Barok - architektura i sztuka.

Spośród wielkich stylów kolejno występujących w Europie to znaczy stylu romańskiego, gotyku, renesansu i baroku, właśnie Barok jest najżywszy. Jest to jeden z nielicznych stylów, który w szybkim czasie opanował Europę i dotarł nawet do Ameryki. Barok wprowadził nowe odczucie sztuki, zmiękczył formy renesansu i klasycyzmu. W naszym życiu ciągle pojawiają się pewne barokowe efekty i jeśli ich zabraknie w wystroju jakiegoś wnętrza, brak w nim ciepła lub rozmaitości. Nazwa stylu pochodzi od portugalskiego słowa barocco oznaczającego nieregularnie rozwiniętą perłę. Do dziś spotyka się określenie baroku jako synonimu przesady, dziwacznych pomysłów. Barok w dzisiejszym rozumieniu jest to styl trwający od drugiej połowy XVIw. do roku ok. 1760. Styl ten jest wyrazem przemian religijnych, filozoficznych i społecznych w XVIw. narodził się we Włoszech jako następstwo form renesansowych stworzonych w Rzymie i Florencji.

W połowie XVI w nie brakowało sztuce włoskiej artystycznych tradycji. Pracowało tam wielu uczniów i następców wielkich mistrzów renesansu, którzy przede wszystkim starali się opanować sposób malowania swych nauczycieli, ich manierę. Stąd przyjęto określać ten kierunek jako manieryzm. Przekształcenie żywych wrażeń w artystJegoą formułę stało się niezwykle ważne. Zaczęto naśladować Michała Anioła. o-pr sztuka stanowiła w całej Europie, a w Toskanii przede wszystkim punkt wyjścia dalszego rozwoju. W Rzymie powstała szkoła Rafaela, której podstawą były wykonane pod kierunkiem tego artysty ścienne malowidła w loggiach Watykanu i ostatnie jego dzieło Przemienienie. W północnych Włoszech, śladami kolejnych znakomitych artystów czyli Leonarda i Coreggia rozwiajano problemy światłocienia. Tradycje renesansu najsilniej przetrwały w Wenecji, ale i tam dochodziły do głosu nowe tendencje. Życie na dworach coraz bardziej pozbyte było treści. Artysta Bronzino dał temu wyraz na licznych portretach, którymi książęta ozdabiali galerie swych przodków. Architektura w tle wydaje się pusta, zimna i niezamieszkała. Jeszcze bardziej wyraźnie przejawia się nowy styl w malarstwie historycznym u artystów takich jak wspomniany już wcześniej Bronzino i Rosso. Podsunięte na pierwszy plan figury w jego dziele Alegoria miłości są spłaszczone i splecine w dekoracyjnym układzie. Manieryści w przeciwieństwie do artystów renesansu wysuwają na pierwszy plan arabeskę i ornament. W dziełach artystów renesansu fałdy szat uwydatniają kształty ludzkiego ciała, podczas gdy w połowie wieku XVI ciało jest pod fałdami ukryte. Manieryzm okazał się szczególnie owocny w dziedzinie sztuki dekoracyjnej, gdzie najróżniejsze groteskowe, na pół fantastyczne wyobrażenia powstawały z wyszukanych kombinacji motywów ludzkich i zwierzęcych. Często spotykają się ze sobą formy realistyczne z nieprawdopodobnymi wytworami. W świecie tym dominuje żart, wobrażnia i ironia. Przejawiająca się w tego rodzaju dziełach siła wobrażni przypomina fantastykę swiata starożytnego.

Najwybitniejszym spośród artystów połowy XVI wieku we Włoszech był Tintoretto. Na jego obrazach wszystko dzieje się z woli wyższych i tajemniczych mocy. Ludzie w dziełach Tintoretta zawsze przedstawieni są w ruchu, który jest wyrazem duchowych uniesień. Spośród wszystkich weneckich artystów najbliżej był mniemania, że portret powinien odzwierciedlać wszystko, co zostało przeżyte, przemyślane oraz doznane.

Dzieje architektury włoskiej w drugiej połowie XVI w kształtowały się podobnie jak całej sztuki owego okresu. Inwencja artystów a zwłaszcza Vignioli, przejawiła się najdobitniej w nowych typach pałaców i kościołów. Wybudował i ukończył on budowę zamku Caparola koło Viterbo. Zamek ten został wzniesiony na planie wielkiego pięciokąta z okrągłym dziedzińcem pośrodku. Parter jest boniowany, obie górne kondygnacje wiąże kolosalny porządek kolumnowy. Formom architektonicznym projektowanym przez manierystów brak jest siły materialnej. Siła kształtów i brył architektury renesansowej ustępuje na rzecz wrażenia bezcielesności.

Manierystyczna sztuka rozpowszechniła się w całej Europie. W Niederlandach manieryści, których twórczość budziła wrażenie chorobliwej i wymuszonej, zastąpienii zostali przez Breula – malarza związanego z prawdziwym pulsującym życiem. Z powyższych wywodów wynika, że manieryzm w całokształcie kultury europejskiej nie stanowił okresu rozwoju tak doniosłego i owocnego jak np. gotyk czy renesans. Początek wczesnsego baroku rozpoczyna się ponownym ożywieniem realizmu. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Caravaggio, artysta o wielkiej sile twórczej. Wczesny obraz Caravaggia Wróżka jest sceną rodzajową, a więc należy do gatunku, jakiego dotąd w Italii nie znano. Obraz Caravaggia nie jest ani narracyjny, ani literacki. Artystę mniej interesuje to co się dzieje, lub też dziać się będzie, a bardziej same typy np. wróżka w białym turbanie. Na ostatnich obrazach Caracaggia wszystko zanurzone jest w mroku, jakby cała akcja toczyła się w głębokiej, ciemnej piwnicy. Jedynie jaskrawe boczne światło efektownie wydobywa postaci z owej ciemności, przyczyniając się do zawartości kompozycji. Pod koniec życia Caravaggio zaczyna tworzyć obrazy, w których ciemność zwycięża światło. Przykładem tego może być Madonna Różańcowa oraz Smierć Maryii. Twórczość Caravaggia najpełniej wyraziła zmianę upodobań i chęć przezwyciężenia manieryzmu. Malarstwo włoskie XVIIw nie dotrzymywało kroku większości innych współczesnych szkół europejskich: najwięksi malarze siedemnastowieczni nie przynależą do włoskiej szkoły. Lecz właśnie we Włoszech dokonuje się w tym czasie przełom, który stanie się podstawą rozwoju całego zachodnioeuropejskiego malarstwa nowożytnego. Pojawia się dążenie do wypowiadania w obrazie osobistych wrażeń artysty. W tym celu obierano szczególny punkt widzenia, pewien określony układ postaci, które zwrócone do widza plecami zdają się go zapraszać, aby sam wkroczył do obrazu. Sposób malowania nabiera swobody. Malarzy XVIIw interesuje zjawisko zmiany barw w zależności od oświetlenia i usiłują znależć na tej właśnie drodze jakąś ogólną tonację. Dzięki Caravaggiowi malarstwo oparte na zasadzie światłocienia zyskuje powszechne uznanie, którego nie osiągnięto nigdy wcześniej na przestzrenii całych dziejów sztuki. Największe zasługi położyła siedemnastowieczna sztuka włoska w dziedzinie architektury i na tym polu wysunęła się w tym okresie na czołowe miejsce w Zachodniej Europie. Szczególną uwagę przywiązywano do budownictwa sakralnego. Przeobrażenie stylistyczne dostrzegamy przedewszystkim w ukształtowaniu fasady. Kolumny i ciężkie gzymsy dają na ścianie różnorodną grę świateł i cieni, wywołując efekt głębi. Stylowi architektury XVIw odpowiada włoska muzyka z epoki Palestriny. W XVIIw zaczyna się poszukiwanie harmomii doskonałej. Każdy głos wykonuje swoją partię, choć jednocześnie współbrzmi z głosami innych partii. Rozpowszechnia się coraz bardziej muzyka organowa. Powstają oratoria i opery, z pełnym wyrazu śpiewem solowym przy akompaniamencie instrumentów. Historia sztuki nadała siedemnastowiecznej muzyce nazwę barokowej.

Rozpoczęta przez Barmantego i prowadzoną dalej przez Michała Anioła budowę kościoła Św. Piotra ukończył rzymski architekt Maderna. Wprowadził on dość znaczące zminay, polegające na tym, że np. do części z kopułą dołączono część podłużną oraz wielki przedsionek. Dzięki temu kościół stał się przestronniejszy, lepiej odpowiadający swemu przeznaczeniu. W porównaniu z architekturą szesnastowieczną wszystkie formy nabierają mocy, rytm zaś odznacza się majestatycznym umiarem. Powierzchnia ściany staje się prawie niewidoczna. Nad attyką ustawiono posągi, które przerywają podziały horyzontalne. Liczne place rzymskie uzyskały swój kształt architektoniczny w XVIIw. Piazza Navola jest owalem z trzema ogromnymi fontannami pośrodku. Na Piazza Trevi olbrzymia fontanna ozdobiona jest wspaniałymi rzeżbami i ukazuje oczom zwiedzających niezrównany widok. W wymienionych placach podkreślano nadmierne efekty czysto wizualne. Tak zwarte zespoły architektoniczne nie powstawały w Europie od czasów średniowiecza. W porównaniu z sytuacją w budownictwie sakralnym zewnętrzny wygląd zamku barokowego nie różni się zbytnio od pałacu renesansowego, przetrwały tam formy wyrażnie surowe. Na jego planie dostrzegamy, że poszczególne pomieszczenia grupują się wokół owalnej sali głównej. W przeciwieństwie do spokojnych, zamkniętych i zaokrąglonych komnat pałacu renesansowego, architekci epoki baroku budują długie amfilady i łączą wspaniałe sale w imponujące ciągi, ukazując widzowi jednolity, płynny rytm uroczystego ruchu, który z jednej sali przenosi się do następnej. Obok rzymskich, szczególnie piękne są położone na zboczach pagórków pałace genueńskie. Mają one na wpół ciemne przedsionki, jasne, otwarte dziedzińce z widocznymi za nimi ogrodami. Najpiękniejsze dzieła architektury XVII wieku to podmiejskie palazzi czyli luksusowe wille rzymskich magnatów. Powstawały na zamówienie właścicieli, spragnionych życia w beztrosce i bogactwie, a także dzięki bujnej wyobraźni budowniczych. Najwybitniejszymi architektami XVII wieku byli Lorenzo Bernini i Francesco Boromini. Byli oni rówieśnikami i często ze sobą współpracowali, niekiedy na zamówienie tego samego zleceniodawcy. Jednak ich dzieła znacznie różnią się od siebie i każde nosi indywidualne piętno swego twórcy. Od swojej epoki wziął Bernini zamiłowanie do pozorów zewnętrznych i do przepychu. Artysta ju Żył życia cieszył się uwielbieniem i sławą. i p szczęśliwie i w dobrobycie. Miał wielu uczniów i kierował dużą pracownią wykonującą liczne zamówienia. Służąc przez wiele lat stolicy apostolskiej, Bernini musiał zadowalać kaprysy licznych papieży, którzy w owym czasie kolejno po sobie następowali. Niewiele gmachów wzniósł samodzielnie od fundamentów, za to bardzo często przerabiał lub wykończał budowle już rozpoczęte, przejawiał przy tym niespożytą inwencję i zręczność. Należał do mistzrów dekoracj, jacy wówczas byli potrzebni na każdym dworze.

Twórczość Berniniego rozpoczyna wielkie cyborium z ołtarza kościoła Św. Piotra. Kręcone kolumny z brązu, które niczego niemal nie podtrzymują , działają w niearchitektoniczny sposób. Głównym dziełem Berniniego jest plac przed kościołem Św. Piotra. Jest on owalny, w samym środku stoi kolosalny obelisk, po obu jego stronach znajdują się dwie fontanny. Cały plac otacza ogromna dwuszeregoea kolumnada. Pierwotnie ów owal miał się skończyć długim portykiem w miejscu obecnego przejścia. Sam plac robi wrażenie rozległego, część przed kościelną fasadą nieco się wznosi i rozszerza, potęgując tym odczucie dali.

Najważniejszym samodzielnym dziełem Berniniego jest kościółek San Andrea al Quirnale. Nieskazitelny ład tej budowli, jej prostota wiążą się z tradycją palladyńską: we wnętrzu chciał osiągnąć doskonałość Panteonu, lecz jako artysta XVII wieku dał dynamicznym formom więcej miejsca, niż im pozostawiono w renesansie. Wnętzre San Andrea jest poprzecznym owalem, podobnie jak plac przed kościołem Św. Piotra, i kształt ten czyni je bardziej rozległym. Otwarte risze kaplic kościelnych ujęte są w wielkie kolumny, ołtarz o przerwanym gzymsie, z posągiem Św. Andrzeja unoszącego się w obłoku, przypomina fasadę kościoła.

Francesco Boromini był skrajnym przeciwieństwem spokojnego, zrównoważonego Berniniego. Siłą wyobraźni górował nad swym wielkim rówieśnikiem, lecz żył zawsze samotnie, był nitowarzyski i szorstki. Był nizrównoważony i łatwo się uosił. Jednym z jego wczesnych dzieł było Oratorio di San Filippo Neri, należy ona do popularnego rzędu fasad dwukondygnacyjnych w typie kościoła Gesu. Wklęsłym gzymsom przeciwstawił wypukłość w samym środku elewacji, a zaokrąglenie balkonu wzmocnił efektem znajdującej się wyżej konchy. W historycznym rozwoju form okiennych ujawniają się wyraźnie poglądy architektów z poszczególnych epok. W okresie antycznym niemal nie uznawano okna za pełnowartościowy motyw architektoniczny: był to po prostu otwór w murze, co nawyżej zaznaczony skromnym obramowaniem. W gotyku i renesansie francuskim okna stają się tworami samodzielnymi. Boromini swobodnie interpretował owe tradycyjne typy. Już w oknach Palazzo Barberini zwieńczenie okna zdaje się uniezależniać od płaskiej ściany i okiennego obramowania. Forma architektoniczna wyciąga się, wzbogaca, narasta.

Dla Berniniego i Borrominiego budowla stanowiła jedność różnorodnych i skontrastowanych brył. Wielu innych jeszcze architektów włoskiego baroku wykazało w Rzymie swoje talenty np. Pietro da Cartone czy Carlo Fontana.

Polska bardzo silnie przeżyła architekturę barokową. Kościół Św. Piotra i Pawła w Krakowie był pierwszą jezuicką świątynią z kopułą i bezwieżową fasadą na wzór rzymski. Na południową Polskę, na Podole, dalej na ukrainę i na Litwę oddziaływał silnie barok włoski, właśnie wskutek budownictwa jezuickiego. Inaczej było w Warszawie w XVIIw, w nowej stolicy, gdzie powstały liczne pałace wzorowane na architekturze Paryża i Wersalu, a póżniej za Sasów, na architekturze barokowej Drezna. Do nawspanialszych dzieł barokowych w Polsce należy pałac Jana III w Wilanowie pod Warszawą oraz pałac w Radzyniu Podlaskim. Obie wojny światowe zniszczyły wiele z tych zabytków, ale i to, co zostało, pozwala stwierdzić, że barok silnie związany jest z naszą kulturą. Świetnym przykładem może być kościół Św. Anny w Krakowie. Obok Warszawy i Krakowa bogatym miastem w zabytki barokowe jest Gdańsk, wyraźnie wzorowane na budowlach niederlandzkich. Gdański barok zaznaczył się także w przemyśle artystycznym m.in. w słynnych meblach gdańskich, wyrabianych nad Bałtykiem dla Polski. W okresie baroku, za czasów Stanisława Augusta zaczyna się nasze malarstwo narodowe. Na czele wszystkich malarzy polskich stanął włoch Marcello Bacciarelli, nadworny malarz Stanisława Augusta i Francuz Piotr Norblin, malarz Czartoryskich. Ich dzieła miały znaczący wpływ na dalszy rozwój kultury polskiej.

Źródła:
- Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, tom 1, W-wa 1995 wyd.1
- Maria Rzepińska – „Siedem wieków malarstwa europejskiego wyd.2, Wrocław 1986
- Karol Estreicher – „Historia sztuki w zarysie” PWN W-wa 1982
- Michał W. Ałpatow – „Historia sztuki 3” W-wa 1968