Od dekadenckiej śmierci do impresjonistycznego ożywienia… Przedstaw ewolucję poetyki i refleksji w utworach Kazimierza Przerwy – Tetmajera, wykorzystując „Melodię mgieł nocnych” i inne teksty autora.

Kazimierz Przerwa – Tetmajer to jeden z najwybitniejszych poetów polskiego modernizmu. Większą część jego twórczości obejmują dzieła poetyckie. W swoich utworach poruszał często problemy interesujące ludzi tej epoki, m.in. temat śmierci, bezradności człowieka oraz celu jego życia - czego przykładem jest „Koniec wieku XIX”. Tetmajer tworzył też liczne utwory o tematyce zaczerpniętej z życia ludu góralskiego oraz wskazujące piękno tatrzańskiego krajobrazu. Przykładem może być: „Melodia mgieł nocnych” („Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym”) oraz „Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej”. Talent poety przejawiał się głównie w plastycznej, artystycznej wizji świata, w bogactwie kolorystycznym, w stosowaniu nastrojów oraz w umiejętności oddziaływania na wyobraźnię wrażeniami zmysłowymi. Jego poezja odzwierciedla dążenie do syntezy sztuk – wiersze poety miały przedstawiać zarówno obraz, jak i muzykę. Twórczość Kazimierza Przerwy – Tetmajera zmieniała się wraz z upływem czasu. Świadczą o tym odmienne dzieła, napisane tego samego roku.
Pod koniec XIX wieku zapanowała moda na pesymizm. Z końcem stulecia wiązano kryzys kultury. Dawne wartości etyczne, religijne, kulturowe stawały się nieaktualne. Dekadentyzm akcentował schyłkowość, bezcelowość oraz bezsens niemalże wszystkiego. Dekadent zastanawiał się nad sensem nauki, a przede wszystkim życia. Nie widział w niczym przyszłości. Tetmajer w swojej poezji prezentował także dekadenckie myśli.
Sztandarowym utworem dekadentyzmu był „Koniec wieku XIX”. Jest to wiersz, w którym podmiot liryczny usiłuje odpowiedzieć na pytanie o sens ludzkiego życia. Na początku każdej zwrotki zadaje pytanie, które ma wyrażać jego postawę wobec świata: „Przekleństwo? Ironia? Wzgarda? Rozpacz? Walka? Rezygnacja? Byt przyszły? Użycie?”. Jednak w odpowiedzi padają pytania retoryczne, na które człowiek nie potrafi sobie sam odpowiedzieć. Neguje wszelkie postawy – czy to romantyczne czy pozytywistyczne.
„Ale czy mrówka rzucona na szyny
może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie?”
Jest to ważne pytanie odnoszące się do człowieka. Ludzie – jak mrówki – rzucone w wir życia nie mają tyle siły, by przezwyciężyć zło tego świata. Walka słabego człowieka z otaczającym go światem jest więc z góry skazana na niepowodzenie. Jest to sytuacja bez wyjścia, w której ani walka ani poddanie się nie przyniesie ulgi:
„Czyż przez to mniej się cierpieć będzie,
gdy się z poddaniem schyli pod nóż gilotyny?”
Tak więc człowiek żyjący na przełomie XIX i XX wieku jest zagubiony, bezradny, stara się odnaleźć sens swojego postępowania i życia. Nie jest jednak w stanie przyjąć jakiejkolwiek postawy – czy to osoby walczącej czy poddającej się. Zostaje to jasno określone w ostatniej strofie. Zauważa także, że nie ma czegoś, co mogłoby ochronić bezbronnego człowieka przez złem tego świata. Na pytanie:
„Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza,
człowiecze z końca wieku?...”
jedyną odpowiedzią, jaką może z siebie wydobyć człowiek, jest milczenie i spuszczenie głowy w swej bezradności i niewiedzy:
„Głowę zwiesił niemy”.
Wiersz „Koniec wieku XIX” ukazuje obraz dekadenckiej śmierci. Przedstawione w nim życie nie ma sensu ani żadnej wartości. Wszystko dąży do końca – do śmierci człowieka, bo przecież nie ma innego wyjścia. Analizując kolejne dzieła tego autora zauważamy pewne ożywienie. Warto dodać, że zarówno powyższy wiersz, jak i „Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej” oraz „Melodia mgieł nocnych” napisane zostały w tym samym roku – 1894 – i mimo praktycznie braku różnicy czasu ukazują inne treści.
W twórczości Tetmajera pojawia się także impresjonizm - nurt wywodzący się z malarstwa. Impresja to wrażenie, uczucie, ulotny stan ducha, który artysta starał się uchwycić w swym dziele. Było ono obrazem silnie nasyconym emocjami, postrzegane zmysłami. W poezji przedstawienie stanu ducha przeplatano z opisem krajobrazu. Częste wspomnienia Tatr, z których wywodził się poeta, przypominały mu o radości, pięknie i spokoju. W tatrzańskiej poezji Tetmajera nie ma dekadenckiej pogardy czy pesymizmu. Wręcz przeciwnie – dominuje pokora, spokój, zachwyt. Zapewne w ciszy gór poeta znajdował odpoczynek od lęków i sens życia.
„Z Tatr – Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej” to przykład liryki pejzażowej. Jej tematem jest piękno górskiego, tatrzańskiego krajobrazu i chęć odnalezienia poczucia spokoju, ulgi poprzez obcowanie z przyrodą. Poeta sięga do poetyki impresjonizmu, przez co obraz staje się niewyraźny, rozmyty w mgle. Stosuje liczne poetyckie obrazy: „mgła przezrocza”, „senna zieleń gór”, „ciemnozielony smrekowy las drzemiący wśród ciszy”. Pobudza zmysły i działa na nie przez stosowanie synestezji, czyli takiego środka stylistycznego, w którym łączy się różne wrażenia zmysłowe. Na przykład: „Srebrzystoturkusowa cisza”, która jawi się naszym oczom jako barwa, ale zarazem słyszalna cisza. Inną próbą oddziaływania na zmysły jest połączenie dźwięków i barwy:
„Szumiący z dala wśród kamieni
w słońcu się potok skrzy i mieni
w srebnotęczowy sznur”.
W wierszu tym poeta nawiązuje w niewielkim stopniu do dekadentyzmu. Ukazuje człowieka, który nie ma wyjścia, możliwości ucieczki nawet podczas podziwiania obrazu gór:
„Patrzę ze szczytu w dół; pode mną
przepaść rozwarła paszczę ciemną –
patrzę w dolinę, w dal:…”.
Zauważyć można typowo dekadenckie postępowanie. Wśród tak pięknego, górskiego krajobrazu nagle przed człowiekiem ukazuje się ogromna przepaść. Wówczas podmiot liryczny odczuwa niepokój, lęk, zadumę:
„i jakaś dziwna mię pochwycą
bez brzegów i bez dna tęsknica,
niewysłowiony żal…”.
Przestaje myśleć o tym, co widzi i znów wraca do zastanowienia nad własnym losem.
Istnieją jednak utwory, w których Kazimierz Przerwa – Tetmajer ukazuje obraz jedynie impresjonistycznego ożywienia i zainteresowania tym nurtem. Ma to miejsce w dziele pt. „Melodia mgieł nocnych” („Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym”). Młodzi artyści, w tym także Tetmajer próbowali w różny sposób walczyć z nastrojami dekadenckimi. Jedną z takich możliwości była ucieczki w góry i próba odnalezienia lekarstwa na wszystko – na smutek, żal, niespełnioną miłość, na życie. Wiersz ten jest wyrazem zafascynowania autora urokiem tatrzańskiego krajobrazu. Akcja wiersza rozgrywa się w scenerii górskiej, w nocy oświetlanej jedynie przez blask księżyca. Poeta sięga do nowych technik przedstawiania piękna obrazu, do nowych środków stylistycznych, aby ukazać ten wspaniały widok jak najpiękniej. Impresjonizm polegał na dążeniu do uchwycenia nastroju chwili, danego momentu. Podmiotem lirycznym wiersza są mgły, które rozmawiają ze sobą podczas świetlistej nocy. Chcąc uzmysłowić czytelnikowi ich lekkość, delikatność i zwiewność, poeta przywołuje obrazy mgieł bawiących się:
„Puchem mlecza się bawmy i ćmy błoną przezrocza
i sów pierzem puszystym”.
Zwrócenie uwagi na otaczający świat: cichy, błogi, beztroski podkreślają powtarzane dwukrotnie słowa: „Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie” oraz liczne epitety, takie jak: „potoków szmer”, „limb szumy powiewne”, „smrekowy szept boru”, „cichy lot nietoperza” i „uciszony wiatr”. Wśród takiej subtelności i delikatności można zauważyć moment smutku i melancholii, jaki wywołuje spadająca gwiazda: „Oto gwiazdę, co spada lećmy chwycić w ramiona,
Lećmy, lećmy ją żegnać, zanim spadnie i skona,”.
W wierszu tym mamy do czynienia z przykładem łączenia wrażeń zmysłowych: wzroku – poprzez barwy, słuchu – dzięki wyrazom dźwiękonaśladowczym, zapachu – wonności i ruchu. Synestezja zastosowana jest w słowach: „pijmy kwiatów woń rzeźwą”.
Ten typowo impresjonistyczny wiersz pobudza nasze zmysły. Skłania do zastanowienia nad swoim życiem, ale w zupełnie inny sposób niż utwory dekadenckie.
Twórczość Kazimierza Przerwy – Tetmajera można określić słowami zawartymi w temacie pracy: „od dekadenckiej śmierci do impresjonistycznego ożywienia”. Jego dzieła przedstawiają zarówno obrazy dekadenckie, czyli martwotę i sytuacje bez wyjścia, jak i jasne, klarowne sytuacje, które ważne są w życiu każdego z nas. Zwraca uwagę także zastosowanie barw. Zgodnie z nurtem impresjonistycznym kolory przedstawione w wierszach są jasne, pastelowe, żywe i bardzo delikatne. Natomiast w utworach dekadenckich – szare, kojarzące się ze smutkiem, bólem. Trzecią cechą odróżniającą utwory jest poruszany problem. Teksty dekadenckie dotyczą ludzkiej egzystencji, natomiast wiersze impresjonistyczne przedstawiają pejzaże. Krajobraz ukazuje ucieczkę od egzystencji, życia, od tego, co bolesne. Autor umiejętnie stosował liczne zabiegi językowe w celu udoskonalenia tekstów i zmiany stylu swojej twórczości. Uważam, że proces ten udał mu się bardzo dobrze, co oddają jego dzieła.