Globalizacja

Zainteresowanie problemami globalnymi pojawiło się już na przełomie XIX/XX w, kiedy zaczęto wskazywać, że postęp techniczny niesie ze sobą nowe, nieistniejące uprzednio zagrożenia: eksplozja demograficzna, dehumanizacja pracy ludzkiej czy totalitaryzm.
Zainteresowanie polityką globalną wzrosło na przełomie lat 1960/70 kiedy to problemy znacznie nasiliły się: rozpiętość w rozwoju między krajami „trzeciego świata”, a krajami rozwiniętymi, kryzys energetyczny, spadek produkcji żywności w latach 1972-1974, lokalne katastrofy ekologiczne, wycieki ropy z rozbitych tankowców, awarie elektrowni atomowych. Wydarzenie te przez zwolenników tezy o występowaniu zagrożeń globalnych zostały uznane za przejaw procesów długookresowych.

raport U Thanta, na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w roku 1968 przez „Członkom ONZ pozostało może 10 lat na uregulowanie zastarzałych waśni i podjęcie wspólnej ogólnoświatowej inicjatywy w celu zahamowania wyścigu zbrojeń, poprawy warunków środowiskowych człowieka, zlikwidowanie groźby eksplozji demograficznej oraz nadanie należytego rozmachu wysiłkom w dziedzinie rozwoju. Jeżeli w ciągu 10-lecia nie zorganizuje się takiego współdziałania w skali światowej, to obawiam się że wspomniane przeze mnie problemy osiągną tak zatrważające rozmiary, że ich opanowanie nie będzie już w naszej mocy”.

praca wydana w 1970 r. przez Z. Brzezińskiego. zwraca uwagę to potrzeba pokonania przez wiele krajów zacofania technologicznego, wyeliminowanie nędzy w świecie, rozwój systemu pokojowego współistnienia oraz rozszerzenia współpracy międzynarodowej w dziedzinie zdrowia i oświaty. Za istotne uważał uświadamianie społeczeństwu, że istnieją takie zagrożenia a ich zasięg jest ogólnoświatowy-budzenie tzw. świadomości planetarnej.
Dużą rolę odegrał założony w 1968 roku Klub Rzymski. Celem tej organizacji, skupiającej naukowców i przedstawicieli przemysłu z różnych krajów było uświadomienie ludziom konieczności zmian, na podstawie prostego porównania świata mającego skończone wymiary i ludzkości która wciąż chce rosnąć w sensie liczbowym,
a także pod względem produkcji i konsumpcji. Wydany w 1972 r. w formie książki pt. Granice wzrostu I Raport dla Klubu Rzymskiego przedstawia wyniki przeprowadzonej za pomocą komputera dynamizacji systemu gospodarki światowej. Wyciągnięte z niego wnioski wskazywały że kontynuowanie dotychczasowych tendencji w dziedzinie wzrostu liczby ludności, produkcji żywności, produkcji przemysłowej, użytkowania zasobów naturalnych oraz zanieczyszczenia środowiska doprowadzi w pierwszej połowie przyszłego stulecia do ogólnoświatowego kryzysu w postaci gwałtownego spadku liczby ludności oraz załamania produkcji przemysłowej. Uważano że kryzysu można uniknąć poprzez stabilizację liczby ludności oraz realizację tzw. wzrostu zerowego.

W 1974 r. ukazał się II Raport dla Klubu Rzymskiego pt. Ludzkość w punkcie zwrotnym. autorzy raportu dokonali analizy zagrożeń takich jak wzrost ludności świata, dysproporcje w rozwoju gospodarczym, kryzys żywnościowy i energetyczny. Wymienili cechy wszystkich podstawowych kryzysów ogólnoświatowych czyli występowanie między nimi licznych powiązań, rozmiary zagrożenia, ogólnoświatowy charakter. Przyczyny kryzysów nie miały charakteru negatywnego (klęski naturalne, epidemie) lecz pozytywny(dążenie do wykorzystania zasobów i sił przyrody).

III Raport dla Klubu Rzymskiego opracowany 1976 r. do listy problemów o istotnym znaczeniu dla gospodarki zalicza się: międzynarodowy system walutowy, redystrybucję dochodów i finansowanie rozwoju światowego, zwiększenie i podział produkcji żywności, industrializację, handel zagraniczny i międzynarodowy podział pracy, wykorzystanie energii i bogactw mineralnych, rozwinięcie badań naukowych i postępu technicznego, podejmowanie przedsięwzięć i tworzenie instytucji międzynarodowych, środowisko ludzkie, zredukowanie zbrojeń oraz zagospodarowanie i wykorzystanie zasobów mórz i oceanów. Lista ta w porównaniu do poprzednich raportów jest znacznie dłuższa i obejmuje nowe pozycje. W opinii byłego przewodniczącego Klubu Rzymskiego A.Pecceiego lista ta wydłuża się nawet do 29. Obejmuje właściwie wszystkie ważniejsze problemy współczesności w tym m.in. zagadnienie nie doceniania wagi problemów globalnych przez społeczność międzynarodową.

Wiele opracowań poświęconych jest jednej wybranej kwestii o znaczeniu światowym. I tak na przykład tzw. Raport Leontiefa koncentruje się na badaniu ekologicznych aspektów przyszłej gospodarki świata. Długa lista problemów została zawarta w Raporcie Branta. Ich rozwiązanie ma istotne znaczenie zarówno dla krajów północy jak i południa. A są to likwidacja nędzy, walka z głodem i niedożywieniem, problem surowców i uprzemysłowienia, postęp techniczny, reformę międzynarodowego systemu walutowego, zagadnienie korporacji transnarodowych, problemy ludnościowe oraz przebudowę systemu organizacji międzynarodowych.

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych zaczęto zwracać uwagę na problemy globalne w krajach socjalistycznych. Zaczęły powstawać ich własne, opracowania w tej dziedzinie. Liczba problemów uznawanych za globalne była początkowa niewielka: gwałtowny przyrost ludności, wyczerpanie się zasobów naturalnych, zatruwanie środowiska naturalnego oraz potęgowanie nierówności ekonomicznej, zachowanie pokoju światowego, wyeliminowanie najbardziej rażących dysproporcji społeczno-ekonomicznych w skali świata, zachowanie równowagi ekologicznej, globalną racjonalność w gospodarowaniu nieodnawialnymi zasobami surowców oraz wprowadzenie większej sprawiedliwości w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych.

Na początku lat osiemdziesiątych nastąpiło rozszerzenie listy zagrożeń. W najobszerniejszym radzieckim studium z tej problematyki do problemów globalnych zaliczano: zapobieżenie wojnie atomowej, problemy ludnościowe, zacofanie krajów „trzeciego świata”, problem surowców i energii, zapobieżenie głodowi i niedożywieniu, problem równowagi ekologicznej, wykorzystanie zasobów oceanów, opanowanie kosmosu oraz problem rozwoju człowieka. Pokaźną listę wymienił też w opublikowanym artykule K.Secomski. do najważniejszych zalicza: szybki wzrost liczby ludności, rosnący deficyt żywności, ograniczona zasoby materialne, żywiołowe procesy industrializacji i urbanizacji, zanieczyszczenie środowiska, a także kwestię rozwoju oraz rozpiętości w poziomie spożycia oraz różnic w rozmiarach zużywanych zasobów, surowców naturalnych przy jednoczesnym dużym marnotrawstwie żywności, energii i surowców w krajach rozwiniętych.

Przyczyny upatrywane są w samym procesie wzrostu gospodarczego. Problemy są w znacznym stopniu nieuniknioną konsekwencją rozwoju sił wytwórczych, a zwłaszcza postępu technicznego. Umożliwiają one coraz szersze korzystanie przez człowieka z zasobów i sił przyrody. Warunkiem rozwoju sił wytwórczych staje się w coraz większym stopniu międzynarodowy podział pracy i handel zagraniczny. Wzrost ich znaczenia nie tylko umożliwia postęp techniczny i wzrost dobrobytu ale także prowadzi do wzrostu zależności między gospodarkami poszczególnych krajów. Niekiedy zależności osiągają taki stopień, że bardziej uzasadnione jest mówienie o współzależności wszystkich krajów składających się na gospodarkę światową. Prowadzi to z jednej strony do umocnienia więzi łączących wszystkie gospodarki, a z drugiej powstaniem zależności między gospodarkami poszczególnych krajów a gospodarką światową i pojawienia się problemów globalnych związanych z funkcjonowaniem handlu i płatności międzynarodowych.

Wzrost liczby ludności jest przyczyną ciągłego rozszerzania się obszaru penetracji gospodarczej człowieka oraz wzrostu intensywności korzystania z zasobów przyrody. Staje się to bezpośrednią przyczyną powstania wielu zagrożeń takich problem surowców i energii czy też ochrony środowiska.
Za kolejną przyczynę można uznać dysproporcje w procesie wzrostu gospodarczego, wynikające z istnienia kapitalistycznych stosunków produkcji. Skutkiem jest m.in. zacofanie krajów „trzeciego świata” czy też w pewny sensie problemy związane z funkcjonowaniem handlu międzynarodowego.

Trudno jednoznacznie określić czy występowanie problemów globalnych jest procesem obiektywnym, czy wiąże się jedynie z występowaniem kapitalistycznych stosunków produkcji. Specjaliści zachodni rzadko nadają procesowi powstawania problemów charakter obiektywny. M.Mesarovi i E.Pestel stwierdzili że czynnikiem odróżniającym kryzysy bieżące od przeszłych, jest charakter ich przyczyn. W przeszłości miały one charakter negatywny, współcześnie są pozytywne. Są następstwem działań, których pobudką były najlepsze intencje człowieka. Uważają że współczesne kryzysy nie są chwilowe.

Oceniając przyczyny i sposób przejawiania się problemów globalnych należy przynajmniej niektórym przypisać obiektywny charakter. Szeregu ujemnych następstw pojawienia się obecnych problemów nie da się uniknąć poprzez naukę na błędach.
Najważniejszą cechą problemów globalnych jest ich wszechświatowy charakter. Dotyczy w istotny sposób wszystkich lub prawie wszystkich państw i narodów niezależnie od poziomu rozwoju i systemu społecznego. Można więc zaliczyć tu kwestię rozbrojenia, wyżywienia, energii czy zacofania krajów „trzeciego świata”. Właściwie każde z występujących współcześnie zagadnień może z biegiem czasu nabrać charakteru ogólnoświatowego.
Istotną cechą problemów globalnych i przyczyna wydłużania się ich listy jest ich złożoność, zależności od działania wielu czynników i wzajemne powiązanie. Widoczna jest to szczególnie w wypadku problemu zacofania krajów „trzeciego świata”. Ich sytuacja oraz perspektywa jej poprawy zależy od splotu działania niezliczonej ilości czynników np. relacji cen artykułów surowcowych i przemysłowych w handlu międzynarodowym, procesy ludnościowe, degradację gleby, transfer technologii czy zacofanie.
Istotną cechą a zarazem przyczyną zainteresowania problemami globalnymi są poważne konsekwencje wiążące się z nie rozwiązaniem ich lub ze zwłoką w podejmowaniu odpowiednich środków zmierzających w tym kierunku. Problemy takie jak wojna nuklearna, załamanie równowagi ekologicznej, klęska głodu itp. pogłębiając się stwarzają zagrożenia życia lub zdrowia znacznej części ludności świata, a w krańcowym wypadku nawet upadek cywilizacji.

Kolejne cechy związane są ze sposobem ich rozwiązywania. Przedsięwzięcia musza mieć charakter kompleksowy dotykający wszystkich sfer życia społecznego. I tak np. problem wyżywienia wymaga przede wszystkim intensyfikacji produkcji rolnej w krajach rozwijających się, a częściowo także w socjalistycznych. Konieczne jest także dokonanie innych posunięć takich jak dążenie do zmniejszenia przyrostu naturalnego, adaptacja osiągnięć agrotechnicznych do lokalnych warunków.
Przedsięwzięcia związane z rozwiązywanie problemów globalnych powinny objąć swym zasięgiem cały świat. Bez powszechnego uczestnictwa niemożliwe jest osiągnięcie sukcesu w przedsięwzięciach zmierzających do rozwiązania światowego problemu ekologicznego czy surowców naturalnych.
Poważną przeszkodą w rozwiązywaniu problemów jest wielopodmiotowy charakter gospodarki światowej. Państwa zmierzają do rozwiązywania problemów tylko wówczas jeżeli jest to zgodne z interesem narodowym. Często jednak metody ich rozwiązywania pozostają w sprzeczności z szerokim angażowaniem się w niektóre przedsięwzięcia. Stanowi to poważna przeszkodę w rozwiązywaniu problemów.

Próbując w końcu zdefiniować problemy globalne, należy rozumieć przez nie problemy które mogą się pojawić we wszystkich dziedzinach życia społecznego i jednocześnie:
1. Są obiektywnym następstwem rozwoju gospodarczego lub wynikiem istniejacych w nim dysproporcji,
2. Mogą doprowadzić do zahamowania rozwoju gospodarczego, zmiany warunków życia, wzrostu śmiertelności czy nawet upadku cywilizacji,
3. Dotyczą całego świata,
4. Występują jednocześnie, są ze sobą powiązane i uzależnione od działania dużej liczby czynników,
5. Ich rozwiązywanie wymaga objęcia odpowiednimi posunięciami wielu dziedzin życia społecznego,
6. Podjęcia przedsięwzięć o zasięgu ogólnoświatowym i dlatego nie jest możliwe bez współpracy międzynarodowej wszystkich krajów

Według listy problemów które przedstawił Klub Rzymski wyżej wymienione kryteria spełniają jedynie cztery problemy: kryzys energetyczny, obecny lub potencjalny deficyt surowców, szaleństwo nuklearne i degradacja środowiska.
Mimo niespełnienia jednego z warunków można do nich zaliczyć również kilka innych zagadnień np. niekontrolowany przyrost ludności.

W aktualnej sytuacji gospodarczej za problem należy uznać też zakłócenia w handlu i płatnościach międzynarodowych w postaci np. zadłużenia.

Problemem odnoszącym się do krajów rozwijających się należy zaliczyć zagadnienia określone przez A.Pecceiego jako różnice i podziały społeczne, głód i niedożywienie.

Podsumowując zatem, jeśli weźmiemy pod uwagę sformułowane uprzednio cechy problemów oraz po dokonaniu scalenia niektórych z nich, za problemy globalne aktualnie możemy uznać:
1. Wyścig zbrojeń i niebezpieczeństwo wojny nuklearnej
2. Zagrożenie środowiska naturalnego
3. Problem surowcowo energetyczny
4. Niekontrolowany przyrost ludności
5. Zakłócenia w handlu i płatnościach międzynarodowych
6. Zacofanie trzeciego świata
Należy spodziewać się że lista ta będzie się wydłużać.