Don Kichote, Epistolografia, Pascal, Kartezjusz

Filozofia Kartezjusza

Urodził się 31 marca 1596 r. w La Haye i zmarł 11 lutego 1650 r. w Sztokholmie - Rene Descartes [Kartezjusz]. Ten francuski filozof i matematyk uchodzi za ojca nowożytnej kultury umysłowej. We Francji podjął pierwszą próbę sformułowania nowej metody myślenia opartej na modelu nauk matematycznych: Prawidła kierowania umysłem. Najsłynniejszym jego dziełem jest Rozprawa o metodzie.

W "Rozprawie o metodzie", a także w innych pismach filozoficznych Kartezjusz usiłował sformułować metodę myślenia całkowicie niezawodną, uniwersalną i użyteczną praktycznie, a opartą na wzorach rozumowań matematyki, stanowiącej dla niego model wszelkiej nauki. W poszukiwaniu niezawodnej postawy wiedzy Kartezjusz podał w wątpliwość wiarygodność danych zmysłowych. Pierwszą prawdą niewątpliwą, jaką wg niego możemy uznać bez wahań, jest narzucająca się z bezpośrednią oczywistością pewność naszego własnego myślenia, a tym samym naszego istnienia. Rozumowanie to ujęte w formułę "cogito, ergo sum" ['myślę więc jestem'], prowadziło Kartezjusza do wniosku, że właściwe istnienie człowieka określone jest przez fakt jego myślenia, zupełnie różny od faktu jego cielesnego bytowania; stąd jego przekonanie, że substancja myśląca, czyli dusza, jest czymś zasadniczo różnym od substancji cielesnej (-> dualizm), która z kolei daje się scharakteryzować wyłącznie przez rozciągłość przestrzenną. Intuicyjna oczywistość ukazuje nam, zdaniem Kartezjusza, również ideę Boga - istoty doskonałej, a z posiadania przez nas tej idei wolno wnosić o rzeczywistym istnieniu Boga, jako że niedoskonały umysł ludzki nie mógłby sam wytworzyć idei bytu doskonałego (tzw. psychologiczny dowód na istnienie -> Boga) Istnienie Boga daje wg Kartezjusza gwarancję wiarygodności naszej wiedzy, skoro istota doskonałą nie może być oszustem. Bóg występuje u Kartezjusza tylko jako konstruktor świata oraz gwarant naszych możliwości poznawczych. Natomiast świat fizyczny rządzony jest prawami mechaniki, działającymi w sposób ściśle deterministyczny (-> determinizm). Jego obraz światła fizycznego jest ciągłościowy i mechanistyczny: tylko rozciągłość, kształt i ruch (pojęty jako przemieszczenie przestrzenne) są obiektywnymi własnościami ciał, podczas gdy jakości zmysłowe mają charakter subiektywny - skoro rozciągłość i cielesność są identyczne, hipoteza atomistyczna jest fałszywa; podobnie założenia istnienia w próżni. Również człowiek jako istota cielesna daje się wg Kartezjusza interpretować czysto mechanicznie, a fakt doznawania i myślenia tłumaczy się wyłącznie obecnością w nim duszy bezcielesnej. Stąd pozbawione duszy zwierzęta są nie czującymi automatami. Paralelność działań duszy i ciała w człowieku - przy założeniu, że między obiema substancjami nie zachodzi oddziaływanie przyczynowe - jest istotną trudnością doktryny Kartezjusza, rozmaicie rozwiązywaną przez jego następców.

Wpływ Kartezjusza na późniejszą myśl filozoficzną był olbrzymi i wielostronny. Głównie nurt kartezjanizmu kładł nacisk na racjonalistyczną orientację tej filozofii, jej dążność do przyczynowego tłumaczenia wszystkich zjawisk, fizykę mechanistyczną, krytykę aparatu pojęciowego logiki i metafizyki arystotelesowsko - scholastycznej. Nurt ten przyczynił się walnie do powstania -> deizmu oświeceniowego i upowszechnienia ogólnej racjonalistycznej postawy wobec świata. Inny nurt rozwijał raczej kartezjańską metafizykę duszy i Boga, a "cogito" stało się punktem wyjścia dla licznych doktryn idealistycznych, szukających w samowiedzy jednostki jedynego źródła bezpośredniej pewności i nie znajdujących następnie środków myślowej rekonstrukcji świata zewnętrznego.

Filozofia Pascala

Pascal Blaise (1623-1662), francuski filozof, matematyk, fizyk i publicysta, uważany powszechnie za następcę Kartezjusza (R. Descartes). Obrońca jansenizmu i idei św. Augustyna. Krytyk moralności jezuickiej, czemu dał wyraz w Prowincjałkach (1656-1657, wydanie polskie 1921).

Propagator zasady rozdziału nauki od religii i rozumu od wiary. Rozbudował zasady logiki i metodologii. Za wzór wiedzy uważał geometrię, sądził jednak, że nie pozwala ona poznać nieskończoności i nie pomaga w rozwiązywaniu zagadnień etycznych i religijnych. Zasady geometrii ułatwiają poznanie faktów, ale nie przynoszą ich zrozumienia. Bez zrozumienia trudno mówić o poznaniu.

Przekonanie Pascala o nieprzydatności rozumu w procesie poznawczym doprowadziło do sformułowania tezy, że człowiek może poznać rzeczy nadprzyrodzone przez serce i wiarę. Porządek serca, twierdził, jest różny od porządku rozumu. Sceptycyzm poznawczy stał się podstawą mistycyzmu i fideizmu Pascala.

Dowodząc istnienia Boga stanął jednak na gruncie sądów racjonalnych, znanych pod nazwą "zakładu Pascala". Stawiając, jego zdaniem, na istnienie Boga, ryzykujemy niewiele, bo tylko jedno doczesne życie. Jeśli okaże się, iż mamy rację, to zyskamy wieczne istnienie i szczęście. Stąd też należy żyć tak, jakby Bóg istniał, taka bowiem postawa jest zyskowniejsza niż niewiara.

Pascal nie stworzył nowego typu filozofii. Jego koncepcje zawarte w Myślach (1670, polski przekład 1921) są wyrazem zmagań wewnętrznych wiodących od sceptycyzmu, przez racjonalizm, do mistyki. Myśl filozoficzna Pascala stała się inspiracją dla egzystencjalistów XIX i XX w. nie interesujących się bytem w ogóle, lecz tylko ludzką egzystencją, i postrzegających, jak Pascal, tragizm losu człowieka, jego zagubienie wśród nieskończoności.

Pascal skonstruował arytmometr (1642), sformułował prawa podzielności liczb całkowitych oparte na sumowaniu cyfr, opracował metodę wyznaczania współczynników dwumianu dowolnego stopnia (trójkąt Pascala), wprowadził metodę indukcji matematycznej, zajmował się przekrojami stożkowych (traktat na ten temat 1639), kombinatoryką i podstawami rachunku prawdopodobieństwa, był prekursorem całkowych metod obliczania pól, objętości itp., badał zjawiska hydrostatyczne, w 1653 sformułował jedno z podstawowych praw hydrostatyki (Pascala prawo).


Francuski teatr

Francuski teatr, rozwinął się w średniowieczu z widowisk religijnych oraz wędrownych widowisk świeckich. Z XII w. zachował się utwór dramatyczny Adam o tematyce religijnej. W XIV i XV w. nastąpił rozwój form teatru laickiego, opartego na tematyce religijnej (jak misteria, mirakle). W XV w. powstał nowy gatunek teatru świeckiego - farsa (np. Mistrz Piotr Pathelin, ok. 1465), a także pierwszy stały teatr założony w Paryżu przez Bractwo Męki Pańskiej (1402).

W XVI w. zaczęły występować włoskie zespoły wędrowne, rozpowszechniając gatunek commedia dell’arte, który miał znaczący wpływ na teatr francuski. Od 1548 w Htel de Bourgogne wystawiano włoskie komedie. W XVII w. powstawały stałe zespoły teatralne i sale teatralne, od 1636 grano w pałacu kardynała Richelieu.
Dzięki edyktowi Ludwika XIII (1641) wzrosła pozycja aktora. Nastąpił rozkwit twórczości dramatycznej (P. Corneille, J. Racine, Molier), 1680 otwarto Comdie Franaise. W XVIII w. trwał bujny rozwój teatrów popularnych, jarmarcznych, powstała komedia obyczajowa i polityczna, dramat mieszczański (P. Marivaux, P.A. Carona de Beaumarchais, D. Diderot).

1791 ukazał się dekret przyznający teatrom prawo do wolnej konkurencji, co przyczyniło się do powstania wielu teatrów ludowych. W XIX w. oprócz Comdie Franaise znaczącą pozycję zajmowały teatry: Odon, Porte-Saint-Martin, Thtre de Renaissance, w których grali wybitni aktorzy: S. Bernhardt, Coquelinowie, M. Dorval.

Na przełomie XIX i XX w. na fali przemian związanych z tzw. wielką reformą teatru powstały: Thtre Libre A. Antoine’a (1887), Thtre d’Art P. Forta (1890), Thtre de l'Oeuvre (1893), Vieux Colombier (1913). Reformatorzy teatru: Ch. Dullin, L. Jouvet, G. Baty, G. Pitoff utworzyli tzw. Kartel Czterech (1926), który odegrał ogromną rolę w okresie międzywojennym i miał duży wpływ na przyszłe pokolenie twórców teatru (J.-L. Barrault, A. Artaud, M. Marceau, J. Vilar).

Po II wojnie światowej do liczących się scen francuskich dołączyły: Thtre de la Cit de Villeurbaune R. Planchona, Comdie de Saint tienne J. Dast, Grenier de Toulouse M. Sarrazina, Thtre National Populaire J. Vilara. We Francji organizowane są liczące się festiwale teatralne - w Awinionie (1947), Nancy (1961).

Epistolografia

Epistolografia, sztuka pisania listów, normatywna lub zwyczajowa dla danej epoki, kraju, kręgu społecznego itp. Traktaty o sposobie pisania listów tworzyli tak wybitni humaniści, jak Erazm z Rotterdamu.

Mianem epistolografi określa się również: prace o dziejach sztuki epistolarnej i jej teorii, listy lub ich zbiory przechowywane i upowszechniane ze względu na wartość literacką bądź jako dokument kultury i historii, różne teksty piśmiennicze napisane w formie listu, przy czym adresat bywa niekiedy fikcyjny.



Don Kichote

Don Kichot, Don Kichote, Don Kiszot, Don Quijote, bohater powieści hiszpańskiej M. de Cervantesa Saavedry El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha (część 1 1605, część 2 1615, 1 przekład polski pt. Historia, czyli Dzieje i przygody przedziwnego Don Quiszotta z Manszy 1786, z nowych m.in. Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy części 1-2, 1955) - arcydzieła literatury światowej.

Don Kichot stał się przysłowiową postacią kultury ogólnoludzkiej, interpretowaną na różne sposoby. Powieść Cervantesa jest parodią średniowiecznej opowieści rycerskiej; jej tragikomiczny bohater - idealista - postanawia walczyć ze złem i naprawiać krzywdy wędrując na swoim wychudzonym koniu Rosynancie, w towarzystwie sprytnego i zarazem naiwnego giermka Sancho Pansy.

Mimo śmieszności postać Don Kichota ma w sobie wiele godności, łagodność łączy z prostodusznością i szlachetnością. Jego mania, przechodząca w szaleństwo, gdy np. rzuca się z kopią na wiatraki, zyskuje wymiar uniwersalny: występne społeczeństwo odrzuca bezwzględnie i ośmiesza tych, którzy ośmielają się mu sprzeciwiać i zmieniać świat na lepsze. “Rycerz smętnego oblicza”, jak go nazywa Sancho, gości w literaturze, sztuce, muzyce itp.; znane są m.in.: krotochwila wierszem ze śpiewami A. Fredry, z muzyką S. Moniuszki (1843) i Z. Noskowskiego (1890) pt. Nowy Don Kiszot, czyli Sto szaleństw; poemat symfoniczny R. Straussa op. 35 (1897); opera J. Masseneta (wyst. Monte Carlo 1910, wystawienie polskie Kraków 1962). Także filmy, m.in.: Don Kichote W. Pabsta (1934), Don Kichot G.M. Kozincewa (1957). Powieść ilustrowali: G. Dor, H. Daumier (rysunki i akwaforty).