Układ oddechowy - zespół narządów umożliwiających organizmowi oddychanie. Jest on odpowiedzialny za utrzymanie stałej wymiany gazów między organizmem a środowiskiem. Oddychanie jest jedną z najważniejszych czynności organizmu i podstawowym przejawem życia. Wdychany tlen używany jest przez komórki wszystkich tkanek jako paliwo do produkcji energii, a wydychany dwutlenek węgla jest pozostałością tego procesu (jego nadmiar w organizmie jest toksyczny).
Budowa układu oddechowego człowieka:
Układ oddechowy człowieka składa się z wielu narządów różniących się budową i funkcjami. W ich skład wchodzi jama nosowa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela - prawe i lewe, które dzielą się na oskrzela płatowe, segmentalne i mniejszej średnicy. Oskrzela z reguły rozgałęziają się na dwa niższego rzędu. Najdrobniejsze oskrzela przechodzą w oskrzeliki. Sieć oskrzeli tworzy rozbudowany system - "drzewo oskrzelowe". Końcowa część dróg oddechowych prowadzi do pęcherzyków płucnych.
Funkcje układu oddechowego:
- Pobieranie tlenu z otoczenia (powietrza lub wody)
- Oczyszczanie, ogrzanie, nawilżanie wdychanego powietrza
- Transportowanie powietrza do narządu oddechowego, gdzie następuje wymiana gazowa
- Dostarczanie tlenu do tkanek oraz dwutlenku węgla z tkanek do narządu oddechowego (tę funkcję przejmuje układ krwionośny)
- Wydalanie produktów końcowych z organizmu przez drogi oddechowe
Higiena układu oddechowego:
Nie ma „złotego środka” na uniknięcie chorób układu oddechowego. Każdy jest narażony chociażby na kaszel lub katar. Gdybyśmy chcieli zapewnić sobie taką ochronę musielibyśmy przebywać w miejscu, gdzie nasze płuca nie będą narażone na zanieczyszczenie pyłami, kurzem, sadzą, gazami a nawet mikroorganizmami. Na drogi oddechowe bardzo niekorzystnie wpływa również zimna temperatura oraz duszne powietrze. Bardzo szkodliwe dla całego układu oddechowego jest palenie papierosów oraz przebywanie w towarzystwie osób palących. Spełnienie wszystkich tych warunków jest niemalże niemożliwe, dlatego, każdego z nas może spotkać niemiła „przygoda” z chorobą.
Choroby układu oddechowego:
I. CHOROBY INFEKCYJNE:
A) Nieżyt nosa: potocznie zwany katarem. Jest to pojęcie dotyczące objawów zapalenia błony śluzowej nosa, niekiedy także zatok przynosowych.
Objawy: kichanie, „drapanie” objawów nosie objawów gardle, kaszel, pieczenie spojówek, wyciek płynnej wydzieliny z nosa, ogólne osłabienie, ból głowy, stan podgorączkowy
Przyczyny: najczęstszą przyczyną wystąpienia kataru są zakażenia wirusowe, szerzące się drogą kropelkową. Z tego względu należy unikać kontaktów z chorymi, ograniczyć przebywanie w większych skupiskach ludzi w okresach nasilania zachorowań (wiosna, jesień).
Leczenie: zależy od Przyczyny wywołującej i najczęściej jest to Leczenie objawowe.
B) Przeziębienie: jest to bakteryjna infekcja górnych dróg oddechowych.
Objawy: katar, kaszel, ból gardła i podwyższona temperatura ciała. Zwykle ustępują po 5 -7 dniach.
Przyczyny: Dokładnie nie poznano wszystkich gatunków wirusów, które mogą być przyczyną przeziębienia. Szacuje się, że może ich być około dwustu gatunków. Najczęściej przeziębienie wywołują rhinowirusy. Obecnie sklasyfikowanych jest ponad 110 gatunków rhinowirusów, które są odpowiedzialne za przeziębienia pojawiające się wiosną, latem i wczesną jesienią. Drugą co do częstości grupą, wywołującą przeziębienie, są coronawirusy (sklasyfikowanych ponad 30 gatunków). Zwykle wywołują one przeziębienia w okresie zimowym i wczesną wiosną.
Leczenie: Leczenie przeziębienia jest Leczeniem objawowym. Leki stosowane w przeziębieniu nie są w stanie skrócić czasu trwania choroby, a jedynie łagodzą jej Objawy. Krople do nosa - obkurczają śluzówkę nosa, zmniejszając uczucie zatkania nosa i znacznie zmniejszają ilości wydzielanego wodnistego kataru. Najpopularniejsze leki stosowane w leczeniu przeziębienia jako główny składnik zawierają paracetamol, witaminę C oraz środek zmniejszający uczucie zatkania nosa. Mogą też zawierać dodatek leku przeciwkaszlowego. Preparaty do ssania lub płukania jamy ustnej - mają łagodne działanie przeciwzapalne i antyseptyczne; ich zażywanie może złagodzić ból gardła. Na bolące gardło łagodząco działają środki natłuszczające jego śluzówkę, np.: mleko z masłem i z miodem, witamina A i E w kapsułkach. W przypadku uciążliwego, suchego kaszlu można zastosować łagodne środki wykrztuśne, np.: syrop tymiankowy, prawoślazowy lub syrop z cebuli.
C) Angina- zwana zapaleniem migdałków podniebiennych.
Objawy: przekrwienie błony śluzowej - łuków podniebiennych, migdałków i tylnej ściany gardła. Często współistnieją Objawy ostrego kataru i zapalenia krtani. Anginy wirusowe trwają zazwyczaj 5-7 dni.
Przyczyny: Wywołują ją chorobotwórcze wirusy i bakterie. Dużą rolę w rozwoju anginy odgrywa przebywanie w gardle niewielkiej liczby chorobotwórczych bakterii z grupy paciorkowców oraz lokalne osłabienie układu odpornościowego, wspomagające ich rozwój.
Leczenie: Leczenie prowadzi się przy pomocy antybiotyków z grupy penicylin. Najczęściej stosowanym jest amoksycylina. Powikłaniem nawracających zakażeń bakteryjnych bywa przerost migdałków. Wskazane jest przebywanie na świeżym powietrzu około godzinę dziennie. Objawami może być również uciążliwy katar oraz bóle głowy.
D) Zapalenie zatok przynosowych- stan zapalny zatok przynosowych. Wyróżniamy 3 rodzaje tej choroby.
o Ostre zapalenie zatok - jako wynik infekcji wirusowej i bakteryjnej, w przebiegu, której dochodzi do zajęcia zatok, Objawy utrzymują się poniżej 3 tygodni, a po wyleczeniu błona śluzowa zatok wraca do stanu prawidłowego.
o Nawracające zapalenie zatok – nawracające, (co najmniej 4 epizody w trakcie roku, przeplatane przynajmniej 8 tygodniowymi okresami prawidłowego stanu błony śluzowej). Nawet przy tak nawracającym charakterze, nie dochodzi do przewlekłych zmian błony śluzowej.
o Przewlekłe zapalenie zatok - to stan, kiedy Objawy zapalenia zatok utrzymują się powyżej 6 tygodni, lub w ciągu roku wystąpiły więcej niż 4 epizody ostrego zapalenia zatok (i trwały powyżej 10 dni) i towarzyszą im zmiany błony śluzowej, najczęściej widoczne w badaniu tomografii komputerowej.
Objawy: Objawy zapalenia błony śluzowej nosa, gorączka (w przypadkach ostrych) oraz ból o zmiennej lokalizacji np. czoła w przypadku zapalenia zatok czołowych, szczęki- zapalenie zatoki szczękowej, szczytu głowy lub ucha w przypdaku zapalenia zatoki klinowej.
Leczenie: stosowanie leków z grupy antybiotyków (10-14 dni). Płukanie lub drenaż zatok. Aby zmniejszyć obrzęk nosa należy zastosować leki miejscowe w postaci kropli, leki antyhistaminowe w postaci tabletek lub leki mukokinetyczne. W przypadku infekcji o podłożu alergicznym zaleca się stosowanie kortykosteroidy donosowo.
E) Zapalenie krtani i tchawicy: następuje po przebyciu albo w czasie trwania infekcji dróg oddechowych, takich jak przeziębienie, zapalenie oskrzeli lub zapalenie płuc.
Objawy: nieżyt nosa i zapalenie spojówek, suchy kaszel, chrypka, drapanie i pieczenie w gardle
Przyczyny: najpopularniejsze zapalenia krtani zdarzają się po wypiciu zimnych napojów (także w lecie) oraz po "przetrenowaniu" głosu.
Leczenie: polega na stosowaniu leków rozrzedzających wydzielinę, zaś przyjmowanie większej ilości płynów, a także dbanie o dostateczne nawilżanie pomieszczeń w okresie grzewczym sprzyja zdrowieniu. Tylko przy bardzo nasilonej duszności, która zdarza się stosunkowo rzadko, wskazana jest hospitalizacja. W przeciwnym przypadku Objawy mijają najczęściej szybko i bez śladu.
F) Zapalenie oskrzeli: to choroba układu oddechowego przebiegająca jako dwie odrębne jednostki chorobowe, o innych przyczynach i sposobie leczenia.
o Ostre zapalenie oskrzeli - stan zapalny błony śluzowej oskrzeli, spowodowany zakażeniem dróg oddechowych, przebiegający z przekrwieniem i złuszczaniem się nabłonka oddechowego oraz powstawaniem wysięku w świetle oskrzeli, mający tendencję do samoistnego całkowitego ustępowania bez pozostawienia upośledzenia funkcji układu oddechowego
Leczenie: odpoczynek do momentu ustąpienia gorączki, zakaz palenia tytoniu, inhalacje nawilżające drogi oddechowe, stosowanie leków przeciwzapalne (przeciwgorączkowe), przeciwkaszlowe w przypadku uporczywego kaszlu, mukolityczne w przypadku zalegania wydzieliny w oskrzelach, rozszerzające oskrzela w przypadku duszności, przeciwwirusowe w przypadku zakażeniem wirusem grypy.
o Przewlekłe zapalenie oskrzeli definiuje się jako stan zapalny błony śluzowej oskrzeli, utrzymujący się przez większość dni w 3 miesiącach roku, w dwóch kolejnych latach. Stanowi, obok rozedmy płuc, jedną z dwóch podstawowych form przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP).
Leczenie: likwidacja ze środowiska czynników ryzyka (w zasadzie zaprzestanie palenia)doraźne Leczenie infekcji i stosowanie leków rozszerzających oskrzela, niektórzy chorzy mogą odnieść korzyść ze stosowania wziewnych steroidów.
G) Zapalenie płuc: stan zapalny miąższu płucnego. Stan ten jest wywołany przez drobnoustroje zakażające i obejmuje oskrzela, oskrzeliki oraz pęcherzyki płucne. Wyróżniamy kilka rodzajów zapalenia płuc o odmiennych przyczynach powstawania i innych sposobach leczenia.
o Typowe zapalenie płuc:
Objawy: osłabienie, bóle mięśni, nagła wysoka gorączka, dreszcze, zalewanie potem, kaszel- początkowo suchy, następnie wilgotny z odkrztuszaniem śluzowej lub ropnej wydzieliny, duszność o różnym stopniu nasienia. Podczas osłuchiwania słychać szmer oddechowy oskrzeli lub szmer pęcherzykowy zaostrzony. Początkowo występują trzeszczenia, a kolejnym objawem są świsty i furczenia. Chory jest zmęczony, nie może złapać tchu, ale zapalenie płuc jest najczęściej bezbolesne.
Leczenie: W leczeniu zapalenia płuc stosuje się antybiotyki o szerokim zakresie działania, a w późniejszym okresie leczenia antybiotykoterapię oraz leki zmniejszające inne Objawy np. leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, wykrztuśne i przeciwkaszlowe.
o Atopowe zapalenie płuc:
Objawy: Ogólny stan chorego jest dobry. Początek choroby jest mniej gwałtowny niż w typowym zapaleniu płuc. Dominują Objawy z górnych dróg oddechowych: suchy kaszel- długo trzymający się i męczący, ból gardła, długo utrzymujące się stany podgorączkowe. A spoza układu oddechowego: bóle mięśniowe, Objawy ze strony przewodu pokarmowego. Występują również duszności o różnym stopniu nasilenia. Skąpe Objawy słuchowe: zaostrzony szmer pęcherzykowy, trzeszczenia.
Leczenie: Leczenie jest podobne jak w typowym zapaleniu płuc. Stosowane są antybiotyki z grupy makrolidów i tetracyklin.
o Zapalenie płuc u osób z obniżoną odpornością:
Objawy: kaszel, osłabienie, narastająca duszność, gorączka.
Leczenie: Przy podejrzeniu zakażenia stosuje się ko-trimoksazol i pentamidynę
H) Gruźlica: jest to choroba zakaźna ludzi i zwierząt (przede wszystkim bydła), wywoływana przez kilka gatunków mikrobakterii.
Objawy: Oznaką gruźlicy jest najczęściej przewlekły kaszel, suchy i uporczywy, niekiedy z krwiopluciem. Ruchy oddechowe, w chwili głębokiego wdechu, mogą powodować bóle w klatce piersiowej. Można również zaobserwować bezdech, zmęczenie, wychudnięcie, utratę łaknienia, gorączkę i nocne poty.
Przyczyny: Przyczyną gruźlicy jest rozwijająca się powoli bakteria Mycobacterium tuberculosis, zwana również prątkiem gruźlicy. Jest to choroba zakaźna, przy czym do zakażenia dochodzi pod wpływem kropel śliny chorego wydalanych podczas kaszlu, mówienia, a nawet oddychania. Bakteria unosi się wtedy w powietrzu i zaraża osobę podatną.
Leczenie: Leczenie lekami przeciwgruźliczymi - podstawowy typ leczenia. Stosuje się w nim długotrwałą (zazwyczaj trwającą 6 miesięcy) kurację kilkoma (trzema lub czterema) antybiotykami przeciwprątkowymi. W niektórych przypadkach następuje Leczenie operacyjne.
I) Grypa: to ostra choroba zakaźna układu oddechowego wywołana zakażeniem wirusem grypy. Prawdziwa grypa jest schorzeniem bardzo zakaźnym, które pojawia się od listopada do lutego w postaci epidemii atakujących rodziny, a nawet całe społeczności
Objawy: grypa zaczyna się gwałtownie silnymi dreszczami, znacznym odrętwieniem, temperaturą dochodzącą do 400C, ciężkimi bólami głowy, a niekiedy bólu gardła, którego się nie dostrzega. Kaszel występuje tego samego dnia lub nazajutrz. Chorzy na grypę są całkowicie "rozbici" i "wszystko ich boli". Kaszlą, odkrztuszają, przy czym kaszel jest bolesny; odczuwają "pieczenie" w piersiach.
Przyczyny: wirus grypy.
Leczenie: Leki przeciwgorączkowe/przeciwbólowe, duże ilości napojów, wypoczynek trwający 4-8 dni, syrop przeciwkaszlowy. Stosowanie antybiotyków nie znajduje uzasadnienia, chyba, że istnieje jakieś powikłanie po upływie 5-7 dni.
II. CHOROBY NOWOTWOROWE:
A) Rak jamy ustnej (rak języka, ślinianki)- choroba nowotworowa, powodująca silne zmiany w jamie ustnej; choroba śmiertelna. Na raka języka (oraz podobnego: raka krtani, wargi dolnej/górnej) chorują przeważnie (95% chorych) palacze tytoniu.
B) Rak krtani: to najczęstszy nowotwór górnych dróg oddechowych. Ma silny związek z nałogiem palenia tytoniu. Nieznane są uwarunkowania genetyczne powstania raka krtani, do rozwoju nowotworu predysponuje palenie tytoniu i spożywanie alkoholu.
Leczenie: we wczesnych fazach rozwoju choroby: radioterapia. W zaawansowanej postaci choroby: laryngektomia częściowa bądź całkowita, radioterapia, tracheotomia. Konieczne jest założenie drenu przezprzełykowego lub gastrostomii w przypadku naciekania przełyku.
C) Nowotwory płuc: Nowotwory te stanowią duży odsetek zgonów zarówno u kobiet jak i mężczyzn. W większości przypadków przyczyną występowania tego nowotworu jest palenie papierosów. Istotny jest także czynnik genetyczny oraz zanieczyszczenia powietrza. Występują różne rodzaje tych nowotworów: rak oskrzela, rakowiak oraz śródbłoniak opłucnej.
Objawy: Rak płuc rozwija się podstępnie i w swojej wczesnej postaci przebiega prawie bezobjawowo, utrzymuje się przewlekły kaszel, chrypka, lekkie osłabienie, w późniejszym stadium następuje zmiana charakteru kaszlu z niewielką ilością krwi w plwocinie. W przypadku szerzenia się nowotworu na opłucną i ścianę klatki piersiowej, pojawia się także ból. W zaawansowanej fazie choroby, w razie zapadnięcia się płata płuca występuje duszność.
Leczenie: Jeśli nowotwór rozwinął się w jednym płacie płuca lub w jednym płucu – stosuje się chirurgiczne usunięcie chorego narządu. W przypadku przerzutów praktycznie nie można pomóc choremu. Radioterapia i chemioterapia mogą w takich przypadkach nieznacznie przedłużyć życie pacjenta. Prowadzone są badania nad terapią genową i immunoterapią.
o Rakowiak- Jest to nowotwór wywodzący się z komórek wewnątrzwydzielniczych, znajdujących się w przewodzie pokarmowym oraz poza nim, w wyspach trzustki, płucach, rdzeniu nadnerczy, w tarczycy, podwzgórzu i przysadce. Rakowiak jest nowotworem hormonalnie czynnym, co oznacza, iż wydziela aktywnie hormony.
Leczenie: Chirurgiczne. Przerzuty odległe (np. do wątroby) nie są przeciwwskazaniem do wykonania zabiegu. Uważa się, że każde zmniejszenie masy ogólnej nowotworu zmniejsza prawdopodobieństwo pojawienia się zespołu rakowiaka oraz wydłuża życie pacjenta (wg niektórych źródeł nawet o 10-15 lat). Chemio- i radioterapia nie znalazły zastosowania w leczeniu rakowiaków.
III. CHOROBY ZAWODOWE
A) Azbestoza - inaczej pylica azbestowa. Choroba płuc, będąca wynikiem wieloletniego wdychiwania włókien azbestowych o mikroskopijnych rozmiarach (20-50 µm). Następuje zwłóknienie płuc, często również i opłucnej, gdyż włókienka azbestu działają silnie drażniąco na drodze chemicznej i mechanicznej. Powikłaniem azbestozy jest często nowotwór płuc.
B) Pylica płuc: przewlekła choroba układu oddechowego, wywołana długotrwałym wdychaniem pyłów. Charakteryzuje się występowaniem przewlekłego zapalenia oskrzeli i postępowej rozedmy płuc, z czasem dochodzi do powstania serca płucnego i niewydolności krążenia. Dotyczy ona grupy osób narażonych na wdychanie różnych pyłów np. pył węglowy powoduje pylice węglową. Długotrwałe narażenie organizmu prowadzi do zmiany w obrębie tkanki płucnej, czego konsekwencją jest niewydolność oddechowa.
Objawy pylic: Kiedy pojawia się duszność, choroba jest już bardzo zaawansowana, a cząsteczki minerałów zdążyły nieodwracalnie uszkodzić płuca. Z tego powodu pracownicy narażeni zawodowo, na wdychanie cząstek minerałów powinni regularnie poddawać się kontroli radiologicznej. Jest to jedyny sposób pozwalający uniknąć włóknienia płuc i niewydolności układu oddechowego.
Leczenie pylic: badania diagnostyczne, Leczenie przez pulmonologia, Leczenie przez internistów lekarzy rodzinnych.
IV. INNE CHOROBY UKŁADU ODDECHOWEGO
A) Alergia - inaczej zwana uczuleniem, nadwrażliwością. Jest to patologiczna, jakościowo zmieniona odpowiedź tkanek na alergen, polegająca na reakcji immunologicznej związanej z powstaniem swoistych przeciwciał, które po związaniu z antygenem doprowadzają do uwolnienia różnych substancji – mediatorów stanu zapalnego. Może się objawiać łagodnie, jak w przypadku kataru czy łzawienia, aż po zagrażający życiu wstrząs anafilaktyczny i śmierć.
Objawy: W zależności od typu schorzenia alergia może objawiać się w różne sposoby. Objawy te obserwuje się na podstawie swojego własnego organizmu. Dla niektórych np. mleko może być zalażliwe, dla innych nie. Dlatego, jeśli po zjedzeniu „czegoś” z określonej grupy produktów np. owoc cytrusowy i wystąpiły Objawy podane poniżej można się domyślać, że jesteśmy alergikami.
• Nos – obrzmienie śluzówki, nieżytu nosa, a w związku ze swędzeniem częste pocieranie nosa.
• Oczy – izolowane alergiczne zapalenie spojówek, zaczerwienienie, swędzenie
• Drogi oddechowe – skurcz oskrzeli – świsty, trudność w oddychaniu, czasami pełnoobjawowy atak astmy
• Uszy – uczucie pełności, osłabione słyszenie z powodu niedrożnej trąbki Eustachiusza
• Skóra – różne wysypki, egzema, pokrzywka
• Głowa – niezbyt powszechne bóle głowy, uczucie ociężałości
Leczenie: Najlepszą metodą terapeutyczną jest unikanie kontaktu z czynnikami alergizującymi. Nie zawsze jest to jednak możliwe, dlatego często konieczne jest stosowanie farmakoterapii lub przeprowadzenie swoistej immunoterapii.
B) Astma oskrzelowa: inaczej: dychawica oskrzelowa jest to przewlekła, zapalna choroba dróg oddechowych o podłożu alergicznym, charakteryzująca się skurczem oskrzeli, samoistnie lub farmakologicznie odwracalnym, oraz nadreaktywnością oskrzeli.
Objawy: Przede wszystkim trudności przy wydechu, tzn. opróżnianiu płuc z powietrza, a nie przy ich napełnianiu. Wydechowi towarzyszą świsty, oraz duszność. Chorzy na astmę duszą się w pozycji leżącej, więc sypiają w pozycji siedzącej. Potrzebują powietrza i otwierają okna.
Leczenie: Obecnie są bardzo skuteczne leki zarówno leczące astmę, jak i zapobiegające. Można je podawać albo bezpośrednio w postaci aerozolu z dozownikiem, lub przez specjalne urządzenia przeznaczone dla dzieci, co pozwala na łatwiejsze zażycie lekarstwa. Leczenie alergii, sezonowe czy też stałe, w zależności od Przyczyny wywołującej astmę, również jest skuteczne. Istnieją także specjalistyczne metody leczenia astmy wysiłkowej. Główne grupy leków o udowodnionym działaniu, stosowane w astmie oskrzelowej, to: kortykosterydy podawane w postaci wziewnej, rzadziej w postaci doustnej lub parenteralnej, leki rozkurczające oskrzela, leki o działaniu antyhistaminowym, leki o działaniu antyleukotrienowym, leki wykrztuśne i mukolityczne.
C) Katar sienny: - alergiczna choroba o charakterze dziedzicznym. Wskutek reakcji organizmu na alergen (głównie pyłki roślin) immunoglobuliny dróg oddechowych uwalniają histaminę drażniącą błony śluzowe nosa.
Objawy: wielokrotne kichnięcia, swędzenie w nosie, zaczerwienienie oczu i ich łzawienie, często występuje też ból głowy. Objawy te występują u alergików przeważnie w okresie kwitnienia roślin (od lutego do sierpnia).
Leczenie: W leczeniu kataru siennego stosuje się głównie środki antyhistaminowe. W ciężkich przypadkach choroby podawany jest kromoglikan lub nedokromil sodu.
Wielu tym chorobom możemy zapobiegać stosując się do prostych zasad:
- należy ubierać się stosownie do pogody,
- przestrzegać zasad prawidłowego odżywiania - polecana cebula, czosnek, chrzan, pomidory, kwaszona kapusta, jogurt z żywymi szczepami bakterii,
- korzystać ze szczepień ochronnych,
- nie ulegać nałogowi palenia papierosów,
- ograniczenie lub całkowita rezygnacja z wszelkich osłabiających odporność używek takich jak: napoje alkoholowe, kawa z kofeiną i bez kofeiny, herbata, czekolada, cola itp
- dbać o częste wietrzenie pomieszczeń,
- oddychać przez nos a nie ustami,
- uprawiać sport (jazda na rowerze, pływanie, spacery),
- w miarę możliwości wyjeżdżać z terenów miejskich na wieś,
gdzie powietrze wolne jest od związków toksycznych,
Sposób życia opisany powyżej zapobiegnie nie tylko chorobom układu oddechowego, ale także wzmocni nasz organizm i poprawi samopoczucie. Tak o zdrowie może dbać przeciętny Kowalski.
