Analiza rynku transportowego w Polsce

Spis treści

Rozdział I: Transport w gospodarce narodowej
1.1. Podstawowe pojęcia transportowe
1.2. Funkcje transportu w gospodarce
1.3. Potrzeby transportowe i źródła ich powstawania
1.4. Kryteria klasyfikacji i podział transportu
Rozdział II: Wybrane zagadnienia funkcjonowania transportu
2.1. Transport w łańcuchach logistycznych
2.2. Kontroling w zarządzaniu transportem
2.3. Zróżnicowanie struktury gałęziowej systemów transportowych
2.4. Proces dostosowywania infrastruktury transportu do wymagań europejskich
2.5. Dostosowanie przedsiębiorstw transportowych do wymogów Unii Europejskiej
Rozdział III: Podstawy gospodarowania w transporcie
3.1. Transport samochodowy
3.2. Transport kolejowy
3.3. Transport wodnośródlądowy
3.4. Transport lotniczy
3.5. Transport morski

Rozdział I: Transport w gospodarce narodowej

We współczesnym świecie transport jest zajęciem na trwałe związanym ze sposobem bytowania człowieka, powtarzającym się w czasie i przestrzeni. Odnosi się to zarówno do przemieszczania się samych ludzi, jak i przenoszenia-transportowania przez nich rzeczy. Owo przemieszczenie-transport jest działalnością podejmowaną w celu zaspokojenia określonych potrzeb. Z biegiem lat czynności związane z transportem zostały wyodrębnione i od wielu setek lat świadczone są odpłatnie przez wyspecjalizowane podmioty gospodarcze.

Transport jako jeden z działów gospodarki narodowej może być czynnikiem przyczyniającym się do jej rozwoju, w tym każdego działu produkcji materialnej i usług. Do głównych zadań transportu jako czynnika tworzącego dochód narodowy należy między innymi: realizacja obrotu towarowego, kształtowanie ładu przestrzennego w gospodarce, oddziaływanie na dynamikę rozwoju produkcji różnych podmiotów gospodarczych. Rozwój transportu powinien wyprzedzać wzrost gospodarczy regionu i kraju oraz wynikające z niego potrzeby transportowe, by nie hamować rozwoju gospodarki. Każda bowiem działalność gospodarcza poprzedzana jest działalnością transportową, np. dowozem surowców, materiałów, powodując jednocześnie określone skutki transportowe-wywóz produktów, odpadów itp.

1.1. Podstawowe pojęcia transportowe

Elementarnym pojęciem w omawianej dziedzinie jest transport. Słowo pochodzi z języka łacińskiego od słowa transportare, co oznacza przenieść, przewieźć. Wielką trudność od lat stanowi jednoznaczne zdefiniowanie tego pojęcia, a wielość oraz zróżnicowanie definicji wynika z tego, że transportowanie jako zjawisko powszechne oraz trwałe było i jest badane przez wiele nauk.

Transport można rozpatrywać w znaczeniu etymologicznym, czynnościowym i podmiotowym. Zdaniem Ignacego Tarskiego „transport” oznacza proces technologiczny wszelkiego przenoszenia na odległość, czyli przemieszczania osób, przedmiotów lub energii”. Jan T. Hołowiński twierdzi natomiast, że transport to w ogólności świadome przemieszczenie materii i energii. Według autora „przemieszczać” to powodować, by przedmiot lub osoba jako cząstka materii lub też, by cząstki energii znalazły się na innym miejscu niż były uprzednio.

Obie definicje są do siebie podobne, jednak różnią się w dwóch zasadniczych kwestiach.

Pierwsza różnica to podkreślenie przez J. T. Hołowińskiego, że transport to świadome przemieszczenie. W ten sposób pojęcie to zostało zawężone do przemieszczenia wykonywanego tylko przez człowieka zgodnie z jego świadomością i wolą. Oznacza to, że wszelkie przemieszczenia mające miejsce w przyrodzie, takie jak: ruch rumowiska po dnie rzek czy też ruch lodowców nie są transportem. W myśl tej definicji transportem nie jest również przemieszczenie, które odbywa się w przyrodzie ożywionej, np. wykonywane przez owady.

Druga znacząca różnica wynika z twierdzenia przez I. Tarskiego, że „transport oznacza proces technologiczny”. Wynika z tego, że jest to zjawisko wywoływane przez stałą przyczyną sprawczą, powtarzalne i tym samym można je zakwalifikować do kategorii zjawisk określanych mianem procesu.

Wskazane różnice nie zacierają jednak występujących w obu definicjach podobieństw. Wspólne jest twierdzenie, że transport to przemieszczenie osób, rzeczy i energii. Jednak również w tym zakresie autorzy wyrażają odmienne poglądy. W literaturze przedmiotu spotykamy się z pojęciem transportu w postaci szerszej i węższej. W pierwszym przypadku poprzez transport rozumie się przemieszczanie osób, rzeczy, energii i wiadomości. Wersja węższa natomiast wyłącza z zakresu przemieszczanie wiadomości, uznając, iż przesyłanie informacji zalicza się do działu komunikacji.

W aspekcie podmiotowym transport oznacza działalność technicznie, organizacyjnie i ekonomicznie wyróżnioną z innych czynności technologicznych, np. przemysłowych czy rolnych. Wyodrębnienie czynności transportowych i świadczenie ich w formie usług ma miejsce wówczas, gdy do ich realizacji zostanie powołany odrębny podmiot gospodarczy, wyposażony w odpowiednie środki transportowe.

Transport w ostatnim ujęciu-czynnościowym oznacza nic innego jak przewóz, przemieszczenie, a niekiedy również komunikację. Przewóz to przewiezienie kogoś lub czegoś z jednego miejsca na drugie. Przemieszczenie oznacza zmianę miejsca usytuowania w przestrzeni. Komunikacja natomiast to łączność pomiędzy oddalonymi od siebie miejscami za pomocą środków transportu, linii telefonicznych, itp., czyli przekazywanie wiadomości, porozumiewanie się.

Określenia przewóz i przemieszczanie wskazują więc na zmianę jednego miejsca na drugie miejsce, usytuowania w przestrzeni i drogę, głównie w znaczeniu czynnościowym, co odpowiada w znacznym stopniu pojęciu „transport”. Etymologia pojęcia wskazuje jednoznacznie na łączność ludzi między oddalonymi miejscami za pomocą środków transportu lub linii telefonicznych. Z pojęciem komunikacji wiążą się zarówno określenia transportowe, np. komunikacja towarowa, pasażerska, stała, okresowa, autobusowa, lotnicza czy kolejowa, jak i łączności, np. komunikacja radiowa, telefoniczna i telegraficzna, zapewniające trwałe formy komunikowania, wyróżniające się dostępnością, pewnością i regularnością tych połączeń. Zatem komunikacja to organizacja i środki techniczne przewozu ludzi i ładunków (transport) oraz przekazywanie informacji (łączność).

Z pojęciem transportu ściśle związane są określenia „infrastruktura” i „suprastruktura” transportowa. Z języka łacińskiego „infra” oznacza: pod, poniżej, „supra” nad, ponad. Natomiast samo słowo struktura definiuje się jako „zagospodarowanie danego terenu dla funkcjonowania określonych działów gospodarki, w tym urządzenia usługowe niezbędne do należytego funkcjonowania transportu”.

Spedycja, będąca kolejnym istotnym zjawiskiem w dziedzinie transportu, spełniająca względem niego funkcję usługową, oznacza „ogół czynności wykonywanych przy wysyłaniu i odbieraniu towarów. Słowo „spedycja” pochodzi z łacińskiego expedire, czyli załatwić, umożliwić ekspedycję oraz z włoskiego spedizione, Spedycja zatem to usługi polegające na wykonywaniu czynności, których celem jest zorganizowanie przewozu rzeczy, np. zawarcie umowy przewozu, nadanie i odbiór przesyłki.

Zjawiskiem występującym w procesach transportowych jest również „komplementarność” poszczególnych gałęzi transportu i ich usług. Oznacza to nic innego jak wzajemne uzupełnianie się gałęzi transportu, dopełnianie świadczonych usług transportowych, np. uzupełnianie usług transportu kolejowego usługami dowozu i odwozu środkami transportu samochodowego , co razem stanowi formę transportu kombinowanego. Natomiast występujące w niektórych gałęziach transportu przeciążenie sieci transportowej bądź środków transportu powstałe na skutek przekroczenia ich zdolności przepustowej lub ich niedoboru oznacza zjawisko „kongestii transportowej”, spowodowane zbyt dużymi przewozami i niedoinwestowaniem.

Ostatnim pojęciem jest „substytucja” usług. Słowo wywodzące się z języka łacińskiego, oznaczające podstawienie, wzajemne zastępowanie się dóbr zaspokajających te same potrzeby. Substytucja usług transportowych jednej gałęzi transportu to świadczenie ich przez środki transportowe innej gałęzi transportu, np. podstawienie ciężarowego pojazdu samochodowego zamiast wagonu kolejowego na liniach, na których zawieszono przewozy kolejowe.
Znajomość tych podstawowych pojęć z zakresu transportu lub dyscyplin pokrewnych ułatwi zgłębianie dalszych zagadnień związanych z przedmiotem niniejszej pracy.

1.2. Funkcje transportu w gospodarce

Funkcje transportu w gospodarce wynikają z licznych powiązań i zależności z wszelkimi przejawami rozwoju gospodarczego kraju. Działalność transportowa umożliwia funkcjonowanie każdego działu gospodarki narodowej i przyczynia się do ogólnego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. W momencie jego właściwego funkcjonowania obserwować można rozwój kraju, a także bezinwestycyjny wzrost gospodarczy. Natomiast źle funkcjonujący transport powoduje spadek rozwoju gospodarczego państwa.
Transport spełnia zasadniczą funkcję usługową względem innych działów gospodarki oraz kreatywną w aspekcie całej gospodarki narodowej.

Podstawowa-usługowa funkcja transportu to ogółem rzecz biorąc, przemieszczanie osób i rzeczy w przestrzeni. Występuje ona pod dwiema postaciami:
- materialnego dobra konsumpcyjnego przy przewozie osób,
- materialnego dobra konsumpcyjnego umożliwiającego osiągnięcie innego dobra przy przewozie towarów urealniających działalność produkcyjną, dystrybucyjną oraz konsumpcyjną- transport spełnia wówczas funkcję technicznego narzędzia wymiany towarowej, zarówno krajowej jaki i międzynarodowej. Wynika to z pewnej zależności, a mianowicie, że każda działalność poprzedzona jest koniecznością skorzystania z usług transportowych, wynikających z zawartego kontraktu handlowego. Dla przykładu można tu podać dowóz surowców, półfabrykatów, wywóz wyprodukowanych wyrobów czy odpadów. W całym tym procesie transport jest czynnikiem niezbędnym, integrującym w jedno proces przemiany różnorodnych surowców w nowy produkt.

Poniższa tabela (tabela 1) prezentuje udział poszczególnych gałęzi transportu w obsłudze wymiany towarowej w Polsce w poszczególnych latach.

Źródło: Opracowanie na podstawie danych GUS-u: Transport- wyniki działalności w 2000 r., Warszawa 2001

Z powyższego zestawienia wynika, że wiodącą rolę w spełnianiu funkcji transportowych pełni transport samochodowy, przy zauważalnym wzroście pozycji transportu samochodowego zarobkowego. Za pomocą tego rodzaju transportu przewożone są wszelkiego rodzaju ładunki, takie jak: węgiel, koks, drewno, żywe zwierzęta, produkty spożywcze, chemiczne i wiele innych. Niestety dotychczasowy szybki rozwój „tanich” usług samochodowych spowodował istotne ograniczenie popytu na usługi bardziej ekologicznego transportu kolejowego, który z racji tego zajmuje drugą pozycję w obsłudze wymiany towarowej. Służy on do przewozu ładunków masowych, między innymi: węgla, żwiru, wyrobów z metali, rudy, przetworów naftowych. Systematyczny wzrost w obsłudze wymiany towarowej przypada na transport rurociągowy oraz żeglugę śródlądową, za pomocą których najczęściej przewożone są: piasek, żwir, węgiel kamienny oraz metale. Stosunkowo niewielką masę towarową może obsłużyć transport lotniczy, z czego aż 86% dotyczy wymiany międzynarodowej.

Istotną rolę odgrywa transport w sferze wymiany, gdyż stwarza warunki dla komunikacji między poszczególnymi regionami gospodarczymi, ośrodkami miejskimi, a w tym umożliwia przemieszczanie się ludności oraz realizację obrotu towarowego, pozwalając tym samym na dotarcie wcześniej wytworzonych produktów do sieci sprzedaży, a poprzez nią do konsumentów.

Z powyższego wynika, że transport jest łącznikiem w procesie produkcji i wymiany. Ów proces można by nazwać fizyczną dystrybucją dóbr. Najwyraźniej funkcja ta jest widoczna, gdy spojrzymy na cały proces wytwarzania i dystrybucji dóbr z punktu widzenia logistyki. Sytuację taką ilustruje poniższy schemat.

SCHEMAT 1

Uwagę należy zwrócić na kwestię przemieszczania ludności, która nie opiera się jedynie na samej tylko mobilności. Na to zagadnienie trzeba spojrzeć o wiele szerzej. Fakt przemieszczania się ludności prowadzi do lepszego zrozumienia problemów i postaw politycznych lub kulturowych ludzi i narodów żyjących w oddaleniu od. Problem ten jest szczególnie istotny w przypadku krajów słabo rozwiniętych gospodarczo, w których wzajemne stosunki dużych odłamów społeczeństwa nie są utrzymywane na poziomie gwarantującym pokój społeczny, wzajemne wspieranie się w sytuacjach klęsk żywiołowych, głodu itp., co wynika z braku podstawowych połączeń transportowych.
W społeczeństwach i krajach zamożnych gospodarczo transport również odgrywa istotną rolę. Sprawny i nowoczesny transport coraz częściej spełnia funkcję rozdzielania w przestrzeni miejsc zamieszkania i miejsc pracy. Staje się on czynnikiem rozmieszczenia osadnictwa-przenoszenia się ludności poza centra wielkich miast, co stwarza warunki do prowadzenia zdrowszego i wygodniejszego życia codziennego. Jednocześnie stwarzając potrzebę stałego korzystania ze środków transportowych, co wpływa na zmianę struktury wydatków w budżetach gospodarstw domowych.

Rozwój transportu spełnia ważna rolę w wymianie kulturowej między ludźmi i państwami. Dzięki niemu powstaje możliwość poznawania i bezpośredniego obcowania z dorobkiem i skarbami kultury innych krajów.

Kolejną istotną funkcję transport spełnia w życiu politycznym państw, a zwłaszcza w militarnym zapewnieniu bezpieczeństwa państwa. Każdy kraj, mając na uwadze swoje stosunki z otoczeniem zewnętrznym, stara się stworzyć taką infrastrukturę transportową, która w sposób możliwie najlepszy zapewni obronę granic politycznych przed ewentualną interwencją zbrojną z zewnątrz.

Jedną z ważniejszych funkcji transportu jest współtworzenie produktu krajowego brutto. Wynika to z faktu, iż cała infrastruktura transportowa będąca podstawowym i trwałym elementem infrastruktury technicznej regionu wpływa na rozwój ekonomiczny, umożliwiając działalność produkcyjną oraz aktywnie uczestnicząc w jej procesach.
Transport sprzyja tworzeniu ładu przestrzennego w gospodarce, zwłaszcza przy lokalizacji i regionalizacji produkcji. Owa lokalizacja najczęściej jest uwarunkowana bliskością bazy surowcowej lub rynku zbytu. Dążenie do minimalizacji odległości miejsca produkcji od rynku zbytu bardzo często stanowi o lokalizacji rynkowej, gdyż sytuacja taka powoduje zmniejszenie kosztów produktu, wynikających również z kosztów przemieszczenia towarów i gotowych wyrobów. Transport, tworzący infrastrukturę liniową z punktami transportowymi (stacje, porty) i zapleczem technicznym sprzyja tego typu rozwiązaniom. Spełnia również funkcję czynnika rozwoju gospodarczego regionu. Od zawsze rozwój gospodarczy poprzedzony był rozwojem transportu, który w znaczny sposób przybliżał rynki zaopatrzeniowe, w tym również surowcowe.

Z przedstawionych powyżej funkcji wynika, iż transport jest czynnikiem niezbędnym w życiu ludzi, umożliwiającym funkcjonowanie w przestrzeni.

1.3. Potrzeby transportowe i źródła ich powstawania

Potrzeby transportowe zalicza się do rodzajowych potrzeb instrumentalnych, związanych z realizacją określonych celów, zadań i zamierzeń. W odróżnieniu od podstawowych potrzeb natury biologicznej , socjologicznej czy też kulturalnej wiążą się one nierozerwalnie z funkcjonowaniem gospodarki narodowej i organizacją życia społecznego. Potrzeby transportowe w znacznej mierze realizowane są przez oferentów transportu, czyli przedsiębiorstwa transportowe i obsługujące transport bądź też w ramach transportu indywidualnego. Stanowią w swojej istocie spełnienie pożądanych przez gospodarkę i społeczeństwo oczekiwań, ofert i żądań kierowanych do tej sfery produkcyjnej.

Postęp techniczny i ekonomiczny ewoluujący równocześnie z rozwojem społeczno-gospodarczym społeczeństw, wykształcił potrzebę zorganizowanego i celowego przemieszczania ładunków, osób i informacji przez przeznaczone do tego celu środki i urządzenia transportowe.

Odzwierciedleniem wzrostu gospodarczego i dobrobytu społecznego są kształtujące się potrzeby transportowe wynikające z :
- zwiększonej ruchliwości społecznej i komunikacyjnej ludności,
- rozwoju gospodarki światowej, międzynarodowego podziału racy,
- procesów globalizacyjnych i integracyjnych gospodarki i społeczeństwa,
- ilości i zakresu informacji przepływających w społeczeństwie gospodarującym,
- powszechnego zapotrzebowania na różne formy zagospodarowania czasu wolnego,
- rozpowszechniania wiedzy w zakresie zapewnienia i możliwości realizacji określonych wartości.

Potrzebę transportową definiują w swej książce W. Rydzkowski i K. Wojewódzka –Król twierdząc, iż jest to zgłaszana przez gospodarkę narodową i społeczeństwo potencjalna, wyodrębniona oferta przemieszczania osób, ładunków i wiadomości w danym okresie na określoną odległość.

Zdaniem M. Thomsona potrzeba transportowa wynika z innej ludzkiej potrzeby-potrzeby ruchu. Pierwotnym i najważniejszym źródłem potrzeb transportowych jest odległość w przestrzeni uniemożliwiająca działalność człowieka. Stąd też do najczęściej wymienianych w literaturze źródeł potrzeb transportowcy należą:
- różnice geograficzne,
- specjalizacja produkcji,
- cele polityczne i militarne,
- stosunki społeczne,
- imprezy kulturalne,
- rozmieszczenie ludności
- i inne.

Istnieje inne podejście do źródeł potrzeb transportowych opierające się na przestrzennym rozmieszczeniu:
- bogactw naturalnych,
- produkcji materialnej,
- działalności naukowej,
- działalności kulturalnej,
- działalności rekreacyjnej,
- ludności.

Uwagę należy zwrócić na fakt, iż czynnik determinujący lokalizację bogactw naturalnych i sił wytwórczych jest najstarszym źródłem powstawania potrzeb transportowych. Można je nazwać potrzebami tradycyjnymi, powodującymi powstawanie potrzeb przemieszczania. Wynika to z lokalizacji surowców naturalnych, kooperacji produkcyjnej, rozwoju międzynarodowego podziału pracy, organizacji dystrybucji oraz rozmieszczenia rynków zbytu.

Inny podział źródeł powstawania potrzeb transportowych opierający się na sferze życia społecznego uwarunkowany jest poprzez:
- przestrzenne rozmieszczenie dóbr kulturalnych, oświatowych i naukowych,
- standard życia ludności,
- zagospodarowanie czasu wolnego,
- akcje ratunkowe,
- potrzebę utrzymania więzi społecznych,
- działalności administracyjnej państwa,
- konieczność obronności kraju i bezpieczeństwa publicznego.

Potrzeby transportowe mają różnorodny charakter i mogą wynikać z zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych przyczyn. Najważniejsze potrzeby obiektywne to:
- konieczność realizacji procesu produkcji,
- zróżnicowanie struktury przestrzennej i asortymentowej produkcji oraz wzrastający udział produktów o znacznej wielokrotności przewozów,
- zróżnicowanie struktury kierunkowej przewozów związanych z pogłębiającą się specjalizacją i kooperacją produkcji,
- zmiana w zaopatrzeniu rynków i dystrybucji produktów,
- zróżnicowanie rozmiarów obrotów i struktury przestrzennej i asortymentowej handlu wewnętrznego i zagranicznego oraz międzynarodowy podział pracy.

Pasażerskie obiektywne potrzeby przewozowe związane są z:
- przejazdami pracowniczymi,
- przejazdami uczniowskimi,
- przejazdami służbowymi tzw. business travel.

Istnieje również znaczna grupa potrzeb transportowych o charakterze subiektywnym, które wynikają przede wszystkim z:
- konieczności zaopatrzenia ludności,
- realizacji potrzeb przejazdów okolicznościowych,
 realizacji potrzeb przejazdów prywatnych-głównie turystycznych. W literaturze tego typu potrzeby nazywane są fakultatywnymi. Odnoszą się one do potrzeb społecznych związanych ze strukturą czasu wolnego, poza pracą zawodową, ze wzrastającą siłą nabywczą ludności, urbanizacją oraz z psychologicznymi i socjologicznymi konsekwencjami rozwoju cywilizacji.

1.4. Kryteria klasyfikacji i podział transportu

Transport można przedstawić w dwóch zasadniczych układach:
 pionowym gałęziowym
 bądź też w układzie poziomym.
Pozioma klasyfikacja transportu przedstawia się następująco:
1) według kryterium przedmiotu przewozu:
- transport osób (transport pasażerski),
- transport ładunków (transport towarowy),
2) według kryterium formy własności:
- transport prywatny
- transport spółdzielczy
- transport państwowy
3) według kryterium statusu organizacyjno-prawnego:
- transport publiczny
- transport branżowy
- transport gospodarczy
4) według kryterium geograficznego:
- transport krajowy
- transport międzynarodowy
5) według innej klasyfikacji:
- transport regularny
- transport nieregularny
Poniżej natomiast zaprezentowano pionową klasyfikację transportu:
1. według kryterium stosunku drogi przewozu do środka transportu:
- transport przewozowy
- transport przesyłowy
2. według kryterium środowiska transportowego:
- transport lądowy
- transport wodny
- transport lotniczy
- transport przewodowy
- transport bliski

Jednym z kryteriów wyróżnienia gałęzi transportu są drogi transportowe, na których wykonywana jest praca transportowa określonych środków transportu. Można wyróżnić tutaj drogi uzależnione od środowiska, w którym lub na powierzchni którego przebiega droga transportowa. Środowiskiem tym może być ląd, woda lub powietrze. Podział ten jest jednak zbyt ogólny, gdyż w każdym środowisku znajdują się drogi o bardzo różnej specyfice technicznej, np. na lądzie drogi kolejowe i szosy. Klasyfikacja ta jest więc niepełna, jednak stanowi ona punkt wyjścia dla dalszych podziałów, bardziej szczegółowych.
3. według kryterium gałęzi transportu:
- transport bezszynowy (samochodowy)
- transport szynowy (koleje)
- transport morski
- żegluga śródlądowa
- transport lotniczy
- transport kosmiczny
- transport rurociągowy – obejmujący wszelkiego rodzaju rurociągi, urządzenia transportowe, w których przemieszczanie gazów, cieczy czy ciał stałych odbywa się przy wykorzystaniu różnicy ciśnień,
- elektrotransport – służący do przesyłania energii elektrycznej,
- transport przenośnikowy
- transport pionowy (dźwigowy)

Przedstawione gałęzie transportu obejmują wszelkie znane formy przemieszczania osób i rzeczy. Cechą charakterystyczną klasyfikacji pionowej transportu jest jej duża stabilność w porównaniu z umownymi podziałami klasyfikacji poziomej transportu.