Definicje

Definicja jest to, najogólniej rzecz biorąc, wypowiedź o określonym kształcie, w której informuje się o znaczeniu wyrażenia językowego drogą wskazania innego wyrażenia przynależącego do danego języka i posiadającego w danym języku to samo znaczenie co wyrażenie, którego znaczenie poszukujemy.

Słowo "definicja" ma dwa zasadniczo różne znaczenia. Z jednej strony, definicjami nazywane bywają definicje realne, z drugiej definicje nominalne, choć są to wyrażenia zupełnie odmiennego rodzaju. W każdej z tych definicji treść pojęcia ( czyli zespół cech przysługujący wszystkim desygnatom danej nazwy ) definicja jest inna. Definicja realna jest to (jednoznaczna lub nie) charakterystyka jakiegoś przedmiotu, który można wypowiedzieć w dowolnym języku. Np. Bursztyn jest to żywica skamieniała. Istotną cechą budowy tej definicji forma łącznika definicyjnego. Ma ona postać wyrażenia – "jest to" lub "to tyle, co" (itp.) – odsyłającego do cech danego przedmiotu. Definicja nominalna jest to wypowiedź informująca o znaczeniu danego wyrażenia w danym języku. Np. słowo "bursztyn" znaczy tyle, co "żywica skamieniała". Istotną cechą budowy tej definicji jest forma łącznika definicyjnego. Ma ona postać wyrażenia, "znaczy tyle, co" lub "należy rozumieć jako" (itp.)- odsyłając do znaczenia słowa na gruncie danego języka (słowo bursztyn np. w języku angielskim nic nie znaczy)

Formułowanym przez nas definicjom możemy stawiać bardzo różne zadania. Z tego punktu widzenia trzeba rozróżnić definicje sprawozdawcze i definicje projektujące, wśród tych projektujących zaś definicje konstrukcyjne (swobodnie projektujące) oraz definicje regulujące, które choć zaliczyliśmy je do definicji projektujących, są właściwie czymś pośrednim między projektującymi, a sprawozdawczymi.

Definicja sprawozdawcza jest to definicja o zastanym znaczeniu danego przedmiotu. Tym rodzajem definicji posługujemy się głównie celem przekazania wiedzy zastanej. (np. Okrąg to zbiór wszystkich punktów na danej płaszczyźnie oddalonych o daną odległość od danego punktu.)

Definicja projektująca jest to definicja, która a) wprowadza do danego języka nowy wyraz (zwrot), lub b)ze względu na określony jakiś cel zmienia w danym języku znaczenie danego wyrazu (zwrotu). Definicja mająca na celu b) nazywa się niekiedy definicją regulującą i mówi się, że jest to definicja, która najczęściej koryguje jakąś wadę znaczeniową, głównie nieostrość lub niewyraźność. Przykład skorygowania wady nieostrości: wada ta polega na tym, że znaczenie danego wyrazu (zwrotu) nie wyznacza jednoznacznie jego zakresu (nie potrafimy wskazać wszystkich przedmiotów, które pod tę nazwę podlegają). Dobrym na to przykładem jest nieostry wyraz "wysoki" używany w odniesieniu do ludzi wysokich. Przyjmując np. taką definicję regulującą: "Osoba wysoka to taka, która mierzy nie mniej niż 175 cm wzrostu " roztrzygniemy bez trudu każde pytanie o postaci "Czy x jest wysoki ?". Przykład skorygowania wady niewyraźności. Wada ta polega na tym. Że znaczenie danego wyrazu (zwrotu) nie wyznacza jednoznacznie zbioru jego desygnatów. Dobrym przykładem jest niewyraźna nazwa "idealizm", dla której nie potrafimy wymienić zbioru cech przysługujących jej i tylko jej. Przyjmując np. taką definicją regulującą "Idealizmem nazwiemy każdy kierunek, nurt lub stanowisko filozoficzne, które jest w opozycji do materializmu rozstrzygniemy każde pytanie o postaci: Czy x jest idealizmem?" Definicja projektująca jest definicją projektującą tylko do momentu aż zostanie przyjęta przez jakąś grupę ludzi (np. wspólnotę uczonych). Od tego momentu jest ona definicją sprawozdawczą. :Większość terminów jakimi posługują się nauki wprowadzonych zostało drogą definicji projektujących. Przykładowo metr jako jedna tysięczna kilometra czy prędkość jako iloraz drogi i czasu. Dziś, gdy terminy te funkcjonują w nauce, definicje te mają charakter sprawozdawczych.

Wszystkie definicje podzielić możemy na:
- definicja równowartościowa,
- definicja cząstkowa.

Definicja równościowa (definicja normalna, definicja klasyczna) dostarcza kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie, w zasadzie w stosunku do każdego przedmiotu, czy podpada on pod wyraz (zwrot) definiowany (definiendum), czy nie podpada. Inaczej to wyrażając: jest to taka definicja, która przedstawia swoistą równość między wyrazem lub zwrotem, o znaczeniu którego informuje lub typowym dla tego wyrazu (zwrotu) kontekstem a wyrażeniem, za pomocą którego o tym znaczeniu informuje. Istnieją również definicje, które nie dostarczają kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie, w stosunku do każdego przedmiotu, czy podpada on pod wyraz (zwrot) definiowany, czy nie podpada, nie określają one w pełni znaczenia i zakresu definiowanego wyrazu, dają o nim jedynie informację niepełną, cząstkową. Tego rodzaju definicje, mające szerokie zastosowanie w nauce, w nauczaniu i w życiu codziennym, nazywa się definicjami cząstkowymi. Wskazać można na dwa zasadnicze powody stosowania definicji cząstkowych: aktualny stan wiedzy w danej dziedzinie nie daje dostatecznej podstawy do sformułowania adekwatnej (równościowej) definicji używanego w języku tej dziedziny terminu, co ma miejsce przeważnie w obrębie nauk humanistycznych, np. "umysł", "świadomość", "dzieło sztuki"
- istnieją terminy, których nie da się definiować równościowo, "widzialny", "odczuwalny", "łamliwy", "gra".

Formułując definicje nominalne należy się wystrzegać pewnych błędów, które mogą powodować, że w ich następstwie nie osiągnęlibyśmy celów stawianych sobie przy definiowaniu.

Już z samego określeni, co to jest definicja, wynika, że pewne wyrażenie jest albo nie jest definicją dobrą dla kogoś, w zależności od tego, czy wyrazy, które podano jako równoznacznik zwrotu definiowanego, są tej osobie znane, czy nie. Jeżeli powiem, że wyraz "gladiator" znaczy tyle co "twórca glos", to temu, kto nie wie, co znaczy słowo "glosa", takie wyjaśnienie nic nie daje.

W poprawnie zbudowanej definicji równościowej wyraz definiowany nie może występować w części stanowiącej definies. Kto nie przestrzega tej zasady popełnia błąd zwany "idem per idem", czyli "to samo przez to samo", zwany też błędnym kołem pośrednim. Definicja, która popełnia ten błąd, nikomu nie wytłumaczy, jakie znaczenie ma definiowane przez nas słowo np.: "Logika jest nauką o myśleniu zgodnie prawidłami logiki".

Takie jednak błędne koło bezpośrednie każdy zauważy, gorzej, jeżeli w definicjach napotykamy błędne koło pośrednie, to znaczy, jeżeli np.: wyraz A definiujemy wyrazu B, wyraz zaś B za pomocą wyrazu C, a w końcu okazuje się, że ów wyraz C wymaga zdefiniowania za pomocą wyrazu A. Np.: "Logika to nauka o poprawnym myśleniu, myślenie poprawne, to myślenie logiczne, a znów myślenie logiczne to tyle, co myślenie zgodnie z prawidłami formułowanymi przez logikę".

Poprawna definicja sprawozdawcza musi spełniać dodatkowo jeszcze jeden warunek. Warunek taki, aby zakres definiendum i definiensa były zmienne. Nie mogą więc te zakresy krzyżować się, a już tym bardziej- wykluczać, ani też jeden z nich nie może być nadrzędny względem drugiego.

Jeżeli zakres definiensa obejmuje także jakieś przedmioty nie należące do zakresu definiendum, to definicja taka jest definicją za szeroką.

Definicja jest za szeroka, gdy definienes jest zakresowo nadrzędny względem definiendum.
Przykłady:
1. Adwokat jest to osoba wykonująca zawód prawnika.
Błąd: za szeroki definienes- istnieją osoby wykonujące zawód prawnika, które nie są adwokatami, np. prokurator czy sędzia
2. Krowa jest to ssak roślinożerny.
Błąd: za szeroki definienes- istnieją roślinożerne ssaki, nie będące krowami np.: owca. Definicja jest za wąska, gdy definienes jest zakresowo podrzędny względem definiendum.
Przykłady:
1. Marynarz jest to osoba pływająca na statku handlowym.
Błąd: za wąski definienes- istnieją osoby pływające np.: na statkach pasażerskich, wojennych.
2. Robotnik jest to pracownik fizyczny zatrudniony w przedsiębiorstwie państwowym.
Błąd: za wąski definienes- istnieją pracownicy fizyczni zatrudnieni np.: w przedsiębiorstwach prywatnych.

Zdarzyć się może, że zakresy definiensa i definiendum wykluczają się. Będzie tak w szczególności wtedy, gdy przy budowaniu definicji sprawozdawczej popełniamy błąd, przesunięcia kategorialnego. Błąd ten polega na tym, że w definiensie podajemy jako określenie rodzajowe genus zasadniczo odmienny od tego, który należało by wskazać, by właściwie określić obiekty definiowane przy przyjęciu dotychczasowego znaczenia definiendum a mianowicie z innej tzw. kategorii ontologicznej. Nie bawiąc się w omawianie zawiłego filozoficznie problemu rozróżnienia kategorii ontologicznych, poprzestaniemy na podaniu kilku prostych przykładów. Np. zasadniczo czym innym są rzeczy, a czym innym- cechy rzeczy, zdarzenia, stosunki itd. Rzeczy mają te czy inne cechy, ale cechy nie są rzeczami. W rzeczach zachodzą zdarzenia, ale rzeczy nie są zdarzeniami. Rzeczy mogą pozostawać do siebie w pewnym stosunku, powstanie stosunku to pewne zdarzenie, trwanie stosunku między rzeczami to pewien stan rzeczy, ale sam stosunek to ani rzecz ani zdarzenie, ani stan rzeczy.

Od definicji sprawozdawczej wymagać można ponadto, aby nie tylko wskazywała takie znaczenie zwrotu definiowanego, by definienes i definiendum mogły być wzajemnie zastępowalne, ale też by definienes podawał znaczenie definiendum w sposób możliwie najprostszy, a więc np. dla nazw- ich treść leksykalną.

Wymagań stawianych od definicjom sprawozdawczym nie można stawiać definicjom konstrukcyjnym, jako że te w dowolny sposób projektują nowe znaczenie wyrazów czy wyrażeń. Od definicji konstrukcyjnych można wymagać tego, by były z jakiegoś względu celowe. Gdyby ktoś oświadczył, że słowu "bibi" zamierza nadawać takie znaczenie, jak wyrażeniu "kot ślepy na lewe oko", pożytek z takiej definicji byłby wysoce wątpliwy.