Śląsk

ŚLĄSK, hist. dzielnica Polski w dorzeczu górnej i środk. Odry. W VIII-IX w. zamieszkany przez plemiona zachodniosłow., m.in. Ślężan (w rejonie góry Ślęży; - Ślązacy ). Po okresie przynależności do Czech włączony ok. 990 do Polski; 1000 założono biskupstwo we Wrocławiu; teren sporny z Czechami (1038-50 pod ich władzą). Po 1138 dzielnica Władysława II Wygnańca, następnie jego synów, którzy dali początek 2 liniom piast.: wrocł. i opol.-raciborskiej (stąd późniejsze, od XV w., wyodrębnianie Dolnego Śląska i Górnego Ślaska); z upływem czasu rozpadał się na coraz więcej księstw, rządzonych przez Piastów; od pocz. XIII w., wraz z rozwojem osadnictwa (kolonizacja na prawie niem.), górnictwa kruszców, rzemiosła i międzynar. handlu, Śląsk stawał się najbogatszą i przodującą pod względem kult. dzielnicą Polski. Mimo silnych związków z innymi dzielnicami (program zjednoczenia Polski, wysuwany przez Henryków: Brodatego, Pobożnego i Probusa) znaczne od poł. XIII w. rozdrobnienie polit. i walki między książętami ułatwiły opanowanie Śląska przez Czechy (w 1 poł. XIV w. większość książąt uznała ich zwierzchnictwo); po zjednoczeniu Polski Śląsk pozostał poza granicami królestwa; próby jego odzyskania zakończyły się niepowodzeniem, 1348 Kazimierz III Wielki zrzekł się praw do Śląska; później wróciły do Polski jedynie księstwa - oświęcimskie (1457) i - zatorskie (1494), wykupione przez króla pol., oraz księstwo siewierskie (od 1443 własność biskupów krak.); diecezja wrocł. należała do metropolii gnieźn. do XVIII w. W 1526 Śląsk przeszedł, wraz z innymi ziemiami Korony czes., pod władzę Habsburgów; linie piast. w poszczególnych księstwach stopniowo wygasały - wrocł. 1335, świdnicka 1368, głogowska 1476, oleśnicka 1492, żagańska 1504, opol. 1532, ciesz. 1625, brzesko-legnicka 1675 (ostatnim Piastem był Jerzy Wilhelm). Wraz z napływem ludności niem. postępowała od zach. germanizacja ludności polskiej. W okresie reformacji większość książąt i miast śląskich przyjęła luteranizm; wielu działaczy reformacyjnych odegrało ważną rolę w rozwoju pol. języka i kultury na Śląsku. W czasie wojny trzydziestoletniej (trzydziestoletnia wojna 1618-48) działania wojenne spustoszyły kraj, zdziesiątkowały ludność, spowodowały upadek wielu miast; po wojnie nastąpiły prześladowania protestantów, którzy masowo emigrowali, m.in. do pd. Wielkopolski. W 1740-42 (- śląskie wojny) Śląsk został zdobyty przez Prusy, Austria zachowała tylko Śląsk Cieszyński i księstwa: karniowskie i opawskie; ten stan potwierdził pokój 1763 kończący wojnę siedmioletnią (- siedmioletnia wojna 1756-63). Władze prus. prowadziły politykę germanizacyjną, mimo to na pocz. XIX w. Górny Śląsk i pn.-wsch. część Dolnego Śląska miały zdecydowanie pol. charakter; ogółem mówiący po polsku stanowili ok. 25% ludności prowincji śląskiej. W XIX w. szybko rozwijały się: górnictwo węglowe, hutnictwo i in. gałęzie przemysłu, a gospodarka rolna osiągnęła wysoki poziom. Polscy działacze nar. (J. Lompa, K. Miarka) starali się przekształcić poczucie "ślązackiej" odrębności etnicznej w świadomość wspólnoty z całym narodem; budzenie polskości i przeciwdziałanie germanizacji ożywiła Wiosna Ludów 1848 (zakładanie czasopism i stowarzyszeń pol.), także na Śląsku austriackim (- "Tygodnik Cieszyński"); ruch nar. jednoczył Polaków wokół Kościoła katol. (inaczej było na Śląsku Cieszyńskim, gdzie mieszkało wielu ewangelików); na pocz. XX w. wzrosła aktywność polit. ruchu nar. (m.in. działalność W. Korfantego). Po I wojnie świat., uczestnicy 3 - powstań ; śląskich (VIII 1919, VIII 1920, V-VI 1921) dali wyraz woli zjednoczenia Górnego Śląska z Polską; wyniki plebiscytu z 20 III 1921, odbywającego się w warunkach dających przewagę Niemcom, były dla Polaków niekorzystne, ale Rada Ambasadorów mocarstw ententy, decydując X 1921 o podziale Górnego Śląska, pod wpływem III powstania śląskiego wytyczyła granicę korzystniejszą od rezultatów głosowania; VI-VII 1922 Rzeczpospolita przejęła 29% obszaru plebiscytowego i 46% zaludnienia (996 tys. mieszk., w tym 250 tys. Niemców) wraz z większą częścią przemysłu górnośląskiego (po stronie niem. pozostało ok. 530 tys. Polaków). Śląsk Cieszyński decyzją Rady Ambasadorów został 1920 podzielony w przybliżeniu wzdłuż Olzy: część wsch. przyznano Polsce, zach. - Czechosłowacji (gdzie w niektórych gminach Polacy stanowili większość mieszkańców - tzw. później - Zaolzie). Z przyznanych Polsce ziem Śląska utworzono woj. śląskie (ze stol. w Katowicach), które otrzymało autonomię (lokalny sejm); jako okręg górn.-hutn. odgrywało wielką rolę w gospodarce pol. (tylko w tym województwie większość ludności pracowała w przemyśle); zakłady przem. były przeważnie własnością arystokratycznych rodów niem. lub spółek o przewadze niem. kapitału (władze pol. usiłowały - z częściowym powodzeniem - wprowadzić kapitał franc.; w latach 30. akcje niektórych wielkich firm przeszły na własność państwa pol.); część Śląska znajdująca się w Niemczech traciła znaczenie gosp.; na Śląsku Opolskim działał - Związek Polaków w Niemczech oraz liczne stowarzyszenia pol., które szykanowano zwł. po dojściu A. Hitlera do władzy (1933). W 1938 po układzie - monachijskim wojska pol. zajęły Zaolzie. Po agresji niem. na Polskę, X 1939 woj. śląskie zostało wcielone do Rzeszy (do prowincji górnośląskiej); wywierając presję na Polaków wpisano większość mieszkańców na niem. listę narodowościową (tzw. volkslistę), ponad 40 tys. wcielono do Wehrmachtu; terror niem. na Górnym Śląsku był bardziej masowy niż na innych ziemiach pol.; przeciwko okupantowi walczyły organizacje podziemne (przede wszystkim - Organizacja Orła Białego - ZWZ-AK).

Po 1945 przywrócono granicę pol.-czechosł. z 1920 (lecz początkowo ze strony pol. były tendencje do ponownego zajęcia Zaolzia), zaś należąca poprzednio do Niemiec część Śląska powróciła do Polski; ludność niem. w znacznej większości została wysiedlona do Niemiec, napłynęła ludność pol. (do I 1947 - ponad 2630 tys. osób), w dużej części repatrianci z przedwojennych ziem wsch. Polski; władze komunist. traktowały w praktyce śląskich Polaków na równi z Niemcami, co często powodowało odchodzenie od polskości i emigrację do Niemiec. Od 1975 terytorium Śląska leży w obrębie woj.: biel., katow., opol., wrocł., wałb., legn., jeleniogór. i zielonogórskiego.