Oświecenie w Polsce

Oświecenie to okres w historii literatury i kultury polskiej. Obejmuje lata panowania Stanisława Augusta (1764-1795), ale okres wstępny datuje się od ok. 1740, zaś faza schyłkowa, tzw. klasycyzm postanisławowski, trwał do ok. 1830, współistniejąc z romantyzmem. Termin przyjął się z nazewnictwa niemieckiego (Aufklarung).

Idee polskiego oświecenia zostały w znacznej mierze zaczerpnięte z pokrewnych zjawisk na zachodzie Europy, głównie we Francji, Anglii i Niemczech, gdzie tendencje oświecenia pojawiły się już w XVII w. Idee owe głosiły: filozofię wolności narodowej , racjonalizmu, naukowy pogląd na świat, powszechną oświatę, rozwój nowych instytucji życia społecznego i kulturalnego, sprzeciw wobec pozostałości feudalizmu.

Dużą rolę odegrały w Polsce czasopisma wspierające nowe tendencje, m.in.: Monitor, Magazyn Warszawski, Polak Patriota. W okresie wstępnym, za Augusta III, powstała w Warszawie publiczna Biblioteka Załuskich, rozwijał się ruch wydawniczy, opublikowano wiele dzieł naukowych. W 1765 powstały Teatr Narodowy i Szkoła Rycerska.

W 1773 powołano pierwsze w Europie ministerstwo oświaty - Komisję Edukacji Narodowej. Król Stanisław August objął mecenat nad uczonymi, artystami i pisarzami, którzy spotykali się na Zamku Królewskim podczas tzw. Obiadów czwartkowych.

Bardzo ważną rolę w szerzeniu idei reformatorskich (także reformy państwa) odegrała literatura, proponująca wzorce myślenia i postępowania w duchu patriotycznym, obywatelskim, światłym, pozbawionym przesądów. Odnoszono się krytycznie do tradycjonalnej obyczajowości szlachty i duchowieństwa. Literatura miała często sens dydaktyczny.
Do ulubionych form literackich epoki oświecenia należały: oda, bajka, satyra, sielanka, epigramat, poemat heroikomiczny, tragedia, esej, felieton literacki, powieść i romans.

Najwybitniejszymi przedstawicielami polskiego Oświecenia są:
Ignacy Krasicki – poeta, prozaik, dramatopisarz i publicysta, autor wielu bajek, satyr, powieści i poematów
Adam Naruszewicz – poeta i historyk, pisał sielanki, bajki, epigramaty, satyry, tragedie i ody
Józef Ignacy Kraszewski – prozaik, poeta, publicysta i krytyk, autor 223 powieści
Stanisław Trembecki – poeta, pisał ody, bajki oraz listy poetyckie
Franciszek Dionizy Kniaźnin – poeta i dramatopisarz

W epoce Oświecenia zaznaczył się bujny rozwój teatru, zapoznającego widzów z klasyką i nowościami dramatopisarstwa europejskiego, a także sztukami ówczesnych polskich pisarzy, jak Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego, Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza. Rozwijała się także "opera narodowa". Dużym powodzeniem cieszyła się "śpiewogra" Krakowiacy i Górale W. Bogusławskiego.