Obraz społeczeństwa polskiego w "Potopie" Henryka Sienkiewicza

Napisany przez Henryka Sienkiewicza na emigracji w Stanach Zjednoczonych „Potop” to jedno z najwybitniejszych dzieł literatury polskiej, narodowa epopeja powstała dla pokrzepienia serc ciemiężonych przez zaborców Polaków. W utworze autor ukazuje jeszcze niedawną potęgę polskiego oręża, które – mimo słabości państwa – było w stanie obronić się przed najazdem Szwecji, w XVII wieku północnoeuropejskiego mocarstwa bliskiego zdobycia hegemonii na obszarze całej Europie Środkowej i Wschodniej. Pokazując, jak wiele Polacy mogli osiągnąć, stojąc na – zdawałoby się – przegranej pozycji, Sienkiewicz chce podeprzeć na duchu zdominowany i ciemiężony przez ościenne potęgi naród.

Oba poddane pod analizę fragmenty, przede wszystkim przez pryzmat postawy wobec Potopu Szwedzkiego, przedstawiają, częściowo zbieżny, portret polskiego społeczeństwa XVII wieku. Pierwszy z nich to rozmowa pomiędzy Lisolem a Wrzeszczowiczem, cudzoziemskim dyplomatą służącym temu pierwszemu. Drugi natomiast to mająca wzmocnić w słuchaczach wiarę w zwycięstwo nad szwedzkim najeźdźcą płomienna przemowa królowej Polski na temat wad i zalet jej poddanych.

Ocena Wszeszczowicza, choć wygłoszona w wielkim wzburzeniu, zdaje się być bardzo obiektywna. W końcu to on, jako cudzoziemiec, zachowując stosowny dystans najobiektywniej może ocenić polskie społeczeństwo. I w istocie, Wrzeszczowicz nie szczędzi potomkom rodu piastowskiego gorzkich słów. Jego krytyczną ocenę potwierdzają w duchu nawet Lisol i Kmicic.

Wrzeszczowicz swój jakże bolesny wywód zaczyna od posępnego stwierdzenia, że Polacy, jako naród, zmierzają ku zatraceniu. Co gorsza, w dużej części to oni sami prezentują pełne pesymizmu i czarnowidztwa nastawienie, czego efektem może być chociażby tak masowe, dokonywane bez najmniejszych oporów poddawanie się bądź przechodzenie szlachty na stronę Szwedów.

Na poparcie swojej tezy Wrzeszczowicz przedstawia bardzo silne argumenty. Z łatwością ukazuje on słabość państwa polskiego, gdzie szlachta otwarcie ignoruje i lekceważy króla, który sam jest tylko marionetką w rękach magnatów, sama dbając tylko o własne partykularne interesy. Zrywa sejmy, nie płaci podatków na utrzymanie armii, lekceważy sądy. Warcholstwo i swawolny tryb życia tak typowe dla okresu „złotej wolności szlacheckiej” prowadzą do załamania się polskiej państwowości. W tej atmosferze wzrastają nastroje pesymizmu, niewiary w możliwość zwycięstwa i defetyzmu, skutkujące zanikiem patriotyzmu. Ukazane w ten sposób przez Sienkiewicza, ustami Wrzeszczowicza, wady polskiego społeczeństwa, a właściwie szlachty, bo to ona przez wieki stanowiła synonim tegoż, to główne czynniki, które doprowadziły do rozbiorów wiek później, na 120 lat spychając Polskę pod obce panowanie.

Inny charakter ma wystąpienie królowej. Choć również podkreśla ona niektóre wcześniej wymienione wady – warcholstwo i prywatę, to jednak prezentuje ona Polaków w jak najlepszym świetle. Podkreśla ona głęboką religijność i oddanie Bogu tego narodu. Wskazuje również na przywiązanie Polaków do swojej tradycji i państwowości, czego uosobieniem jest król. Potwierdzeniem tego miałoby być to, że „królowie własną spokojną śmiercią umierali”, co ma ukazać szacunek dla korony i berła, choć w rzeczywistości takie stwierdzenie w oczywisty sposób mija się z prawdą. Królowa w swojej przemowie wskazuje również na to, że Polacy potrafią szybko odnaleźć w sobie winy i naprawić je.

W „Potopie” polskie społeczeństwo XVII wieku to dwie kontrastujące ze sobą grupy. Z jednej strony widzimy sprzedajną, pozbawioną patriotycznych uczuć szlachtę – z panującym na Litwie księciem Januszem Radziwiłłem na czele, która w błyskawicznym tempie poddaje większość kraju najeźdźcy. Z drugiej natomiast Sienkiewicz ukazuje ludzi gotowych z najwyższym poświęceniem, do ostatniej kropli krwi walczyć za, zdawałoby się – już przegranych, kraj i króla. Takim właśnie bohaterem jest Kmicic po przemianie, jaka dokonuje się w nim, gdy dowiaduje się o zdradzie księcia Radziwiłła, której ofiarą padł.

To właśnie w losach Kmicica Henryk Sienkiewicz ukazuje wszystkie wady i zalety Polaków. Poznajemy go jako warchoła i lokalnego watażkę, który za nic ma prawo i porządek publiczny. Jako poddany księcia Radziwiłła, składa mu przysięgę na wierność. Gdy ten poddaje całą zarządzaną przez siebie Litwę Szwedom, Kmicic – poprzez źle pojmowany honor, mimo własnych wątpliwości pozostaje w służbie zdrajcy. Przechodzi na drugą stronę dopiero, gdy dowiaduje się o zdradzie, jakiej ofiarą on padł. Ten wstrząs prowadzi do metamorfozy głównego bohatera, który staje się do bólu lojalnym wobec króla Kazimierza patriotą gotowym umrzeć za Polskę.

W „Potopie” Henryk Sienkiewicz w bardzo obiektywny sposób przedstawia obraz polskiego społeczeństwa XVII wieku. W całej okazałości prezentuje on wszystkie jego wady – warcholstwo, prywatę, brak poszanowania instytucji państwa. Ostatecznie jednak cechy dobre biorą górę nad tymi negatywnymi, a Polakom udaje się obronić niepodległość i zapobiec zapisanym Rzeczypospolitej w Radnot losom – rozbiorowi pomiędzy Szwecję, Brandenburgię, Tatarów i Litwę Radziwiłła.