złożona z przedstawicieli stronnictw politycznych działających w podziemiu.
Tworzenie SZP przy udziale oficerów sanacyjnych zostało źle przyjęte przez premiera rządu na emigracji, generała W. Sikorskiego. Późniejszą decyzją Sikorskiego SZP została rozwiązana. 13 XI 1939 powołano w jej miejsce Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) z komendantem głównym generałem
K. Sosnkowskim przebywającym we Francji. Funkcję politycznego kierownictwa ZWZ spełniał Polityczny Komitet Porozumiewawczy przemianowany w czerwcu 1940 na Główny Komitet Polityczny, zastąpiony ostatecznie przez Delegaturę Rządu RP na Kraj.
14 II 1942 rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych ZWZ został przemianowany na Armię Krajową (AK), która Podlegała Naczelnemu Wodzowi i Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. Głównym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony i przygotowanie armii podziemnej na okres powstania, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania Niemiec. AK dowodzili generałowie: S. Rowecki “Grot” - do 30 V 1943,
T. Komorowski “Bór” - do 2 X 1944, L. Okulicki “Niedźwiadek” - do 19 I 1945. Zastępcami komendanta i szefami sztabu byli: generał T. Pełczyński “Grzegorz” - do 2 X 1944, pułkownik E. Bokszczanin “Sęk” - do 19 I 1945.
AK od samego powstania była organizacją masową, zwiększającą swe szeregi przez werbunek ochotników i kontynuowanie akcji scaleniowej, rozpoczętej przez Związek Walki Zbrojnej. W latach 1940-1944 do AK przystąpiły m.in.: Tajna Armia Polska, Polska Organizacja Zbrojna "Znak", Gwardia Ludowa, PPS-WRN, Tajna Organizacja Wojskowa, Konfederacja Zbrojna, Socjalistyczna Organizacja Bojowa, Polski Związek Wolności oraz częściowo Narodowa Organizacja Wojskowa, Bataliony Chłopskie i Narodowe Siły Zbrojne.
AK realizowała swoje cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego. Walka bieżąca prowadzona była gł. przez akcje małego sabotażu "Wawer-Palmiry", sabotażowo-dywersyjne, np.: "Jula", "Wieniec", bojowe, m.in. "Taśma", i bitwy partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim, np. na Zamojszczyźnie. Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje odwetowe i represyjne w stosunku do SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów, np. zamach na F. Kutscherę.


Przygotowaniem i wykonaniem akcji sabotażowo-dywersyjnych i specjalnych zajmowały się autonomiczne piony wydzielone z KG AK: Związek Odwetu, "Wachlarz" i Kierownictwo Dywersji , pod nadzorem Kierownictwa Walki Konspiracyjnej, następnie Kierownictwa Walki Podziemnej.
Innymi formami walki bieżącej były: organizowana na szeroką skalę akcja propagandowa wśród społeczeństwa polskiego (prowadzona przez Biuro Informacji i Propagandy), wydawanie prasy, np. "Biuletynu Informacyjnego", szerzenie dezinformacji wśród Niemców (akcja "N"), wywiad wojskowy, którego najgłośniejszym osiągnięciem było przejęcie i przekazanie do Anglii w VII 1943 informacji o niemieckich pracach w Peenemnde nad pociskiem V-1.
Po klęsce powstania warszawskiego, jednostki AK na terenach zajętych przez Armię Czerwoną zostały zdemobilizowane. 1 I 1945 Komendant Główny generał Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu AK. Straty AK wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy, ok. 50 tys. zostało wywiezionych do ZSRR i uwięzionych, np. w Riazaniu, Borowiczach i Ostaszkowie. Do moskiewskiego więzienia trafił m.in. generał Okulicki, sądzony w „procesie szesnastu”.


Wojskowe organizacje konspiracyjne utworzyła także większość partii i stronnictw politycznych:

Stronnictwo Ludowe – „Roch”. W swym programie politycznym zakładało odbudowę państwa polskiego z granicami: wschodnią - sprzed września 1939, zachodnią - opartą na Odrze i Nysie Łużyckiej, oraz z Gdańskiem i Prusami Wschodnimi na północy. Opowiadało się za wprowadzeniem demokracji parlamentarnej, reformą rolną bez odszkodowania, nacjonalizacją górnictwa, zakładów zbrojeniowych, komunikacji oraz lasów. Z inicjatywy tej partii powstała początkowo:
Straż Chłopska – „Chłostra”, przemianowana później na Bataliony Chłopskie. Instrukcja organizacyjna głosiła, że SCh jest formacją samoobrony mająca za zadanie zabezpieczenie porządku i spokoju publicznego, ochronę mienia, ochronę działalności “Rocha” i współpracę z podziemnymi władzami państwowymi. Na przełomie 1941/1942 zaczęły powstawać tzw. Oddziały Specjalne (OS) wydzielone z oddziałów terenowych. Wykonywały akcje bojowo-dywersyjne np.: uderzały na posterunki policji, prowadziły akcję antykontyngentową, dokonując zniszczeń w młynach, mleczarniach, tartakach, gorzelniach itp., oraz niszcząc dokumentację podatkową. W porozumieniu z Kierownictwem Walki Cywilnej zwalczały kolaborantów, agentów gestapo, kolonistów niemieckich i volksdeutschów. Bataliony Chłopskie zostały rozwiązane IX 1943.

Stronnictwo Narodowe. Partia polityczna obozu Narodowej Demokracji, utworzona w 1928 z przekształcenia Związku Ludowo-Narodowego. Na pierwszego prezesa Rady Naczelnej i Zarządu Głównego wybrano J. Bartoszewicza. Program stronnictwa zakładał budowę katolickiego państwa narodu polskiego, opowiadał się za hierarchiczną organizacją społeczeństwa, przekształceniem ustroju politycznego zwiększającym rolę elity narodowej w państwie, wysuwało hasła antykomunistyczne, ograniczenia swobód i praw obywatelskich Żydów (m.in. dostępu na wyższe uczelnie).


W czasie okupacji SN utworzyło własną siłę zbrojną:
Narodową Organizację Wojskową – NOW. NOW powołano do życia w październiku 1939. Na mocy decyzji władz SN z listopada 1942 NOW została włączona w struktury Armii Krajowej (AK).
Decyzja o scaleniu NOW z AK stała się przyczyną secesji części działaczy Stronnictwa i członków NOW z szefem sztabu pułkownikiem I. Oziewiczem na czele. Secesjoniści powołali w styczniu 1943 nowy Zarząd Główny SN i oddziały wojskowe pod nazwą Narodowe Siły Zbrojne (NSZ).
Przede wszystkim NOW prowadziła działalność wywiadowczą oraz rozpoznanie konfidentów i szczególnie niebezpiecznych funkcjonariuszy hitlerowskich, zdobywano broń, amunicję i środki finansowe, tworzono system łączności, głównie patroli terenowych, a także kolportaż podziemnej prasy. Przeprowadzano akcje sabotażowo-dywersyjne i w celach samoobrony. NOW organizowała również pomoc dla Żydów (współpracując w Warszawie w tym celu z Frontem Odrodzenia Polski i pracownikami Wydziału Opieki Społecznej i Zdrowia Zarządu Miejskiego Warszawy). Po upadku Powstania Warszawskiego, w którym walczyło w ramach oddziałów AK ok. 1,5 tys. żołnierzy NOW, organizacja ponownie usamodzielniła się i w listopadzie 1944 współtworzyła ze scaloną z AK częścią NSZ Narodowe Zjednoczenie Wojskowe.

Narodowe Siły Zbrojne - powstały formalnie 20 września 1942 r. Faktycznie jednak proces formowania NSZ rozpoczął się od lipca 1942 r., kiedy nastąpił rozłam w Narodowej Organizacji Wojskowej na tle scalenia z Armią Krajową.
Główne cele programowe NSZ zostały sformułowane w Deklaracji Narodowych Sił Zbrojnych z lutego 1943 r. Należały do nich przede wszystkim: walka o niepodległość Polski i jej odbudowę z granicą wschodnią sprzed 1939 r., a zachodnią na linii rzek Odry i Nysy Łużyckiej (tzw. koncepcja marszu na zachód) oraz wrogi stosunek do podziemia komunistycznego. Narodowe Siły Zbrojne występowały zarówno przeciwko faszystowskim Niemcom, jak też sowieckiej Rosji, która po klęsce wojsk niemieckich pod Stalingradem została uznana za wroga nr 1. Oficjalnie stwierdzał to rozkaz nr 3 z lutego 1944 r. Organizacja ta była zarazem przeciwko idei AK zorganizowania powszechnego powstania antyniemieckiego. Jednocześnie jednak uznawała Polski Rząd na Uchodźstwie z siedzibą w Londynie. Walki z partyzantką komunistyczną

W lipcu 1943 w obliczu nasilenia się działań komunistycznego podziemia wspieranego przez Związek Radziecki niektóre oddziały NSZ na własną rękę podjęły walki z Gwardią Ludową. Pisma podziemne związane z NSZ ostrzegały przed przygotowywanym przez PPR, na rozkaz Moskwy, przedwczesnym wybuchem powstania antyniemieckiego które skończyłoby się ogromną rzeźą polskiej ludności co ułatwiłoby podporządkowanie Polski przez komunistów. Prawdopodobnie wówczas zostały wydane "Wytyczne działania Akcji Specjalnej dowództwa NSZ", które przewidywały oczyszczanie terenu z band wywrotowych oraz wrogich formacji narodowościowych - ukraińskich, żydowskich i sowieckich, a podejmowanie walki zbrojnej z Niemcami dopuszczały jedynie w razie samoobrony. Pierwszy przypadek likwidacji oddziału GL miał miejsce 22 lipca 1943 r. na Kielecczyźnie i dotyczył złożonego głownie z Żydów oddziału GL im. Ludwika Waryńskiego - akcję wykonał oddział "Sosna" kierowany przez agenta radomskiego Gestapo Huberta Jurę ps. "Tom". Drugi, najbardziej znany, miał miejsce 9 sierpnia koło wsi Borów na Lubelszczyźnie. W tym okresie przeprowadzono także kilka innych akcji przeciwko GL, zwłaszcza w Okręgu Kieleckim (oddziały AS "Sosna" przemianowane na "Las 1" i "Las 2" – od grudnia 1943 r. do lutego 1944 r.).

Wolność-Równość-Niepodległość - konspiracyjna nazwa Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), odtworzonej po wojnie obronnej Polski w październiku 1939. Skupiała większość członków i kół przedwojennej PPS, poza nielicznymi grupami lewicowymi, tworzącymi organizację Polskich Socjalistów.
WRN opowiadała się za odbudową Polski przy utrzymaniu niezmienionych granic wschodnich, za przeprowadzeniem parcelacji wielkich gospodarstw ziemskich, rozwojem spółdzielczości i samorządu w życiu ekonomicznym kraju. Od momentu powstania utworzyła własną organizację zbrojną Gwardię Ludową WRN.
Gwardia Ludowa – GL. Konspiracyjna organizacja wojskowa, utworzona 6 stycznia 1942 przez Polską Partię Robotniczą (PPR) i przez nią kierowana. Walczyła z okupantem hitlerowskim. Celem GL było niszczenie transportu wroga, dezorganizacja administracji okupanta, dokonywanie akcji odwetowych (np. zamach na Caf Club), walka z żandarmerią i policją, wywiad i walka partyzancka.

Armia Ludowa – AL. Utworzona na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej z 1 I 1944. Powstała w wyniku przemianowania Gwardii Ludowej. Działała wyłącznie na obszarze Generalnego Gubernatorstwa i na terenach polskich włączonych do III Rzeszy. Podlegała KRN, faktycznie kierowana przez Polską Partię Robotniczą, uznała aneksję polskich obszarów wsch. przez ZSRR. W swym statucie AL zakładała prowadzenie walki z Niemcami w celu odbudowy państwa polskiego, kierowanego przez komunistów, związanego trwałym sojuszem z ZSRR.
Do jej głównych zadań należało organizowanie dywersji na tyłach armii niemieckiej, prowadzenie wywiadu wojskowego, bojowe współdziałanie z partyzantką radziecką i Armią Czerwoną oraz podejmowanie działań mających na celu przechwycenie władzy przez komunistów po zakończeniu wojny.