Zabytki J. polskiego

Jako zabytki języka polskiego traktuje się:
- zapis pojedynczych wyrazów w tekstach polskich i obcych (na ogół są to nazwy osobowe i miejscowe)
- zapis pojedynczych zdań
- glosy, czyli polskie odpowiedniki trudniejszych wyrazów łacińskich, zapisywane np. w tekstach kazań
- mammotrekty, czyli zebrane i uporządkowane glosy dotyczące konkretnego tekstu, będące czymś w rodzaju słownika
- słowniki gromadzące terminologię przyrodniczą i botaniczną
- cyzjojany, czyli wierszowane kalendarze kościelne dla użytku duchownych
- roty przysiąg sądowych
- przekłady tekstów prawnych
- przekłady psalmów i Biblii
- teksty modlitw, kazań, pieśni religijnych
- utwory hagiograficzne
- poezję świecką.

Bulla gnieźnieńska
Jest to dokument z połowy XII wieku, datowany na rok 1136. Stanowi potwierdzenie przez papieża Innocentego II stanu posiadania arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Rejestr dóbr zawiera około czterystu nazw miejscowości oraz osób

Bogurodzica
Jest to najstarsza zachowana polska pieśń.. Datowanie pieśni jest sporne; mogła powstać między XI a XIV stuleciem, najprawdopodobniej - na przełomie XII i XIII wieku. Dotyczy to dwóch najstarszych strof; pozostałe, systematycznie dopisywane, są oczywiście późniejsze. Najstarszy zachowany odpis utworu to tzw. tekst krakowski; odnaleziono go w zbiorze łacińskich kazań z początku XV wieku.

Kazania świętokrzyskie
Ten zbiór kazań to najstarszy zabytek polskiej prozy, pochodzący z XIV wieku. Zachował się i został odnaleziony dzięki szczęśliwemu przypadkowi. Mianowicie karty pergaminowe, na których zapisano te kazania, nie uległy całkowitemu zniszczeniu, jak wiele innych, ale posłużyły - po pocięciu na paski - do oprawienia łacińskiego kodeksu, pochodzącego z klasztoru benedyktynów na Łysej Górze. XV-wieczny introligator wykorzystał drogi materiał, jakim był pergamin; dla nas bezcenny jest zapisany na nim tekst. Niestety, nie zachował się on w całości, brakuje części kart, które posłużyły być może do oprawy innej książki. Język zabytku jest dość archaiczny, zachowane są np. stare formy czasu przeszłego .Zabytek zapisany został w małopolskiej odmianie polszczyzny, stylem uczonym, tekst był przeznaczony dla wykształconego odbiorcy.

Kazania gnieźnieńskie
Z początku XV wieku pochodzi zbiór 103 kazań łacińskich i 10polskich. Kazania łacińskie zawierają liczne glosy polskie. Zabytek pochodzi z Wielkopolski, na co wyraźnie wskazują cechy językowe (formy chwała czy ogniewi ). Przechowywany jest w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie. W tekście nie spotkamy tylu archaizmów, co w Kazaniach świętokrzyskich (choć zachowały się np. formy liczby podwójnej); styl jest bardziej swobodny (przykład średniowiecznego języka mówionego), kazania adresowane były do przeciętnego, niewykształconego odbiorcy.

Psałterz floriański
XIV-wieczny przekład psałterza, odnaleziony w bibliotece klasztornej w St. Florian w Austrii, jest najstarszą odnalezioną książką polską. Jest to pięknie iluminowany rękopis, zawierający tekst w językach: polskim, niemieckim i łacińskim. Psałterz mógł być przeznaczony dla królowej Jadwigi; ukończony został jednak po jej śmierci. Ostatnia część dzieła nie jest już tak staranna jak poprzednia. Język tekstu jest dość archaiczny,

Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka)
Z połowy XV wieku pochodzi przekład Biblii, z którego zachowało się 185 kart; dokonano go dla żony Władysława Jagiełły, Zofii. Zabytek odnaleziono w węgierskiej miejscowości Sarospatak; rękopis znajdował się tam do końca ostatniej wojny. Obecnie zaginiony; dysponujemy przedwojenną fotokopią. Tłumacz podczas pracy posługiwał się, jako wzorem, przekładem czeskim, stąd liczne czechizmy w tekście zabytku Z cech językowych warto jeszcze zauważyć jednoczesne występowanie form starszych i nowszych

Psałterz puławski
Tekst ten pochodzi z końca XV wieku. Jest to pięknie ilustrowany przekład psałterza, zawierający objaśnienia psalmów. Pochodzi z Biblioteki Czartoryskich w Puławach. W pisowni warto zauważyć fakt odróżniania od siebie dwóch nosówek. Jest to zabytek o językowych cechach wielkopolskich.

\"Posłuchajcie bracia miła\"
Tekst utworu \"pochodzi z lat 70-tych wieku XV. Znajdował się w bibliotece w Górach Świętokrzyskich stąd inna nazwa \"Lament świętokrzyski\". Jest to najpiękniejsza pieśń religijna z XV wieku godna porównania z \"Bogurodzicą\".

\"Legenda o świętym Aleksym\"
to wiersz staropolski, którego zapis pochodzi prawdopodobnie z 1454 roku. Opiera się na wzorze francuskim lub włoskim. Pierwotna wersja utworu powstała w V-VI wieku w Syrii, skąd około wieku X przeszła do Europy Zachodniej. Odtąd zaczęły powstawać liczne redakcje żywota świętego Aleksego, spisywane po łacinie i w językach narodowych.

\"Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią\"
to najdłuższy polski wiersz średniowieczny. Rękopis powstał w latach 1463-1465. Jest to utwór moralizująco-dydaktyczny, podejmujący popularną w średniowieczu myśl memento mori.. Zawiera charakterystyczne dla ówczesnej epoki przeświadczenie o nieuchronnym końcu życia wszystkich ludzi.

Kronika Thietmara
Kronika biskupa niemieckiego Thietmara pochodzi z XI wieku i zawiera m.in opis wojen niemiecko-polskich; we fragmentach tych występują nazwy polskie (np. Dziadoszycy, Ślężanie, Głogów, Wrocław, Odra, Bóbr ), silnie zniekształcone.

• „Księgi henrykowskie” – kroniki klasztoru cystersów z Henrykowa na Dolnym Śląsku. W zapisach z 1270 r. pojawia się pierwsze zdanie w języku polskim: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj” (czyli: daj, niech ja pomielę [na żarnach], a ty odpoczywaj). Tak powiedział do swej zmęczonej żony niejaki Boguchwał. Językoznawcy spierają się, czy pragnął jej w ten sposób pomóc, czy może chciał pokazać, jak się to robi.