Narodowowyzwoleńczy i antyfaszystowski powszechny ruch antyokupacyjny, przejawiający się w działalności konspiracyjnej, partyzanckiej i powstańczej oraz innych formach zorganizowanego oporu przeciwko hitlerowskiemu okupantowi, jego faszystowskim sojusznikom i rodzimym kolaborantom. Rozwinął się w okupowanych przez Niemcy hitlerowskie krajach Europy. Ruch oporu formował się i rozwijał w poszczególnych krajach od początku ich okupowania. Najwcześniej powstał w Polsce (ruch oporu w Polsce 1939-1945), następnie we Francji, Belgii, Holandii, Danii, Norwegii, Albanii, Grecji, Jugosławii oraz na okupowanych terenach Związku Radzieckiego. W Bułgarii, Rumunii, Słowacji, na Węgrzech i we Włoszech był formą działania przeciwko rządom faszystowskim. Na terenie Europy działał także ruch oporu formowany na wzór polskiego ZWZ AK z inspiracji brytyjskiego Kierownictwa Operacji Specjalnych, w którym uczestniczyli Polacy (m.in. organizacja Monika we Francji).
Formy walki z okupantem
Do najbardziej powszechnych form ruchu oporu należały: sabotowanie i łamanie nakazów oraz zakazów władz okupacyjnych, potajemne słuchanie i kolportowanie informacji nadawanych przez rozgłośnie alianckie, jak również prasy i wydawnictw podziemnych, umieszczanie na parkanach i budynkach napisów i haseł o treści antyokupacyjnej, bojkotowanie prasy okupacyjnej i faszystowskiej, spontaniczne manifestacje z okazji rocznic historycznych i świąt narodowych (Francja, Belgia, Holandia, Dania, Norwegia), absencja, łamanie dyscypliny pracy i akty sabotażowe w zakładach produkcyjnych, w łączności i w transporcie, strajki (Francja, Dania, Holandia, Grecja, Czechosłowacja, Włochy). Ważną formą ruchu oporu było prowadzenie wywiadu politycznego, gospodarczego i wojskowego na rzecz państw koalicji antyfaszystowskiej i ich armii, organizacje konspiracyjne i ruch partyzancki. Najważniejszą formą ruchu oporu była jednak walka zbrojna prowadzona przede wszystkim przez jednostki partyzanckie. Ruch partyzancki najbardziej rozwinął się na okupowanych terenach ZSRR, w Polsce, Jugosławii, Francji, Grecji, Albanii i Bułgarii. Walka zbrojna osiągnęła największe nasilenie w okresie bezpośrednio poprzedzającym wyzwolenie okupowanych obszarów przez armie regularne (powstania: warszawskie, paryskie, słowackie, praskie). Ogółem w europejskim ruchu oporu uczestniczyło ponad 5 mln bojowników podziemia i partyzantów
Wojna wyzwoleńcza narodu polskiego 1939-1945
Powszechna walka narodu polskiego o niepodległość Polski w okresie II wojny światowej. Zapoczątkowana wojną obronną Polski 1939, prowadzoną przeciwko agresji niemieckiej i radzieckiej. Mimo poniesionej klęski, odtworzone na Zachodzie Polskie Siły Zbrojne kontynuowały wojnę z Niemcami i ich sojusznikami. W kraju działania zbrojne prowadziły oddziały partyzanckie, zorganizowane jako wojsko konspiracyjne, wchodzące w skład struktur polskiego państwa podziemnego. Wielu Polaków walczyło także w armiach koalicji antyhitlerowskiej i oddziałach partyzanckich okupowanych państw. Udział Polskich Sił Zbrojnych w wysiłku zbrojnym państw sojuszu antyhitlerowskiego ocenia się na 4 miejscu po ZSRR, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W końcowym etapie II wojny światowej w bezpośrednią walkę z Niemcami zaangażowanych było 17 dywizji polskich liczących ok. 300 tys. żołnierzy, a łączna liczebność Wojska Polskiego wynosiła ok. 600 tys. żołnierzy. W formacjach zbrojnych wszystkich polskich organizacji podziemnych służyło ok. 500 tys. Polaków. W ruchu oporu innych państw uczestniczyło ok. 55-60 tys. Polaków. Krajowe organizacje zbrojne prowadziły działalność sabotażowo-dywersyjną i walkę bezpośrednią, której zwieńczeniem była - akcja Burza i powstanie warszawskie. Oprócz walk zbrojnych Polacy prowadzili działalność na tzw. cichym froncie: poprzez bojkot i łamanie zarządzeń okupacyjnych, prowadzenie propagandy ulotkowej, wydawanie i kolportowanie prasy konspiracyjnej. Początkowo cywilne wystąpienia antyokupacyjne miały charakter mało zorganizowany, później kierowane były przez wyspecjalizowane ośrodki. Najważniejszym z nich było od 1941 Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC) przy Delegaturze Rządu na Kraj (od 1943 Kierownictwo Walki Podziemnej przy Komendzie Głównej Armii Krajowej). KWC wzywało do bojkotu werbunku do pracy w Niemczech, bojkotu teatrów, kin, prasy okupacyjnej, piętnowało osoby współpracujące z okupantem. W związku z likwidacją polskiego szkolnictwa Tajna Organizacja Nauczycielska rozszerzyła program szkół powszechnych o przedmioty wycofane decyzją władz okupacyjnych i organizowała tajne szkolnictwo stopnia średniego i wyższego. Ogromny wpływ na podtrzymanie ducha oporu i walki narodu polskiego miała prasa Podziemna i wydawnictwa książkowe. Największymi ośrodkami wydawnictw konspiracyjnych były Warszawa i Kraków. Rozbudowaną sieć drukarni posiadały Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze, podlegające Biuru Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Wszystkie tajne formy walki z okupantem składały się na polski ruch oporu, w którym wraz z podziemnymi organizacjami zbrojnymi zaangażowanych było ok. 1 mln osób.
Ruch oporu w Polsce 1939-1945
Natychmiast po przegranej kampanii wrześniowej społeczeństwo polskie podjęło działania zmierzające do przeciwstawienia się okupantom i kontynuowania walki w konspiracji. Działania te, początkowo o charakterze żywiołowym i niezorganizowanym, polegały głównie na bojkotowaniu zarządzeń niemieckich władz okupacyjnych, uchylaniu się od pracy, zmniejszaniu jej tempa (szczególnie w zakładach zbrojeniowych i transporcie). W Lubelskiem, Kieleckiem, w lasach pszczyńskich i Borach Tucholskich grupy żołnierzy z rozbitej we wrześniu armii prowadziły walki partyzanckie. Do maja 1940 nie złożył broni oddział wydzielony wojska polskiego majora H. Dobrzańskiego Hubala. Zbierano broń na terenach walk wrześniowych, przechowywano aparaty radiowe, maszyny do pisania i urządzenia poligraficzne
Organizacje powstałe w porozumieniu z rządem emigracyjnym
W całym kraju spontanicznie tworzyły się tajne organizacje, których liczbę określa się na koniec 1940 na ok. 140. 27 IX 1939 w oblężonej Warszawie generał M. Tokarzewski-Karaszewicz rozpoczął tworzenie ogólnokrajowej organizacji - Służby Zwycięstwu Polski (SZP), której częścią stała się wkrótce Rada Główna Polityczna, złożona z przedstawicieli stronnictw politycznych działających w podziemiu. Tworzenie SZP przy udziale oficerów sanacyjnych zostało źle przyjęte przez premiera rządu na emigracji, generała W. Sikorskiego. Późniejszą decyzją Sikorskiego SZP została rozwiązana. 13 XI 1939 powołano w jej miejsce Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) z komendantem głównym generałem K. Sosnkowskim przebywającym we Francji. Funkcję politycznego kierownictwa ZWZ spełniał Polityczny Komitet Porozumiewawczy przemianowany w czerwcu 1940 na Główny Komitet Polityczny, zastąpiony ostatecznie przez Delegaturę Rządu RP na Kraj. Obok ZWZ, dążącego do pełnienia czołowej roli w okupowanym kraju, powstawały inne, drobne ugrupowania i organizacje stawiające sobie za cel walkę o odzyskanie niepodległości. Środowiska zbliżone do sanacji utworzyły Organizację Orła Białego i Tajną Organizację Wojskową, które zostały podporządkowane ZWZ. Nie udało się natomiast, mimo starań, wejść do ZWZ zdecydowanie sanacyjnemu Obozowi Polski Walczącej i Konwentowi Organizacji Niepodległościowych. Wojskowe organizacje konspiracyjne utworzyła większość partii i stronnictw politycznych. Stronnictwo Ludowe "Roch" zorganizowało Straż Chłopską (Chłostra), przemianowaną w 1941 na Bataliony Chłopskie (BCh). Stronnictwo Narodowe powołało Narodową Organizację Wojskową, Stronnictwo Pracy - Komendę Obrońców Polski, Polska Partia Socjalistyczna - Wolność-Równość-Niepodległość - Gwardię Ludową i Socjalistyczną Organizację Bojową, środowiska chadeckie - Organizację Wojskową Unia.
Udział ZHP W konspiracji
Do konspiracji przeszedł Związek Harcerstwa Polskiego, który przyjął kryptonim Szare Szeregi i podporządkował się ZWZ. Harcerze stanowili m.in. podstawę oddziałów podległych Kierownictwu Dywersji (Kedywowi). Istniało ponadto wiele regionalnych organizacji polityczno-wojskowych, jak np. na Mazowszu Polska Organizacja Zbrojna, Tajna Armia Polska, na Kaszubach Gryf Kaszubski, w Poznańskiem Wielkopolska Organizacja Wojskowa. Początków konspiracji młodzieżowej w Polsce nie da się oddzielić od całości ruchu oporu. We wszystkich organizacjach podziemnych patriotycznie wychowywana młodzież stanowiła trzon najwartościowszych oddziałów. To młodzież studencka i szkół średnich skupiona w ZHP była twórcom tzw. Małego sabotażu polegającego m. in. Na wykonywaniu na nurach napisów haseł podtrzymujących na duchu Polaków, rysunków ośmieszających Niemców, ulotek, wrzucaniu do kin pojemników z gazem. Chwili wybuchu wojny harcerstwo polskie było przygotowane do pełnienia służb pomocniczych. W służbie sanitarnej i z bronią w ręku zginęło wielu harcerzy i harcerek. 27 Wrześniu roku zapadła w Warszawie decyzja o przejściu ZHP do podziemia. Komendantkom Organizacji Harcerek zostałam. Józefina Łapińska a Organizacji harcerzy hm. Florian Marciniak. W styczniu 1943 roku młodzi członkowie PPR utworzyli Związek Walki Młodych.
Organizacje tworzone przez komunistów
Po ataku Niemiec na ZSRR do organizowania ogólnokrajowej partii i siły zbrojnej przystąpili komuniści poprzez działanie tzw. grup inicjatywnych, przerzucanych z terytorium radzieckiego. W 1942 powstała Polska Partia Robotnicza i Gwardia Ludowa (GL), przemianowana w 1944 na Armię Ludową (AL) podporządkowaną Krajowej Radzie Narodowej (KRN). Istniały ponadto niezależne, słabe liczebnie organizacje wojskowe o zdecydowanym zabarwieniu narodowo-faszystowskim, jak np. Uderzeniowe Bataliony Kadrowe i Związek Jaszczurczy reprezentujące Obóz Narodowo-Radykalny. Największe zasługi dla ruchu oporu miał niewątpliwie ZWZ, przemianowany w lutym 1942 na AK, którą prowadziła najdłuższą walkę zbrojną w czasie okupacji. Ważną rolę w walce z okupantem spełniało także Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC) podległe Delegaturze Rządu. Prasa konspiracyjna pod koniec 1939 liczyła 30 tytułów, w 1940 ponad 200, w 1941 ok. 300. Już w październiku 1939 powstała Tajna Organizacja Nauczycielska, która organizowała konspiracyjną naukę w zakresie szkolnictwa średniego i wyższego. Przy KWC działał także wydział sądowy, który wymierzał kary za zachowania niezgodne z poczuciem honoru narodowego. Wyroki wykonywane były przez Państwowy Korpus Bezpieczeństwa. Ruch oporu istniał w formach zorganizowanych w Generalnym Gubernatorstwie i w nieco mniejszej skali na terenach włączonych do Rzeszy. Próby tworzenia siatek konspiracyjnych na terenach okupacji radzieckiej kończyły się ich szybką likwidacją przez rozbudowany aparat bezpieczeństwa (NKWD) i tajnych informatorów, przenikających do konspiracyjnych organizacji podziemnych.
Charakter prowadzonych walk w pierwszych latach okupacji
W pierwszych latach okupacji jedyna licząca się wówczas organizacja ruchu oporu, ZWZ, nie prowadziła otwartej walki z Niemcami. Działalność ograniczono do organizowania siatki konspiracyjnej, gromadzenia broni, szkolenia i prowadzenia wywiadu. W czerwcu 1940, w czasie kampanii francuskiej, wyjątkowo podjęto działania sabotażowo-dywersyjne na wyraźny rozkaz generała W. Sikorskiego. Podobnie było w lutym 1941, gdy dopuszczano możliwość niemieckiej inwazji na Anglię. Wszystkie akcje przeprowadził wówczas Związek Odwetu dowodzony przez F. Niepokólczyckiego. Aktywizacja działalności wojskowej nastąpiła po agresji niemieckiej na ZSRR, gdy ziemie polskie stały się zapleczem frontu wschodniego. Powstała na polecenie Komendy Głównej AK organizacja Wachlarz, działająca na kresach wschodnich, przeprowadziła szereg akcji dywersyjnych na liniach komunikacyjnych i w łączności telefonicznej. Dowódcami oddziałów dywersyjnych byli w większości cichociemni oficerowie przeszkoleni w Wielkiej Brytanii.
Żydowskie organizacje
W maju 1942 wyruszył w pole pierwszy oddział partyzancki GL F. Zubrzyckiego - Małego Franka. Od ostatnich miesięcy 1942 do lata 1943 BCh i AK prowadziły walkę w obronie wysiedlanej ludności Zamojszczyzny. Zbrojny opór Niemcom w gettcie w Warszawie Stawiły się: Żydowski Związek Wojskowy i Żydowska Organizacja Bojowa, prowadząc walki uliczne i broniąc się w bunkrach od 19 IV do 8 V 1943. Próby walki podjęli także Żydzi w gettach w: Częstochowie, Białymstoku, Wilnie i Tarnowie. Żydom w czasie okupacji pomagała tajna organizacja pod nazwą Rada Pomocy Żydom (Żegota) oraz AK i in. organizacje polskiego ruchu oporu. Duże znaczenie w podtrzymywaniu na duchu społeczeństwa miały akcje odwetowe i zamachy na wysokich funkcjonariuszy policji, SS i administracji niemieckiej. Akcje bojowe wykonywane były w większości przez oddziały Kedywu. AK i GL przeprowadzały również akcje zbrojne w celu zdobycia środków finansowych na potrzeby konspiracji. 1943 Dowództwo AK podjęło na szeroką skalę działalność dywersyjną i partyzancką. Od wiosny 1944 działały również duże ugrupowania partyzantów AL i BCh. Do walki ze zbrojnym podziemiem Niemcy musieli przeznaczać coraz większe siły policji i Wermachtu, ponosili także wysokie straty w ludziach, sprzęcie wojennym i zaopatrzeniu materiałowo-technicznym.
Akcja Burza
Po wkroczeniu wojsk radzieckich na ziemie przedwojennej Polski oddziały AK rozpoczęły akcję Burza, tocząc walki z wycofującymi się oddziałami niemieckimi. Akcja nie spełniła oczekiwań z uwagi na wrogą postawę rządu radzieckiego i dowództwa Armii Czerwonej wobec AK. Ostatnim akordem Burzy było powstanie warszawskie Wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie polskie oznaczało koniec walki dla organizacji komunistycznych. Żołnierze AL zasilili tworzące się organy milicji i Urzędu Bezpieczeństwa bądź wstąpili do Ludowego Wojska Polskiego. Członkowie PPR tworzyli organy władzy administracyjnej i politycznej na wyzwalanych terenach Niekomunistyczne ugrupowania ruchu oporu podzieliły się na 3 kierunki. Pierwszy, złożony z lewicowych socjalistów i radykałów chłopskich, uznał, że należy podjąć współpracę z władzami komunistycznymi. Drugi nurt polskiego ruchu oporu uważał za konieczne tworzenie partii i stronnictw demokratycznych w celu wygrania wyborów i przejęcia władzy. Przedstawiciele trzeciego kierunku nie wierzyli w porozumienie z komunistami i uważali za konieczne dalsze trwanie w konspiracji i rozbudowywanie ruchu oporu skierowanego przeciw ZSRR. Wobec terroru zastosowanego przez Armię Czerwoną oraz radzieckie i polskie służby bezpieczeństwa w dość szybkim czasie Doszło do rozbicia organizacji podziemnych. Z czasów okupacji i okresu powojennego znalazła się w komunistycznych więzieniach i obozach radzieckich Większość przywódców ruchu oporu
Duchowieństwo w ruchu oporu
Na ziemiach wcielonych do Rzeszy wprowadzono podział w kościele katolickim na polski i niemiecki. Przy czym ten pierwszy był konsekwentnie redukowany. Tylko na terenie kraju Warty Niemcy zamordowali około 752 księży katolickich. Na obszarze Generalnego Gubernatorstwa zginęło, co najmniej 336 księży i zakonników wobec wprowadzenia w GG szeregu ograniczeń życia religijnego powstał specyficzny ruch oporu, jaką było tajne duszpasterstwo polskie. Tworzono również duszpasterstwo partyzanckie. W drugiej połowie 1940 roku powstała katolicka kuria polowa wojska podziemnego. Szerszy zasięg miała Organizacja Kleru, skupiająca wszystkich duchownych katolickich uczestniczących w życiu Polski Podziemnej. OK. prowadziła ewidencję strat duchowieństwa, przewoziła tajną pocztę, organizowała kolportaż prasy podziemnej i punkty kontaktowe, zbierała informacje w terenie. Głową kościoła pod nieobecność Augusta Hloda stał się arcybiskup metropolita krakowski Adam Stefan Sapieha. Wspierał on swym autorytetem PCK i RGO, utrzymywał stałe kontakty z władzami podziemnego państwa wychodźstwie, wykorzystując do tego celu watykańskie kanały dyplomatyczne.
RUCH OPORU W POLSCE
1. Ruch oporu w Europie.
2. Formy walki z okupantem.
3. Wojna wyzwoleńcza narodu polskiego.
4. Ruch oporu w Polsce 1939- 1945.
5. Organizacje powstałe w porozumieniu z rządem na emigracji.
6. Udział ZHP w konspiracji.
7. Organizacje tworzone przez komunistów.
8. Charakter prowadzonych walk w pierwszych latach okupacji.
9. Żydowskie organizacje.
10. Akcja burza.
11. Duchowieństwo w ruchu oporu.
