Prezydent w III RP

Urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej po raz pierwszy pojawił się w Konstytucji marcowej z 1921 roku. Zniesiono go w Konstytucji z 1952 roku, a przywrócono w 1989 r. w wyniku porozumień „okrągłego stołu”. Co prawda w latach 1945-1990 istniał Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie w Londynie, jednak jego znaczenie było symboliczne. W 1990 r. wprowadzono powszechne wybory prezydenckie, które utrzymała Konstytucja z 1997 roku.
Obecnie obowiązująca Konstytucja reguluje stosunki między Prezydentem, Radą Ministrów i parlamentem w oparciu o zasady podziału władzy i równoważenia władz. Jednak postanowienia dotyczące ustrojowej pozycji Prezydenta w systemie rządów nie są do końca klarowne. Jest to wynik niejasnych rozwiązań systemowych dotyczących całej władzy wykonawczej w systemie dualistycznej egzekutywy, gdzie nie zapewniono dostatecznej równowagi egzekutywy wobec parlamentu.
Prezydent w Rzeczypospolitej Polskiej jest ważnym i samodzielnym podmiotem realizującym koncepcję równoważenia władz. Jest także częścią dualistycznej władzy wykonawczej. Jego status ustrojowy wyznaczają jego dwie podstawowe role- arbitrażu politycznego i równoważenia władz w konstytucyjnym systemie podziału władzy,
które realizuje jako organ władzy wykonawczej i klasyczna głowa państwa. Jednak koncepcja arbitrażu nie została konsekwentnie zrealizowana w postanowieniach Konstytucji, gdyż Prezydent nie dysponuje wystarczającymi instrumentami dla jej realizacji.
Art. 10 ust.2 Konstytucji RP stanowi, że władzę wykonawczą sprawują Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów. W ten sposób ustawa zasadnicza określa charakter ustrojowy Prezydenta jako organu władzy wykonawczej. Potwierdza to formalna systematyka Konstytucji, której Rozdział V- Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej został umieszczony po Rozdziale IV-Sejm i Senat, a przed Rozdziałem VI- Rada Ministrów i administracja rządowa.
W art.132 Konstytucja stanowi, że „Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nie może piastować żadnego innego urzędu ani pełnić żadnej innej funkcji publicznej, z wyjątkiem tych, które są związane ze sprawowanym urzędem” (zasada incompatibilitas). Przepis ten ma kształtować charakter i wizerunek prezydentury. Ma chronić prestiż urzędu prezydenta i zapobiegać jego zaangażowaniu w działalność, która mogłaby podważać majestat urzędu uosabiającego autorytet państwa. Wprowadzony zakaz łączenia stanowisk i funkcji publicznych wyłącza udział Prezydenta w sprawowaniu jakiegokolwiek urzędu, także nie mieszczącego się w żadnej z trzech klasycznych władz. Zakaz ten nie dotyczy urzędów i funkcji, które mieszczą się w zakresie ustrojowej koncepcji sprawowania prezydentury.
Konstytucja nie wypowiada się jednoznacznie w kwestii apolityczności i neutralności politycznej Prezydenta. Jednak niektóre jego zadania, jak rola arbitrażu politycznego, wymagają zaangażowania politycznego Prezydenta w rozstrzyganie konfliktów, zwłaszcza między parlamentem a rządem. Trzeba zwrócić uwagę, że w tych sytuacjach ma on realizować racje polityczne państwa, a nie interesy określonych partii czy grup interesów.
Polski model prezydentury wyznacza model prezydentury aktywnej, zaangażowanej do pewnego stopnia w realizację zadań bieżącej polityki. Wyrazem tego zaangażowania jest przyznanie Prezydentowi licznych uprawnień osobistych, czyli prerogatyw. Jednak aktywność Prezydenta w naszym systemie ustrojowym jest o wiele mniejsza niż w przypadku systemu prezydenckiego.
Ogólną charakterystykę urzędu zawiera art. 126 Konstytucji RP: „1. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej. 2. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. 3. Prezydent Rzeczypospolitej wykonuje swoje zadania w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach.” Artykuł ten wyraża funkcje konstytucyjno-ustrojowe Prezydenta, nie jego konkretne kompetencje. Jest podstawą dla rozwinięcia jego uprawnień w szczegółowych unormowaniach.
Prezydent jest więc głową państwa, o czym świadczy określenie go reprezentantem państwa i gwarantem ciągłości władzy państwowej. Choć wybierany w wyborach powszechnych, nie jest przedstawicielem narodu, lecz został określony jako najwyższy przedstawiciel państwa. Ma reprezentować państwo w stosunkach wewnątrzpaństwowych i międzynarodowych, co stanowi klasyczną funkcję głowy państwa. Powinien także być uosobieniem państwa- jego majestatu, suwerenności i niepodległości.
Jego pozycja jako gwaranta ciągłości władzy państwowej nie jest do końca jasna i rodzi różnorodne interpretacje. Prezydent nie posiada środków dla realnego zapewnienia ciągłości władzy w sytuacjach przerwania tej ciągłości. Nie posiada nawet prawa wyznaczania swojego następcy na wypadek wojny. Jego kompetencje w tej dziedzinie należy więc rozpatrywać w kontekście jego roli jako głowy państwa, tak w zakresie stosunków wewnętrznych, jak i międzynarodowych. W kraju Prezydent jest odpowiedzialny za arbitraż polityczny- stabilizację władzy w państwie i zapewnienie funkcjonowania państwa w sytuacjach szczególnego zagrożenia jego istnienia. W stosunkach zewnętrznych głowa państwa jest gwarantem przestrzegania zobowiązań międzynarodowych państwa i uosobieniem ciągłości władzy państwowej.
Prezydent RP jest również organem wykonawczym państwa. Jako taki stoi na straży przestrzegania Konstytucji. Ma zapewnić wypełnianie jej postanowień przez inne organy państwowe i podejmować jej obronę np. przez zaskarżenie ustawy do Trybunału Konstytucyjnego. Pełni też rolę gwaranta suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium.
Przyjęty polityczny kształt prezydentury koliduje z całkowitą nieodpowiedzialnością polityczną Prezydenta. Nie ponosi on odpowiedzialności politycznej przed parlamentem i jest wyłączony spod jego kontroli. Nie może zostać pozbawiony urzędu z powodów politycznych. Odpowiedzialność za działania Prezydenta została przeniesiona na Prezesa Rady Ministrów poprzez wprowadzenie wymogu kontrasygnaty aktów Prezydenta. Premier ponosi odpowiedzialność za podpisane przez siebie akty przed legislatywą. Może on odmówić kontrasygnaty, a zobowiązany jest do odmowy, gdy akt jest niezgodny z prawem.
Prezydent Rzeczypospolitej ponosi odpowiedzialność konstytucyjną i karną przed Trybunałem Stanu. Odpowiedzialność za tzw. delikt konstytucyjny powstaje w przypadku zawinionego naruszenia Konstytucji lub innej ustawy w zakresie urzędowania albo w związku z zajmowanym stanowiskiem, które nie stanowi przestępstwa. Natomiast odpowiedzialność karną wywołują przestępstwa związane lub nie z pełnieniem urzędu.
W stan oskarżenie może postawić Prezydenta tylko Zgromadzenie Narodowe na wniosek co najmniej 140 członków po podjęciu uchwały większością co najmniej 2/3 ustawowej liczby członków. Pozytywny wynik głosowania oznacza zawieszenie urzędu i rozpoczęcie postępowania przed TS.
Instytucja głowy państwa ma specyficzny charakter m.in. na skutek personalizacji tego organu. Na urząd ten spogląda się przez pryzmat osoby urząd ten sprawującej. Kojarzy się sposób sprawowania władzy z zespołem cech piastuna tego urzędu, z jego osobowością. Od najwyższego reprezentanta państwa oczekuje się cech przywódczych, posiadania określonego autorytetu oraz medialności. Można, za T. Słomką wyróżnić trzy kryteria pomocne w określeniu przesłanek legitymizacyjnych pełnienia przez daną osobę funkcji głowy państwa w krajach Europy Środkowo- Wschodniej . Po pierwsze, może to być legitymizacja przez układ polityczny. Powstaje ona na skutek umowy politycznej, zawartej między obozem władzy a opozycją. Przykład stanowi tu Wojciech Jaruzelski. Po drugie, Prezydent może być legitymizowany przez działalność opozycyjną. Prezydent będzie tu osobą, która działała w tzw. opozycji antysystemowej i w ten sposób stała się kandydatem do objęcia najwyższych urzędów w demokratycznym państwie. Prezydentem takim był Lech Wałęsa. Po trzecie, może to być nowoczesny (aideologiczny) mąż stanu, który jest politycznym profesjonalistą, z dystansem do ideologii, bez szczególnego wkładu w działalność opozycyjną. Sprawnie wyważa on racje między dawnymi wrogimi obozami w imię nieantagonizowania społeczeństwa i stara się odchodzić od podziałów politycznych. Przykładem była prezydentura Aleksandra Kwaśniewskiego, którego hasła programowe akcentujące wspólny dorobek obywateli i próbujące wybiegać w przyszłość przyniosły mu zwycięstwa wyborcze.
Mimo, że w Polsce zdecydowano się na model powszechnych wyborów prezydenckich, trudno znaleźć bezpośrednie przełożenie tego modelu na rozszerzenie uprawnień Prezydenta. Powszechne wybory mają raczej głównie wzmacniać legitymizację głowy państwa, co ma wspomagać przede wszystkim wypełnianie funkcji arbitrażu. Polega ona na harmonizowaniu przez głowę państwa współpracy innych organów państwowych (głównie rządu i parlamentu). Zadaniem Prezydenta nie jest rządzenie (administrowanie) państwem, lecz np. uaktywnianie i pośrednictwo w sytuacjach kryzysu ustrojowego lub społeczno-politycznego. Wykonując tę funkcję, Prezydent może powoływać się na bezpośredni mandat Narodu. Wobec społeczeństwa jest on wszakże najwyższym przedstawicielem państwa i zyskuje w jego oczach wyższą akceptację, gdy na jego wyłonienie miała wpływ cała społeczność. Siła jego mandatu zależy także od stopnia uzyskanego w wyborach poparcia. Im silniejsza większość uzyskana przez kandydata w wyborach prezydenckich, tym silniejsza jest następnie jego pozycja jako Prezydenta. Najsilniejszą ma więc pozycję ten, kto wygrał wybory w pierwszej turze.
W Polsce ranga wyborów prezydenckich jest wysoka w konfrontacji ze słabością systemu partyjnego, o czym świadczy wyższa frekwencja wyborcza w tych pierwszych. Wprowadzono je we wrześniu 1990 roku, w trybie nowelizacji Konstytucji RP. Model ten podtrzymano w Małej Konstytucji oraz w Konstytucji z 1997 roku. Rozwiązanie to można tłumaczyć walorem legitymizacyjnym oraz opinią społeczną, która opowiadała się za wyborami powszechnymi.
W świetle Konstytucji i ustawy o wyborze Prezydenta RP z września 1990 roku, wybory na urząd Prezydenta są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 18 lat oraz nie zostali pozbawieni przez sąd lub Trybunał Stanu praw publicznych ani wyborczych bądź nie są ubezwłasnowolnieni. Głosować można tylko osobiście.
Wybory zarządza Marszałek Sejmu nie wcześniej niż na 7 miesięcy i nie później niż na 6 miesięcy przed upływem kadencji urzędującego Prezydenta. Wyznacza on datę wyborów na dzień wolny od pracy przypadający nie wcześniej niż 100 dni i nie później niż 75 dni przed upływem kadencji urzędującego Prezydenta. W razie opróżnienia urzędu Prezydenta, Marszałek powinien zarządzić wybory nie później niż w 14 dniu po opróżnieniu urzędu i wyznaczyć datę wyborów na dzień wolny od pracy przypadający w ciągu 60 dni od dnia zarządzenia wyborów. Terminy te mają umożliwić racjonalne przeprowadzenie czynności związanych z wyborem i objęciem przez nowego Prezydenta swego urzędu.
Kandydatem na urząd Prezydenta może zostać obywatel polski, który najpóźniej w dniu wyborów skończył 35 lat i posiada pełnię praw wyborczych do Sejmu. Kandydata tego zgłasza co najmniej 100 tysięcy obywateli mających prawo wybierania do Sejmu, a zgłoszenie poparte jest stosowną liczbą podpisów. Przed zgłoszeniem kandydata do w Państwowej Komisji Wyborczej, musi powstać i zarejestrować się komitet wyborczy kandydata, tworzony przez co najmniej 15 obywateli. Na jego utworzenie potrzebna jest pisemna zgoda kandydata na utworzenie komitetu oraz na kandydowanie w wyborach. Komitet wyborczy najpóźniej w 45. dniu przed dniem wyborów, dokonuje zgłoszenia kandydata do PKW. Zgłoszenie powinno zawierać dane personalne kandydata, nazwę komitetu, dane pełnomocnika i pełnomocnika finansowego, jak również wykaz obywateli popierających zgłoszenie. Po zbadaniu prawidłowości zgłoszenia, komisja rejestruje kandydata na Prezydenta RP.
Ze zgodą na kandydowanie, kandydat składa oświadczenie lustracyjne (zgodnie z przepisami ustawy z kwietnia 1997 r. o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944- 1990 osób pełniących funkcje publiczne). Oświadczenie to PKW przekazuje po rozpatrzeniu wydziałowi lustracyjnemu Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Procedura lustracyjna powinna zakończyć się ogłoszeniem przez PKW oficjalnej listy kandydatów na Prezydenta. Kandydat, który podał nieprawdę w oświadczeniu, prawomocnym orzeczeniem sądu lustracyjnego zostaje wykluczony z rywalizacji o urząd głowy państwa. Procedura ta ma wzmacniać legitymizację osoby pełniącej urząd najwyższego reprezentanta państwa.
Za wybranego na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej uznaje się kandydata, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeśli żaden ze startujących w wyborach nie otrzymał takiej liczby głosów, czternastego dnia po pierwszym głosowaniu przeprowadza się ponownie głosowanie (tzw. druga tura wyborów). Bierze w niej udział dwóch kandydatów, którzy w pierwszej turze uzyskali największą liczbę głosów. Jeśli jednak któryś z kandydatów umrze, utraci para wyborcze lub wycofa zgodę na kandydowanie, w jego miejsce dopuszcza się kandydata, który otrzymał kolejno największą liczbę głosów, a datę głosowania odracza się o dalszych 14 dni. W drugiej turze wyborów wybrany zostaje kandydat, który uzyskał większą liczbę głosów.
O ważności wyborów rozstrzyga Sąd Najwyższy (w składzie całej Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych) na podstawie sprawozdania z wyborów przedstawionego przez Państwową Komisję Wyborczą i po rozpoznaniu protestów wyborców. Sąd wydaje rozstrzygnięcie nie później niż w trzydziestym dniu po podaniu wyników wyborów do wiadomości publicznej przez PKW.
Prezydent wybierany jest na pięcioletnią kadencję. Obejmuje urząd po złożeniu przysięgi przed Zgromadzeniem Narodowym. Odmowa jej złożenia jest równoznaczna z z brakiem zaprzysiężenia, co skutkuje niemożnością objęcia urzędu i wydawania aktów normatywnych. Przysięgę Prezydent– elekt składa w ostatni dzień urzędowania ustępującego Prezydenta, a w wypadku opróżnienia urzędu – w terminie 7 dni od stwierdzenia ważności wyborów. Kadencja kończy się wraz z upływem czasu przewidzianego przez Konstytucję, a także w przypadku trwałych i nieodwracalnych przeszkód uniemożliwiających pełnienie funkcji przez Prezydenta. Przeszkodami tymi są: a) śmierć Prezydenta b) zrzeczenie się urzędu c) stwierdzenie nieważności wyboru Prezydenta d) uznanie przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności Prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego e) złożenie z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu. Wystąpienie tych przeszkód powoduje, że fotel prezydencki jest opróżniony do czasu wyboru nowego Prezydenta. Obowiązki Prezydenta przejmuje Marszałek Sejmu, a jeśli nie może, wykonuje je Marszałek Senatu. Jest to zastępstwo sede vacante. Natomiast zastępstwo sede plena występuje, gdy urząd Prezydenta jest faktycznie obsadzony, ale Prezydent nie może faktycznie wykonywać swych funkcji. Sytuacja taka ma miejsce, jeśli wystąpią przejściowe, nietrwałe przeszkody w sprawowaniu urzędu np. przewlekła choroba, długotrwały wyjazd zagraniczny albo gdy Prezydent zostanie postawiony w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu (zastaje wówczas zawieszony w urzędowaniu do czasu wydania orzeczenia). Wówczas Marszałek Sejmu przejmuje tymczasowo jego obowiązki.
Kadencja Prezydenta RP może zostać przedłużona wyłącznie w przypadku wprowadzenia stanu wojennego, gdyż w czasie jego trwania i przez 90 dni po jego zniesieniu nie można przeprowadzić wyborów.
Jednym z fundamentalnych problemów, związanych z ze sposobem sprawowania władzy przez Prezydenta, są prawne formy jego działania. W świetle Konstytucji „Prezydent Rzeczypospolitej, korzystając ze swoich konstytucyjnych i ustawowych kompetencji, wydaje akty urzędowe” . Akty urzędowe Prezydenta mogą pojawiać się w postaci aktów prawnych posiadających formę pisemną, jak i czynności faktycznych np. wystąpień urzędowych, przyjmowania listów uwierzytelniających i odwołujących akredytowanych w Polsce przedstawicieli dyplomatycznych. Można wyróżnić ich 3 formy: 1) rozporządzenia i zarządzenia, wydawane na podstawie ustaw 2) postanowienia, które Prezydent wydaje w celu realizacji swych kompetencji. W świetle art. 234 Konstytucji, Prezydent RP może wydawać rozporządzenia z mocą ustawy w czasie stanu wojennego. 3) faktyczne czynności urzędowe, które nie posiadają charakteru pisemnego czy formy aktu prawnego. Istnieje szereg takich kompetencji Prezydenta np. przesłanie wniosku do Trybunału Konstytucyjnego.
Obecne ukształtowanie kompetencji Prezydenta jest rezultatem kompromisu konstytucyjnego różnych wizji i koncepcji ustroju politycznego Rzeczypospolitej. Kompetencje Prezydenta można różnie klasyfikować. Opierając się na kryterium swobody wykonywania przez niego konstytucyjnych kompetencji wymienić można uprawnienia kontrasygnowane i uprawnienia własne.
Kontrasygnata jest współpodpisem złożonym przez premiera lub ministra na akcie urzędowym głowy państwa. Według R. Mojaka stanowi ona ustrojowy instrument wymuszający współdziałanie rządu z Prezydentem, zapewnia jednolitość kształtowania praktyki oraz działania dualistycznej egzekutywy . Natomiast P. Sarnecki uważa, że kontrasygnata stanowi zobowiązanie rządu do przyjęcia aktu prezydenckiego do realizacji .
Konstytucja przyjmuje ogólną regułę, że akty urzędowe wydawane przez Prezydenta powinny podlegać kontrasygnacie. Chodzi tu tylko o akty urzędowe podjęte w formie pisemnej. Kontrasygnaty dokonuje Prezes Rady Ministrów, który przez podpisanie aktu urzędowego Prezydenta ponosi odpowiedzialność przed Sejmem. W przypadku braku kontrasygnaty aktu, który powinien być nią objęty, akt ten nie wywołuje skutków prawnych i nie może być stosowany.
Konstytucja przyjmuje koncepcję kontrasygnaty negatywnej, obejmującej swoim zakresem wszystkie akty urzędowe nie wyłączone jako prerogatywy. Prerogatywa jest aktem urzędowym Prezydenta, wyłączonym z wymogu kontrasygnaty. Jest aktem głowy państwa, podejmowany przez nią w sposób dyskrecjonalny, bez udziału innych organów państwowych, więc w pełni samodzielnie. Katalog prerogatyw zawarty jest w art.144 ust.3 Konstytucji. Istnieją jednak wątpliwości czy wszystkie akty prezydenckie, nieobjęte kontrasygnatą, można nazwać prerogatywami. Należałoby raczej podzielić te akty na dwie zasadnicze grupy:
1) uprawnienia samodzielne Prezydenta, wykonywane na wniosek, za zgodą lub po konsultacji innego organu państwowego np. powoływanie sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa
2) uprawnienia samodzielne Prezydenta, wykonywane w sposób dyskrecjonalny np. prawo inicjatywy ustawodawczej
Można też przyjąć umowny podział R. Mojaka według podstawowych zadań ustrojowych głowy państwa. Wyróżniamy tu trzy grupy uprawnień: 1) kompetencje Prezydenta jako głowy państwa, 2) kompetencje arbitrażu politycznego i równoważenia władz oraz 3) pozostałe kompetencje .
Jako głowa państwa Prezydent posiada kompetencje a) w zakresie spraw zagranicznych, b) uprawnienia w zakresie zwierzchnictwa Sił Zbrojnych, obronności i bezpieczeństwa państwa oraz c) klasyczne uprawnienia głowy państwa. Klasycznymi atrybutami głowy państwa jest prawo łaski, które polega na stosowaniu indywidualnych aktów łaski w postaci całkowitego lub częściowego darowania sprawcy przestępstwa lub wykonania orzeczonej prawomocnie kary. Stosowanie ułaskawienia jest wyłączone w stosunku do osób skazanych przez Trybunał Stanu. Kolejnym klasycznym uprawnieniem jest prawo zwracania się z orędziem do Sejmu, Senatu i Zgromadzenia Narodowego. Prezydent nadaje też obywatelstwo polskie i wyraża zgodę na zrzeczenie się go, nadaje ordery i odznaczenia. Z tytułu pełnionej funkcji jest Przewodniczącym Kapituł Orderu Orła Białego i Orderu Odrodzenia Polski, Wielkim Mistrzem Orderu i, z urzędu, kawalerem tych orderów.
Wśród uprawnień z zakresu spraw zagranicznych mieści się prawo legacji biernej (prawo przyjmowania przedstawicieli innych państw) i czynnej (prawo wysłania polskich przedstawicieli na terytorium drugiego państwa). Prezydent ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, a przed ratyfikacją może zwracać się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności umowy z Konstytucją. Reprezentuje on państwo w stosunkach międzynarodowych przy pomocy przedstawicieli RP ustanawianych w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych. Mianuje i odwołuje takich przedstawicieli, a także przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy Prezydencie przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych. Wystawia także pełnomocnictwa osobom delegowanym do zawierania umów międzynarodowych rangi państwowej. Prezydent Rzeczypospolitej składa też wizyty państwowe, utrzymuje oficjalne i robocze stosunki polityczne z innymi prezydentami. Istnieje również obyczaj polityczny, iż uzgadnia z rządem w trybie roboczym działania w sprawach polityki zagranicznej.
Konstytucja określa Prezydenta jako najwyższego zwierzchnika Sił Zbrojnych RP. Jest to wyraz symbolicznego skupienia władzy wojskowej w organie będącym najwyższym przedstawicielem państwa i gwarantem neutralności politycznej Sił Zbrojnych. Zwierzchnictwo Prezydenta jest bierne, gdyż nie posiada on faktycznych kompetencji w tym zakresie. W czasie pokoju sprawuje zwierzchnictwo za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej. To rząd dowodzi i kieruje Siłami Zbrojnymi.
Prezydent mianuje i odwołuje Szefa Sztabu Generalnego i dowódców Sił Zbrojnych na okres kadencji. Na wniosek Ministra Obrony nadaje stopnie wojskowe. Na czas wojny, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, mianuje i odwołuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych, a w przypadku bezpośredniego, zewnętrznego zagrożenia państwa, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, zarządza mobilizację i użycie Sił Zbrojnych do obrony państwa. Może stanowić o stanie wojny w zastępstwie Sejmu, jeśli nie może się on zebrać na posiedzenie i podjąć takiej uchwały. W określonych sytuacjach może wprowadzić stan wojenny lub stan wyjątkowy (na wniosek Rady Ministrów) na części lub na całym terytorium państwa. Swoje rozporządzenia w tym zakresie obowiązany jest przedstawić w ciągu 48 godzin do podpisania Sejmowi, który niezwłocznie je rozpatruje. W czasie stanu wojennego Prezydent ma prawo wydawać rozporządzenia z mocą ustawy, gdy Sejm nie może się zebrać na posiedzenie.
Kompetencje przyznane Prezydentowi w zakresie arbitrażu politycznego i równoważenia władz ukazują sposób jego usytuowania w systemie podziału władzy. Składają się na nie jego uprawnienia w stosunku do parlamentu, w stosunku do rządu oraz w stosunku do władzy sądowniczej.
Prezydent zarządza wybory do Sejmu i Senatu. Może skrócić kadencję izb, jeśli ustawa budżetowa nie zostanie przedstawiona mu do podpisu w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy budżetowej lub w przypadku niepowołania rządu po trzech nieudanych próbach. Jest zobowiązany zarządzić skrócenie kadencji, gdy Sejm w ciągu 14 dni nie udzieli wotum zaufania rządowi powołanemu w trzecim trybie. Prerogatywa skrócenia kadencji parlamentu daje Prezydentowi możliwość ograniczonego równoważenia władzy ustawodawczej. Gdyby Parlament stracił zdolność efektywnego działania, zachodzą przesłanki skrócenia jego kadencji i rozstrzygnięcia w ten sposób przez Prezydenta trwałego konfliktu politycznego w Sejmie.
Prezydent posiada prawo inicjatywy ustawodawczej oraz kompetencje związane z podpisaniem i ogłoszeniem ustawy. Podpisuje on ustawę (promulgacja) w ciągu 21 dni od przedstawienia mu jej przez Marszałka Sejmu do podpisu i zarządza jej ogłoszenie w „Dzienniku Ustaw RP”. W przypadku ustawy budżetowej, ustawy o prowizorium budżetowym i ustawy uchwalonej w trybie pilnym okres ten wynosi 7 dni. Prezydent może także odmówić podpisania ustawy. Przysługują mu wówczas alternatywnie: uprawnienie do wniesienia wniosku do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenia zgodności ustawy z Konstytucją lub wniosku do Sejmu o ponowne rozpatrzenie ustawy (weto prezydenckie). Sejm może jednak ponownie uchwalić ustawę kwalifikowaną większością 3/5 głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów i Prezydent będzie zobowiązany do jej podpisania w ciągu 7 dni.
Rząd posiada znaczną niezależność polityczną od Sejmu i od Prezydenta. Konstytucja rozgranicza wyraźnie kompetencje głowy państwa i rządu: ”Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej. Do Rady Ministrów należą sprawy polityki nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego” . Prezydent działa więc tylko w zakresie kompetencji szczegółowo określonych w Konstytucji.
Prezydent posiada uprawnienia dotyczące powoływania rządu i oddziaływania na jego pracę i politykę. Procedura tworzenia Rady Ministrów realizuje koncepcje zrównoważonego wpływu Prezydenta i Sejmu na jego skład. W wariancie podstawowym Prezydent desygnuje Prezesa Rady Ministrów i powołuje na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów, którzy ubiegają się o wotum zaufania przed Sejmem. Gdyby nie udało się powołać w ten sposób rządu lub nie uzyskałby on wotum zaufania, Rada Ministrów jest powoływana przez Sejm. Jeśli i ten sposób się nie powiedzie, Prezydent powołuje Prezesa Rady Ministrów i pozostałych członków rządu na wniosek premiera. W razie nieudzielania wotum zaufania przez Sejm „rządowi prezydenckiemu”, Prezydent skraca kadencję Sejmu i zarządza wybory.
Rola Prezydenta w procedurze powoływania Rady Ministrów jest tylko formalna, gdyż nowo powołany rząd opiera się wyłącznie na zaufaniu premiera. Podobnie jest z dokonywaniem zmian w składzie powołanego rządu. Prezydent odwołuje i powołuje ministrów tylko zgodnie z wnioskiem premiera. W razie dymisji Rady Ministrów, może odmówić jej przyjęcia tylko w wypadku rezygnacji premiera z dalszego pełnienia funkcji szefa rządu. Prezydent nie bierze także udziału w pociąganiu rządu do parlamentarnej odpowiedzialności politycznej.
Prezydent w sprawach szczególnej wagi może zwoływać Radę gabinetową, którą tworzy Rada Ministrów obradująca pod jego przewodnictwem. W ten sposób może wpływać na kształt polityki rządu.
W stosunku do władzy sądowniczej Prezydent posiada skromny zasób uprawnień. Powołuje on sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, a także jedną osobę do składu tej rady. Powołuje też Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego spośród kandydatów przedstawionych przez zgromadzenie ogólne sędziów tego sądu oraz Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego spośród kandydatów przedstawionych przez zgromadzenie ogólne sędziów trybunału.
Prezydent może wystąpić z wnioskiem do Trybunału Stanu o pociągnięcie członka Rady Ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej. Może też wnioskować do Trybunału Konstytucyjnego w sprawach, w których trybunał orzeka oraz o rozstrzygnięcie sporów kompetencyjnych między centralnymi organami konstytucyjnymi państwa. Ponadto Prezydent otrzymuje coroczne sprawozdanie z działalności władzy sądowniczej.
Prezydent posiada pewne kompetencje ustrojowe. Może przedkładać projekt ustawy o zmianie Konstytucji, a także żądać przeprowadzenia referendum konstytucyjnego zatwierdzającego zmiany proponowane w konstytucji. Podpisuje on ustawę o zmianie Konstytucji i zarządza jej ogłoszenie w „Dzienniku Ustaw RP”. Dzięki tym uprawnieniom oraz instrumentom ochrony istniejącego porządku konstytucyjnego może wywiązywać się ze swoich obowiązków „stróża Konstytucji”.
Prezydent Rzeczypospolitej uczestniczy też w powołaniu innych organów państwowych. Powołuje wraz z Sejmem i Senatem członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz członków Rady Polityki Pieniężnej. Wnioskuje też do Sejmu o powołanie Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
Prezydent RP może zarządzać, za zgodą Senatu, referendum ogólnokrajowe w celu rozstrzygnięcia spraw o szczególnym znaczeniu dla państwa. Powołuje i odwołuje Szefa Kancelarii Prezydenta RP i nadaje jej statut. Może swobodnie ukształtować strukturę organizacyjną Kancelarii i wykonywać uprawnienia w zakresie kierownictwa wewnętrznego w tym organie.
Obecne ukształtowanie pozycji Prezydenta bywa krytykowane. Niektórzy myślą tak, jak to opisowo przedstawia Tomasz Lis. „Mamy system ni to prezydencki, ni to kanclerski. Prezydent sam z siebie może podpisywać nominacje profesorskie albo sędziowskie, może też rządowi tak wsadzić kij w szprychy, że rządowy rower nie pojedzie. Premier ma bardzo mocną pozycję i widać jak trudno go usunąć, ale w każdej chwili może zostać zakładnikiem woli prezydenta (…) W którymś momencie trzeba będzie podjąć decyzję. Albo chcemy mieć takiego prezydenta jak Amerykanie. Albo premiera jak Brytyjczycy” .
Zwolennikami silnej władzy prezydenckiej są często kandydaci startujący w wyborach prezydenckich. Andrzej Lepper chciałby wprowadzenia systemu na wzór Stanów Zjednoczonych: „Dwie kadencje, prezydent rządzi i wtedy mamy jasność, kto rządzi i odpowiada za to, co się dzieje w kraju” . Donald Tusk zwraca uwagę na problemy rodzące się w związku z prowadzeniem polityki zagranicznej przez różne organy państwa. „Polityką zagraniczną w Polsce zajmują się po trochu i prezydent, i premier, a i od czasu do czasu Sejm zabiera w tej kwestii głos, i to prędzej czy później musi przynieść pewne rozdźwięki (…) dobrze byłoby wzmocnić pozycję przyszłego prezydenta i być może polityka zagraniczna w sytuacji, w której prezydent bezpośrednio wybrany miałby silniejszą pozycję polityczną, powinna podlegać właśnie prezydentowi” . Natomiast obecny Prezydent Lech Kaczyński uważa, że skoro Prezydent współrządzi, to „powinien być rzeczywistym liderem obozu rządzącego. Powinien być wyposażony w możliwość rozwiązania parlamentu w pewnych okolicznościach oraz powinien móc wydawać rozporządzenia z mocą ustawy, oczywiście wymagające zatwierdzenia przez Sejm” .
Pojawiają się też głosy postulujące wzmocnienie pozycji premiera kosztem uprawnień Prezydenta. Politolog Radosław Markowski z Polskiej Akademii Nauk i Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej uważa, że w naszym systemie politycznym „to, co naprawdę waży o naszym losie w przyszłości to wybory parlamentarne, silny rząd, premier kanclerski, a nie prezydent” . Podobnie myśli prof. Antoni Kamiński z Instytutu Studiów Politycznych PAN –„W Polsce system prezydencki nie ma tradycji. Łatwiej jest ulepszyć dotychczasowy system. Prezydent powinien być wybierany przez Zgromadzenie Narodowe”. Brak tradycji tego urzędu podkreśla też Antoni Dudek, politolog z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Podnosi on, że elity polityczne nie zgodzą się na wprowadzenie systemu prezydenckiego i dlatego lepiej zignorować opinię społeczną i wprowadzić wybór Prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe


Literatura:
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku
• Ustawa z 20 września 1990 roku o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 67, poz. 398)
• Ustawa z dnia 11 kwietnia 1997 r. o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne (Dz.U. 1997 nr 70 poz. 443)
• „Polskie prawo konstytucyjne” pod redakcją Wiesława Skrzydło, Lublin 2004
• „Prezydent Rzeczypospolitej po1989: ujęcie porównawcze” Tomasz Słomka, Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego 2005
• „Prawo konstytucyjne: repetytorium” pod redakcją Marcina Wystrychowskiego, Zakamycze 2003
• http://www.polskieradio.pl/jedynka/news.aspx?iID=3618&c=2
• http://www.prezydent.pl/x.node?id=4042729
• http://media.wp.pl/kat,39394,wid,7562662,wiadomosc.html
• http://www.wprost.pl/drukuj/?O=8096