Układy

APARAT RUCHU CZŁOWIEKA
Układ ruchu człowieka składa się ze szkieletu i mięśni oraz wielu włókien łącznotkankowych, które pomagają zachować kształt ciała, wiążąc ze sobą narządy. Dwa wyspecjalizowane typy włókien łącznotkankowych - ścięgna i więzadła - łączą kości z kośćmi lub kości z mięśniami, przez co są nieodzowne dla lokomocji.
Układ szkieletowy złożony jest z kości szkieletu osiowego oraz szkieletu obręczy i kończyn. Wśród kości wyróżnia się: kości długie (np. ramieniowa, udowa); krótkie i różnokształtne (np. kości nadgarstka i stępu); oraz płaskie (np. kości sklepienia czaszki, łopatka)
Powierzchnię kości pokrywa błona zwana okostną. Tu znajdują się między innymi komórki kościotwórcze biorące udział w budowie i odtwarzaniu kości. Przez okostną wnikają do kości liczne naczynia krwionośne i nerwy. Zewnętrzna warstwa kości zbudowana jest ze zbitej tkanki kostnej, pod którą znajduje się kość luźna, zbudowana z licznych beleczek kostnych. Wnętrze kości wypełnia jama szpikowa. Jamy szpikowe kości długich wypełnione są żółtym szpikiem kostnym zawierającym dużą ilość tkanki tłuszczowej. U noworodków jamy szpikowe kości długich są wypełnione szpikiem czerwonym, w którym wytwarzane są elementy morfotyczne krwi. W miarę wzrostu organizmu szpik czerwony stopniowo zamienia się w żółty. Szpik czerwony pozostaje jedynie w niektórych kościach, np. w kręgach, mostku, żebrach i łopatkach.
Kości mogą być połączone: ruchomo za pomocą stawów (ruchome stawy to: staw eliptyczny, staw siodełkowy, staw zawiasowy i staw panewkowy) lub nieruchomo - za pośrednictwem szwów i zrostów.
Szkielet osiowy: Czaszka składa się z dwóch zasadniczych grup kości tworzących mózgoczaszkę i trzewioczaszkę. Jest ona osadzona na kręgosłupie złożonym z 33-34 kręgów różniących się wielkością, kształtem i liczbą wyrostków. Typowy kręg składa się z trzonu z łukiem kręgowym (rdzeniowym) i rozmaitych wyrostków, które służą do połączenia z innymi kośćmi i mięśniami. Pierwszy kręg - dźwigacz (atlas) - jest tak zestawiony za pomocą dwóch stawów z czaszką, że umożliwia wykonywanie ruchów w płaszczyźnie pionowej, a drugi - obrotnik (axis) - ułatwia wykonanie ruchów przeczenia.
Liczba kręgów: szyjne - 7; piersiowe - 12; lędźwiowe - 5; krzyżowe - (zrośnięte z kością krzyżową) - 5; ogonowe - 4 do 5;
Klatka piersiowa zbudowana jest z kręgosłupa, 12 par żeber i mostka, które zabezpieczają jej ściany przed zapadnięciem się w chwili skurczu przepony. Od strony tylnej żebra łączą się z powierzchniami stawowymi kręgów. 7 par żeber łączy się z przodu z mostkiem za pomocą chrząstki (żebra właściwe), następnie trzy żebra łączą się z mostkiem za pośrednictwem jednej wspólnej chrząstki (żebra rzekome), zaś dwa ostatnie są wolne.
Szkielet obręczy i kończyn. Kości kończyn za pomocą obręczy łączą się z tułowiem. Obręcz kończyny tylnej (miednicowa) składa się z trzech zrośniętych ze sobą kości: biodrowej, kulszowej i łonowej, przyrośniętych do krzyżowego odcinka kręgosłupa, a obręcz kończyny przedniej (barkowa) zbudowana jest z łopatki i obojczyka.
Mięśnie szkieletowe zbudowane są z wydłużonych włókien mięśniowych, które zgrupowane są w pęczki, a skupiska pęczków tworzą mięsień. Włókno mięśniowe pokryte jest pólprzepuszczalną otoczką - sarkolemą. Wnętrze włókna wypełnia sarkoplazma, w której zanurzone są włókienka kurczliwe - mikrofibryle. Mięśnie szkieletowe zawierają przeciętnie: 75% wody, 20% białek (globuliny, albuminy; mioglobulina = spełnia rolę przenośnika i rezerwy tlenu = barwnik mięśni), 4% związków azotowych niebiałkowych (ATP, fosfokreatyna, kreatyna, kreatynina), cukrów (glikogen), tłuszczowców, 1% soli mineralnych (jony potasowe, fosforanowe, jony chloru i sodu, wapnia, magnezu i żelaza).
UKŁAD ODDECHOWY CZŁOWIEKA
Układ oddechowy człowieka składa się z dróg doprowadzających gazy : jama nosowa, gardziel, krtań, tchawica, oskrzela, i właściwych narządów oddechowych – płuca. Drogi oddechowe mają na celu oczyszczanie, ogrzewanie i nawilżanie powietrza dostającego się do płuc. W tym celu pokryte są specjalnym nabłonkiem migawkowym. Powierzchnie oddechowe pokrywa jednowarstwowy, płaski i łatwo przepuszczalny dla gazów nabłonek oddechowy.
Jama nosowa – jest pierwszym odcinkiem dróg oddechowych. Mieści się w obrębie części twarzowej czaszki i ograniczona jest kośćmi: nosowymi, międzyszczękowymi, szczękowymi i podniebieniem twardym. Jama nosowa podzielona jest przegrodą nosową na część prawą i lewą. Pod względem czynnościowym dzieli się na dwie części: oddechową i węchową.
Następnym odcinkiem układu oddechowego jest odcinek wspólny z układem pokarmowym zwanym gardło. Od gardła odchodzi specjalny przewód rurowaty, którego początkowy, krótszy odcinek nazywa się krtanią, a dalszy, dłuższy tchawicą.
Krtań jest narządem głosotwórczym. W skład krtani wchodzi 5 chrząstek krtaniowych połączonych ze sobą za pomocą stawów lub więzozrostów. Fałdy głosowe są właściwym narządem biorącym udział w wydawaniu głosu. Powietrze wdechowe przepływając wprawia w drgania fałdy głosowe, które są źródłem fal dźwiękowych.
Tchawica zbudowana jest z szeregu niedomkniętych pierścieni chrząstkowych połączonych ze sobą tkanką łączną. Błona śluzowa tchawicy wysłana jest nabłonkiem migawkowym i zawiera gruczoły śluzowo-surowicze. Tchawica wchodząc między pierwszymi żebrami do jamy piersiowej rozdziela się na dwa oskrzela główne, z których każde wnika do odpowiedniego płuca, dzieląc się na gałęzie oskrzelowe i oskrzeliki, które kończą się przewodzikami pęcherzykowymi. Ściany tych przewodzików uwypuklają się jako pęcherzyki płucne.
MECHANIZM WDECHU I WYDECHU
Dopływ powietrza atmosferycznego do pęcherzyków płucnych umożliwia różnica ciśnień panujących między atmosfera zewnętrzną a obszarem pęcherzykowym. Przy rozszerzaniu się płuc ciśnienie w nich staje się niższe niż od atmosferycznego i powietrze wchodzi do płuc, przy zmniejszaniu się objętości płuc powietrze z nich uchodzi. Same płuca nie mogą czynnie rozszerzać się i zmniejszać, ponieważ nie występują w nich mięśnie. Podczas rozszerzania się klatki piersiowej rozszerzają się również płuca i następuje wdech, przy zmniejszaniu się klatki piersiowej zmniejszają również swą objętość płuca i następuje wydech.
Płuca mieszczą się w hermetycznie zamkniętej przestrzeni ograniczonej ścianami klatki piersiowej i przeponą. Wewnętrzna powierzchnia klatki piersiowej pokrywa błona surowicza zwana opłucną, składającą się z dwóch blaszek: opłucna ścienna (pokrywa ścianę klatki piersiowej) i opłucna płucna (pokrywa płuca). Obie blaszki opłucnej przylegają do siebie, pozostawiając między sobą niedużą przestrzeń, wypełnioną nieznaczna ilością płynu surowiczego, zwilżającego ich powierzchnię.
Ujemne ciśnienie w czasie wdechu wynosi u człowieka około –7,98 hPa (-6 mm Hg), a przy wydechu około –3,99 hPa (-3 mm Hg). Jeżeli do jamy opłucnej dostanie się powietrze lub inny gaz, wówczas podciśnienie zostaje zniesione, a płuca zapadają się i nie mogą brać udział w oddychaniu. Taki stan określony jest jako odma piersiowa. Wyróżniamy dwa typy oddychania: piersiowy – (najczęściej u osobników żeńskich) przeważa czynność żeber nad przeponą; brzuszny – zwiększona jest czynność przepony.
POJEMNOŚĆ PŁUC
Objętość powietrza, która wprowadzona jest do płuc przy każdym spokojnym wdechu lub usuwana z płuc przy wydechu nazywa się powietrzem oddechowym. U człowieka objętość ta wynosi około 500 ml. Powietrze, które można wprowadzić do płuc po normalnym wdechu przy maksymalnym wysiłku określane jest jako powietrze uzupełniające. U człowieka wynosi ono około 1.500 ml. Objętość powietrza, którą można wydalić z płuc poza moralnym wydechem nazywa się powietrzem zapasowym. Powietrze pozostające w płucach po maksymalnym wydechu określane jest jako powietrze zalegające.
Powietrze oddechowe uzupełniające i zapasowe łącznie stanowią pojemność życiową płuc. Jest to maksymalna ilość powietrza, którą można nabrać do płuc przy maksymalnym wdechu i usunąć z płuc przy najgłębszym wydechu.
CZĘSTOŚĆ ODDYCHANIA I WENTYLACJA PĘCHERZYKÓW PŁUCNYCH
Liczba oddechów w minucie zależy od: wieku, płci, wielkości, temperatury otoczenia, stopnia wypełnienia przewodu pokarmowego Podczas wykonywania pracy fizycznej, przy podwyższonej temperaturze oraz po spożyciu pokarmu liczba oddechów znacznie się zwiększa.
Powietrze wypełniające jamę ustną, nosową, krtań, tchawicę, oskrzela i oskrzeliki nie oddaje tlenu do krwi i nie pobiera z niej C02. Powietrze zawarte w tych drogach oddechowych nie bierze udziału w wymianie gazowej, dlatego ta przestrzeń nazwana jest przestrzenia martwą. Zachodzi w niej jednak do pewnego stopnia ogrzewanie, wzbogacenie w parę wodną i odpylenie powietrza. Objętość przestrzeni martwej u człowieka wynosi około 150 ml.
REGULACJA ODDYCHANIA
Ośrodek oddechowy odpowiedzialny za proces oddychania mieści się w tworze siatkowym rdzenia przedłużonego. Składa się on z ośrodka wdechowego i ośrodka wydechowego. Kora mózgowa wywiera również wpływ na ośrodek oddechowy. Takie stany emocjonalne, jak strach, gniew mogą w zasadniczy sposób zmienić rytm oddechów u zwierząt. Odruchy obronne usuwają lub zapobiegają dostawaniu się do płuc oraz dróg oddechowych substancji drażniących (odruchy kichania i kaszlu).
Powietrze atmosferyczne jest mieszaniną gazów, które zawiera około 21% O2, 0,03% CO2, około.79% N2. Powietrze wydechowe zawiera mniej tlenu (16%), a więcej CO2 (4,5%) niż powietrze atmosferyczne.
UKŁAD KRĄŻENIA CZŁOWIEKA
Układ krążenia składa się z układu krwionośnego i limfatycznego oraz wypełniających je płynów ustrojowych - krwi i limfy.
Układ krwionośny składa się z serca oraz sieci naczyń krwionośnych, żył, tętnic i naczyń włosowatych. Naczynia krwionośne wyróżniamy na podstawie kierunku przepływu krwi. Tętnice odprowadzają krew z serca do tkanek, żyłami krew płynie z tkanek do serca. Ściany tętnic i żył składają się z trzech warstw: zewnętrznej - łącznotkankowej; środkowej - zbudowanej z mięśni gładkich, i wewnętrznej - utworzonej z tkanki łącznej i śródbłonka.
Różnica między żyłami i tętnicami polega na grubości poszczególnych warstw, elastyczności i wytrzymałości na zmiany ciśnienia. Żyły mają także kieszonkowe zastawki zapobiegające cofaniu się krwi.
Żyły Tętnice
mniej elastyczne bardziej elastyczne
są cieńsze są grubsze
słaba wytrzymałość na zmianę ciśnienia krwi duża wytrzymałość na zmianę ciśnienia krwi
mają kieszonkowe zastawki zapobiegające cofaniu się krwi brak

Naczynia włosowate są cienkościennymi przewodami rozmieszczonymi w tkankach i łączącymi tętnice z żyłami. Ich ściana złożona jest z jednej warstwy komórek, tzw. śródbłonka, poprzez który zachodzi wymiana substancji między krwią a tkankami. Silne ukrwienie niektórych narządów (np. nerek, przysadki mózgowej) umożliwia specjalny układ naczyń (tętniczka - naczynia włosowate - tętniczka) zwany siecią dziwną, za którego pośrednictwem odbywa się sprawna wymiana substancji między organem a płynami ciała.
Serce umieszczone jest w worku osierdziowym wypełnionym niewielką ilością płynu. Ściana serca pokryta jest cienką błoną, na której leżą naczynia wieńcowe, tworzące sercowy układ krążenia, tzw. układ wieńcowy, odpowiedzialny za doprowadzenie i odprowadzenie różnych substancji. Mięsień sercowy zbudowany jest z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej, której włókna charakteryzują się silnym rozgałęzieniem. Przedsionki i komory wyścielone są wewnątrz błoną zbudowaną z tkanki łącznej pokrytej warstwą nabłonka płaskiego.
Serce człowieka składa się z dwóch komór i dwóch przedsionków. Serce działa na zasadzie pompy. Między przedsionkiem a komorą prawej części serca znajduje się zastawka trójdzielna, która składa się z trzech płatów, zaś lewa część serca wyposażona jest w zastawkę dwudzielną. U podstawy dwóch dużych tętnic odchodzących od komór - aorty i tętnicy płucnej - znajdują się zastawki półksiężycowate. Prawy przedsionek otrzymuje krew nieutlenioną, powracającą z tkanek, którą następnie prawa komora tłoczy do płuc, a do lewego przedsionka wpływa z płuc krew utleniona.
Cykl pracy serca zaczyna się impulsem wywołanym przez węzeł zatokowo-przedsionkowy (u ujścia żyły głównej do prawego przedsionka). Impuls ten powoduje skurcz przedsionków i pobudza węzeł przedsionkowo-komorowy (na granicy przedsionków i komór), z którego wysyłane są serie impulsów pobudzających włókna mięśniowe komór i powodujących ich skurcz. W początkowej fazie skurczu komór, na skutek wzrostu ciśnienia, następuje zamknięcie się zastawek przedsionkowo-komorowych, czemu towarzyszą zjawiska akustyczne nazwane I (skurczowym) tonem serca. Następnie,, na skutek otwarcia się zastawek półksiężycowatych, krew jest wtłaczana do tętnic. W tym czasie przedsionki rozkurczają się i zaczyna napływać do nich krew z żył. Na początku rozkurzu komór słychać wyraźny, silny II (rozkurczowy) ton serca, spowodowany uderzeniem fali krwi o zamykające się zastawki półksiężycowate. Tony serca, powstające w wyniku gwałtownego zahamowania przepływu krwi, są naturalnymi zjawiskami fizjologicznymi. Następuje teraz krótka pauza spoczynkowa, trwająca około 0,4 s. Cykl pracy trwa około 0,85 s, z czego na skurcz przedsionków przypada 0,15 s, a komór 0,3 s. Obrazem elektrycznej pracy serca jest elektrokardiogram - EKG.
Cykl sercowy są to kolejno występujące po sobie skurcze i rozkurcze przedsionków i komór. Czas trwania cyklu sercowego oblicza się dzieląc 60 przez liczbę skurczów serca przypadającą na 1 minutę. W cyklu sercowym wyróżnia się następujące fazy:
 skurcz przedsionków przy rozkurczonych komorach,
 skurcz komór przy rozkurczonych przedsionkach,
 rozkurcz komór i przedsionków.
Wg klinistów na prace serca składają się trzy okresy: skurcz (systole), rozkurcz (diastole), pauza.
Ciśnienie tętnicze krwi dzieli się na ciśnienie skurczowe i rozkurczowe. Przeciętnie ciśnienie skurczowe wynosi w dużych tętnicach około 120 mm Hg, a rozkurczowe 70-80 mm Hg.
Tętnem nazywamy rytmiczne podnoszenie i zapadanie się ścianek tętnic wywołane wyrzucaniem krwi do aorty. Odkształcanie się ścian aorty przenosi się w postaci fali wzdłuż układu tętniczego i zanika w małych tętniczkach. Tętno u dorosłego człowieka wynosi 60-80 razy na minutę, średnio 72 / min., u dziecka do roku życia od 100-200 / min..
Mały obieg krwi zwany płucnym zaczyna się w prawej komorze i kończy w lewym przedsionku, zaś duży obieg krwi, zaopatrujący tkanki w krew bogatą w tlen i składniki odżywcze, rozpoczyna się w lewej komorze i kończy w prawym przedsionku serca.
Krew z żołądka, śledziony, jelit i trzustki jest odprowadzana układem wrotnym do wątroby. Wiele substancji toksycznych i nadwyżki składników pokarmowych są zatrzymywane przez wątrobę, a reszta przedostaje się do żyły podstawowej dolnej. Krew z górnych części ciała zbierana jest żyłami podstawowymi górnymi. W utrzymywaniu krążenia krwi pomagają sercu ruchy mięsni szkieletowych i ruchy oddechowe. Mechanizm ten jest szczególnie ważny w przepychaniu krwi w żylnej części układu, zwłaszcza położonego niżej serca, skąd krew płynie w kierunku przeciwnym do działania siły ciążenia.
Układ limfatyczny lub chłonny to system naczyń, powiązany z żylną częścią układu krwionośnego. Prawie w każdej przestrzeni międzykomórkowej występują cienkościenne, zaczynające się przestworami międzykomórkowymi, naczynia limfatyczne, zbierające limfę - płyn tkankowy gromadzący się w przestrzeniach międzykomórkowych. Drobne naczynia limfatyczne przechodzą w naczynia większe, które, podobnie jak żyły, mają zastawki uniemożliwiające cofanie się limfy. Końcowe duże naczynia wlewają swoją zawartość do żył w pobliżu serca.
Do układu limfatycznego zaliczamy też węzły chłonne oraz takie narządy jak: migdałki, szpik kostny, grasica i śledziona, która pełni również funkcję zbiornika krwi. Węzły chłonne pełnią swoistą funkcję filtru, zatrzymującego ciała obce niesione z prądem limfy. Bardzo ważny jest ich udział w obronie organizmu przed infekcjami.
Płynami ustrojowymi nazywamy płyny wnętrza ciała. Tworzą one właściwe wewnętrzne środowisko dla tkanek i organów. Jedną z najważniejszych funkcji, jaką pełnią płyny ustrojowe jest transportowanie gazów, wymienianych zgodnie z prawami dyfuzji. Rozpuszczalność gazów, zwłaszcza tlenu, jest zbyt mała, aby mogły być one roznoszone w postaci roztworu właściwego. Dlatego występuje specjalna grupa białek (chromoproteidy, metaloproteidy), których zadaniem jest roznoszenie i okresowe magazynowanie tlenu. Charakterystyczną cechą barwników oddechowych jest obecność w nich jonów metalu (Fe2+, Cu+). Najbardziej znanym, rozpowszechnionym i najwydajniejszym barwnikiem oddechowym jest hemoglobina.
Hemoglobina zwana barwnikiem krwi przenoszącym tlen, znajduje się w krwinkach czerwonych w ilości około 33%. Zbudowana jest z części białkowej - globiny (96%) i barwnika hemu (4%).
Krew płodu ludzkiego zawiera hemoglobinę płodową (hemoglobina F), która różni się od Hb osobnika dorosłego budową oraz większą zdolnością do wiązania tlenu.
Hem jest składnikiem czynnościowym hemoglobiny, który zbudowany jest z dwuwartościowego żelaza połączonego z 4 pierścieniami pirolowymi. Każda cząsteczka hemu ma zdolność przyłączenia jednej cząsteczki tlenu (O2). Ponieważ w hemoglobinie występują 4 grupy hemowe, dlatego też cząsteczka hemoglobiny może przyłączyć 4 cząsteczki tlenu.
Ponieważ przy łączeniu barwnika krwi z tlenem nie następuje zmiana wartościowości żelaza, proces ten nazywamy utlenowaniem. 1 g hemoglobiny wiąże około 1,34 ml tlenu. Jeżeli ma hemoglobinę zadziała czynnik silnie utleniający np. żelazocyjanek potasu, chloran potasu, wówczas żelazo dwuwartościowe w hemie ulega zmianie na trójwartościowe, a hemoglobina przechodzi w methemoglobinę, która nie ma właściwości przenoszenia tlenu. Proces ten nazywa się utlenianiem. hemoglobiny. Hemoglobina wykazuje duże powinowactwo do tlenku węgla (CO), czyli czadu (około 300 razy większe niż tlen) i powstaje wówczas karboksyhemoglobina. Jest to związek bardzo trwały i trujący dla organizmu, ponieważ blokuje hemoglobinę, która traci zdolność przenoszenia tlenu.
Krew jest płynem ustrojowym krążącym w naczyniach krwionośnych. Podział krwi:
 elementy morfotyczne (krwinki czerwone: erytrocyty i retikulocyty; krwinki białe leukocyty; krwinki płytkowe – trombocyty),
 osocze: składniki organiczne i składniki nieorganiczne
Stosunek elementów morfotycznych do osocza oznacza się za pomocą hematokrytu.
Fizykochemiczne właściwości krwi:
 barwa krwi: jest czerwona i pochodzi od hemoglobiny zawartej w erytrocytach. Krew tętnicza ma odcień szkarłatny, a żylna ciemnoczerwony.
 smak krwi: jest lekko słony.
 ciężar właściwy: wynosi około 1,050 i zmienia się wraz z liczbą erytrocytów, które są cięższe od osocza. Po obfitych potach i biegunkach dochodzi do odwodnienia organizmu i wzrostu ciężaru właściwego krwi.
 lepkość krwi: jest ona 5 razy większa niż lepkość wody.
 odczyn krwi: jest lekko zasadowy.
KRWINKI CZERWONE (ERYTROCYTY):
We krwi krążącej obok całkowicie dojrzałych krwinek czerwonych zwanych erytrocytami występują młodociane formy, mające resztki aparatu cytoplazmatycznego i nazywają się retykulocytami.
Krwinki czerwone są komórkami bezjądrzastymi. Głównym zadaniem krwinek czerwonych jest transport tlenu. Krwinki czerwone są okrągłe i mają kształt dwuwklęsłego dysku, otoczona jest błoną składającą się z podwójnej warstwy lipidów, w której występują cholesterol i fosfolipidy.
Krwinki czerwone powstają w czerwonym szpiku kostnym, który znajduje się w kościach płaskich (mostek, miednica, czaszka), trzonach kręgowych i główkach niektórych kości długich. W życiu płodowym krwinki czerwone wytwarzane są w wątrobie, śledzionie i grasicy. Pod koniec ciąży wytwarzaniem czerwonych krwinek zajmuje się już szpik.
Opad krwinek czerwonych - jeżeli pobraną krew zabezpieczona przed skrzepnięciem krew pozostawi się w naczyniu, rozgraniczy się ona na dwie warstwy. Górną warstwę stanowi osocze a dolną składniki morfotyczne. Szybkość opadania jest wartością stałą u zdrowego osobnika, mężczyzna 1-4 mm / h, kobieta 4-8 mm / h (np. koń - około 70 mm / godzinę,).
KRWINKI BIAŁE (LEUKOCYTY):
Krwinki białe, czyli leukocyty, są przeważnie komórkami większymi od krwinek czerwonych i zawsze posiadają jądro. Liczba ich jest przeciętnie tysiąc razy mniejsza od liczby krwinek. Nadmierny wzrost krwinek białych określa się jako leukocytozę, a zmniejszenie się poniżej wartości prawidłowej nazywamy leukopenią.
Krwinki białe dzielimy na:
 granulocyty - krwinki białe posiadające w swej cytoplazmie ziarnistości i powstają w szpiku kostnym (w procesie granulopoezy); Stanowią 40-65% wszystkich krwinek białych. W zależności od zabarwienia ziarnistości barwnikami zasadowymi lub kwaśnymi dzielimy je na: obojętnochłonne (neutrofile); kwasochłonne (eozynofile); zasadochłonne (bazofile).
 agranulocyty - nie posiadające ziarnistości. Dzieli się je na: limfocyty powstające w układzie limfatycznym i monocyty wytwarzane w układzie siateczkowo-śródbłonkowym
Zasadniczą rolę granulocytów objętochłonnych jest ich właściwość żerna (fagocytoza), czyli pochłanianie bakterii, fragmentów uszkodzonych komórek, itp. Tworzą ropę - płyn zawierający bakterie i miliony fagocytów. Liczba granulocytów obojętnochłonnych może tylko wzrastać w organizmie w stanach zapalnych oraz przy wysiłku fizycznymi stresie.
Granulocyty kwasochłonne - nie mają właściwości żernych, zjawiają się one w większej ilości w ustroju przy stanach uczuleniowych., którym towarzyszy wydzielanie się większej ilości hormonów: histaminy i acetylocholiny oraz przy zarobaczeniu organizmu nicieniami.
Granulocyty zasadochłonne - zawierają heparynę, która przeciwdziała tworzeniu się zakrzepów wewnątrz naczyń krwionośnych w miejscach objętych procesem zapalnym.
Limfocyty stanowią 40-50% wszystkich elementów białokrwinkowych. Wytwarzane w szpiku kostnym, węzłach limfatycznych, grasicy i śledzionie (w procesie limfopoezą). Limfocyty dzielą się na duże i małe. Czas życia limfocytów wynosi kilkanaście godzin. Ich rola w procesach zabliźniania się ran, wytwarzają przeciwciała odgrywają zasadniczą rolę w procesach odpornościowych.
Monocyty mają zdolność fagocytozy i pinocytozy, dlatego nazywane są makrofagami. Wytwarzają interferon - białko hamujące namnażanie się wirusów w innych komórkach. Monocyty pożerają całe grupy bakterii, jak również strzępki komórek.
TROMBOCYTY:
Trombocyty, zwane płytkami krwi, są najmniejszymi elementami morfotycznymi krwi. U człowieka są komórkami bezjądrzastymi i powstają z megakarioblastów. Płytki krwi zapoczątkowują procesy krzepnięcia krwi. Osocze pozbawione fibrynogenu i niezdolne do krzepnięcia nazywamy surowicą. W warunkach fizjologicznych wątroba i płuca wytwarzają w małych ilościach silny środek przeciwskrzepowy - heparynę (zapobiega przypadkowemu krzepnięciu krwi w naczyniach).
OSOCZE KRWI
Osocze jest płynną częścią krwi, zawiera wiele ciał chemicznych, które są w nim rozpuszczone lub zawieszone. Stanowi około 56% krwi. Osocze dzieli się na: fibrynogen i surowicę [woda, białka, sole mineralne]. W skład osocza wchodzi woda (91-92%); białko (7-8%); cukry, tłuszcze, sole mineralne (sód, potas, wapń, żelazo, magnez, miedź, chlorki, węglany, fosforany), aminokwasy, hormony, kreatynina, kreatyna, witaminy, mocznik, amoniak, kwas moczowy, barwniki, kwas mlekowy, enzymy i inne produkty przemiany materii.
Fibrynogen bierze udział w procesach krzepnięcia, kiedy z formy rozpuszczalnej przy udziale jonów Ca+2 i pod wpływem enzymów przekształca się w włóknistą fibrynę, tworząc zrąb skrzepu. Skrzep chroni przed utratą płynów w przypadku uszkodzeń ciała i przerwania ciągłości naczyń oraz zabezpiecza przez wnikaniem ciał obcych do wnętrza organizmu.
Białka osocza, zwłaszcza albuminy zapobiegają ucieczce wody z naczyń do tkanek. Niektóre białka globularne warunkują odporność organizmu na wiele chorób.
REAKCJE OBRONNE ORGANIZMÓW
Odpornością organizmu nazywamy zdolność żywego ustroju do obrony własnego organizmu przed obcymi czynnikami. Odporność organizmu wiąże się z rozpoznaniem i unieczynnieniem antygenu. Antygenami są substancje wielocząsteczkowe o charakterze białek, sacharydów i kwasów nukleinowych; zawierają je więc: kurz, pyłek kwiatowy, bakterie i ich jady (toksyny), wirusy, grzyby. Antygeny to substancje zdolne do pobudzenia układu immunologicznego i wywołania odpowiedzi immunologicznej skierowanej swoiście przeciw danemu antygenowi.
Wyróżnia się dwa rodzaje odporności: - odporność nieswoista zwaną również odpornością wrodzoną; i odporność swoistą zwaną również odpornością nabytą.
Odporność nieswoista występuje niezależnie od układu immunologicznego. Do mechanizmów obronnych zalicza się też: gwałtowne obumieranie komórek, do których wniknęły antygeny; kichanie, kaszel, biegunka, wymioty, łzawienie = odporność nieswoista
Odporność:
a) wrodzona
b) nabyta
 czynna (wytwarzana przez organizm: naturalna (po przebytej chorobie) i sztuczna (po otrzymaniu surowicy) - długotrwała
 bierna (otrzymana przez organizm: naturalna (nabyta w łonie matki lub z mlekiem) i sztuczna (po szczepieniach ochronnych) - krótkotrwała
Nadwrażliwość organizmu (alergia) jest stanem uczuleniowym, w którym ponowny kontakt z antygenem prowadzi do odpowiedzi uszkadzającej tkanki. Antygeny wywołujące alergię nazywamy alergenami.
UKŁAD POKARMOWY CZŁOWIEKA
Układ pokarmowy człowieka składa się przede wszystkim z przewodu pokarmowego i dużych gruczołów: ślinianek, wątroby i trzustki.
Przewód pokarmowy zbudowany jest z następujących odcinków: jama ustna: zęby, język, ślinianki podjęzykowe, ślinianki podżuchwowe i przyuszne; przełyk; żołądek; dwunastnica - to pierwszy odcinek jelita cienkiego; do dwunastnicy dochodzą przewody żółciowe (z pęcherzyka żółciowego) i przewody trzustki ( z trzustki); jelito cienkie; jelito grube, jelito ślepe, wyrostek robaczkowy, prostnica (ostatni odcinek jelita grubego); otwór odbytowy.
Prawidłowe pożywienie powinno zawierać trzy podstawowe grupy składników pokarmowych: budulcowe, energetyczne, zapasowe oraz regulacyjne.
Ślina – utrzymuje jamę ustną w stanie wilgotnym, umożliwia gryzienie, formowanie kęsa i połykanie. Stanowi on pierwszy sok trawienny, gdyż zawiera fermenty rozkładające cukry. Ślina jest produktem czynności gruczołów ślinowych. W skład gruczołów ślinowych wchodzą dwa rodzaje komórek: śluzowe (produkujące gęstą i ciągnącą wydzielinę) i surowicze (produkujące rzadka i wodnista wydzielinę). Ślina jest cieczą bez barwy, smaku i zapachu, mętną i opalizującą. W jej skład wchodzi około 90 % wody, pewna ilość białka, lizozymu (substancja przeciwbakteryjna – bardzo dużo w ślinie psa), mucyny (nadaje ślinie lepkość – umożliwia sklejanie kęsa i ułatwia połykanie), kalikreiny, soli mineralnych oraz enzymy tj. amylaza ślinowa (rozkłada skrobię) i glukozydaza. [Odczyn śliny u zwierząt domowych jest lekko zasadowy, u człowieka obojętny. Np. krowa wydziela ok. 40-60 l śliny na dobę, koń 35-40 l na dobę].
Połykanie – złożonym aktem odruchowym, w którym wyróżniamy 3 fazy związane z początkowymi odcinkami przewodu pokarmowego: jamą ustną, gardłem i przełykiem. Pierwsza faza jest czynnością dowolną i pozostaje pod kontrolą okolic ruchowych kory mózgowej. W tej fazie pokarm przeżuty i wymieszany ze śliną zostaje uformowany w kęs i umieszczony na nasadzie języka, a przez szybko cofający się jeżyk przesunięty zostaje do jamy gębowej. Język działa jak tłok, przesuwając kolejne kęsy pokarmowe z jamy ustnej do gardła. Przy tej czynności zwierają się szczęki i zamykają usta. Połykanie przy otwartych ustach jest niemożliwe. Druga faza odbywa się w gardle i nie podlega naszej woli. Złożona jest ona z serii szybkich i skomplikowanych ruchów wielu mięśni szkieletowych, koordynowanych przez ośrodki nerwowe rdzenia przedłużonego. Ruchy te umożliwiają wrzucanie kęsa do przełyku, a jednocześnie chronią przed cofaniem do jamy ustnej lub wpadnięciem do jamy nosowej czy krtani. W chwili, gdy kęs wchodzi do gardła, następuje odruchowy skurcz mięśni unoszących podniebienie miękkie, które przylega do tylnej ściany gardła i uniemożliwia przedostanie się połykanego pokarmu do jamy nosa. Powrotna droga do jamy ustnej jest zamknięta uniesioną do góry nasadą języka i przylegającymi do niej szczelnie łukami podniebieniowymi. Dalszą czynnością jest podniesienie krtani, której wejście zostaje przykryte przez cofającą się nagłośnię. Następuje w tym czasie wstrzymanie oddechu poprzedzone krótkim wdechem (zapobiega to zachłyśnięciu). Skurcz mięśni gardła, obniżenie krtani i ujemne ciśnienie w klatce piersiowej powodują wciśnięcie kęsa do przełyku. W trzeciej fazie połykania kęs lub łuk cieczy przesuwa się przez przełyk aż wpadnie do żołądka. Przyczyną tego przesuwania się jest siła wrzucenia kęsa z jamy ustnej i gardła, siła ciężkości oraz transport powodowany ruchami perystaltycznymi przełyku. Perystaltyka przełyku polega na tym, że okrężne włókna mięśniowe kurczą się powyżej kęsa, a mięsnie podłużne leżące poniżej są rozluźnione. Powstałe w ten sposób przewężenie przełyku przesuwa się w kierunku żołądka z szybkością ok. 10 cm/sek. Popychając kęs ku wpustowi żołądka. U człowieka kęs miękki i dobrze nawilżony dochodzi do wpustu żołądka w ciągu 5 sek., suchy wędruje wolniej ok. 4 cm/sek. i powstają przy tym wtórne fazy skurczu jako nieprzyjemne drażnienie wzdłuż przełyku.
Żołądek stanowi workowate rozszerzenie przewodu pokarmowego, które ma do spełnienia trzy zadania: stanowi zbiornik pokarmu; jest narządem wydzielniczym wytwarzającym kwas solny i enzymy, pod wpływem których pokarm jest trawiony; stanowi barierę ochronną, ponieważ w obecności kwasu solnego ginie większość drobnoustrojów. Żołądek leży w jamie brzusznej i przy pomocy wiązadeł przytwierdzony jest do przepony, wątroby i dwunastnicy. W żołądku prostym wyróżniamy dwie ściany: przednią, zwróconą ku przodowi i dołowi oraz ścianę tylną, skierowaną ku tyłowi i górze. Ściany te łączą się ze sobą krzywiznami (mniejszą i większą). Otwór stanowiący ujście przełyku do żołądka nazywamy wpustem, a część żołądka sąsiadująca z nim to część wpustowa. Zaokrąglona obszerna część żołądka położona za wpustem nazywa się dnem żołądka. Ujście żołądka do dwunastnicy nazywa się odźwiernikiem, który zaopatrzony jest w mięsień zwieracz odźwiernika, którego skurcz oddziela światło żołądka od dwunastnicy. Obszar żołądka sąsiadujący z odźwiernikiem nazywa się częścią odźwiernikową. Pomiędzy częścią odźwiernikową a dnem znajduje się trzon żołądka.
Ściana żołądka zbudowana jest z 4 warstw:
 błony surowiczej – jest częścią otrzewnej, która pokrywa cały żołądek od zewnątrz;
 błony mięśniowej – zbudowana z pęczków mięsni gładkich ułożonych w 3 warstwy: podłużną, okrężną i skośną. Jest najcieńsza w okolicy dna, a najgrubsza w części odźwiernikowej. Warunkuje czynność ruchową żołądka.
 tkanki podśluzowej – to gruba warstwa tkanki łącznej wiotkiej, zawierającej liczne naczynia krwionośne i włókna nerwowe. Wiotka błona podśluzowa umożliwia fałdowanie i rozprostowywanie błony śluzowej, która przesuwa się w stosunku do mięśniówki podczas napełniania i opróżniania żołądka.
 błony śluzowej – stanowi wewnętrzna warstwę żołądka. W pustym żołądku jest silnie pofałdowana. Zawiera liczne gruczoły żołądkowe.
Sok żołądkowy – jest płynem bezbarwnym, przezroczystym, o specyficznym zapachu, odczynie silnie kwaśnym i niskim ciężarze właściwym. Skład soku żołądkowego: mineralne składniki tj. 0,5% HCL (kwas solny) i sole tj. NaCL i KCL w ilości 0,2-0,5%. pH czystego soku żołądkowego waha się około 1 i jest niższe niż treść żołądkowa. Zasadniczym składnikiem są enzymy tj. pepsynę (rozkłada białka), katepsynę (u noworodków, enzym podobny do pepsyny, ale czynny w środowisku mniej kwaśnym), podpuszczkę (zwana reniną lub chymozyną – przekształcenie białka mleka kazeiny w parakazeinę) i lipazynę (rozkłada tłuszcze obojętne do glicerolu i kwasów tłuszczowych,; trawi ona tylko tłuszcz zemuglowany, np. mleka, śmietany czy jajka).
U człowieka wydzielanie soku żołądkowego dzieli się na dwa okresy:
 międzytrawienny czyli podstawowy
 trawienny czyli pokarmowy:
 faza głowowa (przedżołądkowa lub nerwowa) – zaczyna się po upływie kilku minut od chwili pobudzenia bodźcami pokarmowymi receptorów wzroku, słuchu;
 faza żołądkowa – rozpoczyna się z chwilą, gdy pobrany pokarm znajduje się w żołądku;
 faza jelitowa – obecność treści pokarmowej w jelitach;
Gdy żołądek jest pusty, ściany jego wskutek napięcia stykają się ze sobą. Jego pojemność jest niewielka, a błona śluzowa jest silnie pofałdowana. Połykany pokarm układa się w żołądku warstwowo. Początkowo mieszanie treści pokarmowej w żołądku jest słabe. W miarę postępujących procesów trawienia aktywność ruchowa żołądka stopniowo się wzmaga, najpierw w postaci słabych, a później coraz mocniejszych skurczów. Dzięki tym ruchom perystaltycznym pokarm zostaje wymieszany z sokiem żołądkowym i zamieniony na płynną miazgę pokarmową. W miarę wzrostu kwasoty treści pokarmowej skurcze żołądka stają się coraz silniejsze. Gdy znajdujący się w żołądku pokarm osiągnie już odpowiednią konsystencję i kwasowość, skurczowe ruchy części odźwiernikowej powodują duży wzrost ciśnienia w tej części żołądka, które przewyższa ciśnienie w zwieraczu odźwiernikowym, otwiera go na chwilę i powoduje przepchnięcie małej porcji zawartości żołądka do dwunastnicy. Po tej czynności odźwiernik zostaje zamknięty do chwili, gdy nowa porcja kwaśnej treści zbierze się w części odźwiernikowej żołądka oraz przesunięta miazga pokarmowa zostanie zneutralizowana w dwunastnicy. W ten sposób żołądek nie opróżnia się jednorazowo, lecz małymi porcjami, mniej więcej równomiernie co 20-30 sek. Przez czas trawienia. Najszybciej opuszczają żołądek pokarmy płynne i cukry. Pokarm białkowy zalega w żołądku około 3 godzin, a najdłużej pozostają tłuszcze od 6 do 8 godzin.
Skurcze występujące przy pustym żołądku nazywane są ruchami głodowymi.
Wymioty – w warunkach normalnych pokarm nie wraca do przełyku, jednak silne skurcze spastyczne mięśni brzucha, przepony i ścian żołądka mogą wyrzucić zawartość żołądka przez przełyk i jamę ustną na zewnątrz – czynność tą nazywamy wymiotami. Wymioty są odruchem obronnym, dzięki któremu ustrój pozbywa się szkodliwych substancji dostających się do żołądka. Przyczyną wywołującą wymioty może być podrażnienie receptorów gardzieli, przełyku, żołądka, niekiedy także krtani i tchawicy. Podobnie mogą działać liczne bodźce psychiczne, wstrętne widoki i zapachy.
Jelito cienkie rozpoczyna się od odźwiernika żołądka i kończy się ujściem do jelita grubego. Stanowi ono najdłuższy odcinek przewodu pokarmowego. Długość jego wynosi u człowieka 4-5 m, (np. konia 15-25 m, bydła 30-50m). Rozróżniamy w nim trzy części: dwunastnicę, jelito czcze, jelito biodrowe. Ściana jelita cienkiego składa się z 4 warstw: błony surowiczej, błony mięśniowej, tkanki podskórnej, błony śluzowej - pokryta jest licznymi kosmkami jelitowymi, które są narządami służącymi do wchłaniania strawionego pokarmu. Występują liczne gruczoły jelitowe wydzielające sok jelitowy. Jelito cienkie przymocowane jest do ściany jamy brzusznej za pomocą krezki. Krezka jelita cienkiego jest podwójnym fałdem otrzewnej, który schodzi ze ściany jamy brzusznej i w swym wolnym brzegu zawiera jelito W krezce znajdują się liczne węzły chłonne oraz pewna ilość tkanki tłuszczowej. Do dwunastnicy odchodzą przewody wyprowadzające z dwóch największych gruczołów trawiennych pozaściennych – wątroby i trzustki.
Trzustka jest gruczołem mieszanym (zewnętrznego i wewnętrznego wydzielania), nieregularnego kształtu, położonym w krezce dwunastnicy. Trzustka ma budowę zrazikową. Liczne drobne rozgałęzienia przewodów zrazikowych w postaci długich, cienkich cewek łączą się z pęcherzykami gruczołowymi umieszczonymi w zrazikach. W miąższu trzustki znajdują się liczne wysepki trzustkowe Langerhansa. Spełniają one rolę gruczołów wydzielania wewnętrznego. W pęcherzykach zrazikowych powstaje sok trzustkowy, który przewodem trzustkowym głównym (Wirsunga) lub przewodem trzustkowym dodatkowym (Santoriniego) dostaje się do dwunastnicy.
Wątroba jest jednym z największych gruczołów w ustroju. Otoczona jest ona błoną łącznotkankową zwaną torebką wątroby, która łączy się ściśle z otrzewną występującą na większej części wątroby. Przez wnękę wątroby wnika do niej tętnica wątrobowa i żyła wrotna. Wątroba spełnia wiele ważnych czynności w organizmie wydziela żółć, pełni rolę obronną, bierze udział w przemianie materii, syntetyzuje mocznik, oczyszcza krew z substancji szkodliwych, gromadzi glikogen, tłuszcze oraz wiele witamin., bierze udział w magazynowaniu krwi i powstawaniu niektórych elementów komórkowych krwi i niszczeniu krwinek czerwonych, ważną jej funkcją jest wytwarzanie niektórych białek osocza krwi – albumin i fibrynogenu oraz protrombiny, enzymu biorącego udział w krzepnięciu krwi. bierze udział w gospodarce żelazem i miedzią oraz regulacji temperatury ciała.
Zraziki utworzone są z wielu komórek wątrobowych ułożonych w tzw. beleczki. Pomiędzy beleczkami komórek wątrobowych przebiega sieć naczyń włosowatych żylnych. Na powierzchni dwóch stykających się ze komórek wątrobowych są wąskie włosowate wgłębienia – kanaliki żółciowe, do których komórki wątrobowe wydzielają żółć. Kanaliki żółciowe wpadają do przewodów żółciowych międzyzrazikowych, które łączą się ze sobą tworzą wspólny przewód wątrobowy. U człowieka posiadających pęcherzyk (woreczek) żółciowy żółć kierowana jest do niego przewodem pęcherzykowym. Pęcherzyk żółciowy służy za zbiornik żółci, w którym ulega ona zagęszczeniu wskutek wchłaniania wody. Z pęcherzyka żółciowego w zależności od zapotrzebowania żółć wlewa się przewodem żółciowym wspólnym do dwunastnicy.
Sok trzustkowy jest płynem bezbarwnym, przeżytym, o odczynie zasadowym, na co wpływa duża zawartość w nim dwuwęglanów. Jego pH wynosi 7,8–8,4. Sok trzustkowy zawiera enzymy trawiące wszystkie składniki pokarmowe. Należą do nich: enzymy proteolityczne – endo- i egzopeptydazy; enzymy amylolityczne; enzymy lipolityczne; nukleazy
Sok jelitowy wydzielany jest przez gruczoły dwunastnicy i jelitowe. Sok ten zawiera dużo wodorowęglanów oraz wiele enzymów trawiennych proteolitycznych, amylolitycznych i lipolitycznych oraz inne enzymy, których większość pochodzi z rozpadu złuszczonego nabłonka jelit. Silnie zasadowy sok jelitowy (pH 8,2–9,3) ochrania błonę jelitową przez drażniącym działaniem kwasu solnego treści żołądkowej.
Żółć jest wydzieliną i wydaliną wątroby. Żółć wydzielana jest w wątrobie nieustannie, ale do dwunastnicy wydalana jest okresowo w czasie przechodzenia treści pokarmowej z żołądka do jelita. Żółć zawiera: kwasy żółciowe lub ich sole, barwniki żółciowe (bilirubina).
Ruchy jelit cienkich – wyróżniamy trzy rodzaje ruchów: perystaltyczne – robaczkowe, segmentacyjne – rozdzielcze, wahadłowe.
Jelito grube dzieli się na trzy części: jelito ślepe jest szczątkowe i ma wyrostek robaczkowy w kształcie cienkiego uchyłka.; okrężnicę; jelito proste – prostnica – przechodzi z jamy brzusznej do jamy miednicy. Prostnica zakończona jest odbytem, który cechuje się pewną swoistością budowy. Śluzówka wysłana jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Mięsień służący do zamykania odbytu składa się z pęczków mięśni gładkich, jest to zwieracz odbytu wewnętrzny, oraz powierzchniowo położonych pęczków mięśni poprzecznie prążkowanych – zwieracz odbytu zewnętrzny.
Oddawanie kału, czyli defekacja, rozpoczyna się od drażnienia receptorów prostnicy przez gromadzące się w niej masy kałowe. Drażnienie to powoduje odruchowy skurcz mięśniówki okrężnicy i prostnicy oraz otwarcie zwieracza zewnętrznego i wewnętrznego odbytu i usuwanie kału na zewnątrz. Do wydalania kału przyczynia się wydatne parcie tłoczni brzusznej, tj. wzrost ciśnienia w jamie brzusznej powstający na skutek głębokiego wdechu przy zamkniętej głośni i skurczu mięśni brzucha. Defekacja kończy się skurczem mięśnia dźwigacza odbytu, który wciąga wynicowującą się przy defekacji błonę śluzową odbytu.
REGULACJA I KOORDYNACJA CZYNNOŚCI PRZEWODU POKARMOWEGO:
Wydzielanie śliny rozpoczyna się już na widok pokarmu, pod wpływem jego zapachu, a u głodnego człowieka - na myśl o jedzeniu. Pokarm drażniący śluzówkę przewodu pokarmowego również powoduje wydzielenie śliny i soku żołądkowego.
Mechanizmy koordynujące pracę poszczególnych odcinków jelita mają charakter głównie hormonalny. Żołądek drażniony mechanicznie przez pokarm, wydziela hormony pobudzające pracę jego własnych gruczołów. Zakwaszona treść żołądka, która przedostaje się do dwunastnicy, pobudza ją do syntezy hormonów stymulujących z kolei pracę trzustki, wątroby i jelit oraz hamujących wydzielanie gruczołowe żołądka.
Pobieranie pokarmu lub niejedzenie jest regulowane przez ośrodek sytości i głodu znajdujący się w podwzgórzu. Bodźcem właściwym dla tych ośrodków jest poziom cukru we krwi. Niski poziom cukru we krwi obwodowej obniża drażni ośrodek głodu. Gdy po posiłku wzrośnie, jest on bodźcem dla ośrodka, który powstrzymuje pobieranie pokarmu. Emocje, stan zagrożenia (sytuacje stresowe) powodują gwałtowne uwolnienie cukru z zapasów w wątrobie. Organizm wtedy nie odczuwa głodu. Długie trwanie tego stanu może doprowadzić do mdłości i omdleń. Ten naturalny mechanizm regulacji pobierania pokarmu w warunkach naturalnych w zasadzie działa niezawodnie. Jego osłabione działanie u ludzi często prowadzi do otyłości.
Trawienie jest to proces hydrolizy enzymatycznej wielocząsteczkowych substancji pokarmowych na substancje drobnocząsteczkowe, które następnie są przyswajalne przez organizm i wchłaniane przez błony komórkowe.
Wchłanianie produktów trawienia obywa się w jelicie cienkim, którego powierzchnia chłonna jest silnie powiększona: ssaki - nabłonek tworzą cienkie, palczaste wyrostki - kosmki jelitowe.
WYDALANIE
Wydalanie jest to proces fizjologiczny mający na celu usuwanie z organizmu zbędnych lub szkodliwych produktów metabolizmu (głównie azotowych i kwasów nukleinowych). Narządami wydalniczymi, za pomocą których wydalane są zbędne lub szkodliwe produkty przemiany materii oraz biorący udział w osmoregulacji, czyli utrzymaniu równowagi wodno-jonowej są nerki.
Mocznik powstaje w mitochondriach głównie wątroby w tzw. cyklu ornitynowym lub mocznikowym. Jest to cykl przemian 3 aminokwasów, w których po przyłączeniu cząsteczki amoniaku NH3 powstaje mocznik. Jest to związek mniej toksyczny od amoniaku.
Układ wydalniczy człowieka składa się z: 2 nerek; 2 moczowodów, 1 pęcherza moczowego; 1 cewki moczowej.
Mocz powstaje w nerkach, skąd moczowodami jest odprowadzany do pęcherza moczowego. Ośrodek regulujący odruchowy skurcz pęcherza moczowego i wydalanie moczu znajduje się w części krzyżowej rdzenia kręgowego.
Nerki położone są w jamie brzusznej w okolicy lędźwiowej, po obu stronach kręgosłupa. Mają one kształt fasolowaty. Nerki są otoczone różnej grubości warstwą tłuszczu, pod którą znajduje się łącznotkankowa torebka włóknista. Nerki są narządem naczyniowo-miąższowym, ponieważ składają się z dwóch podstawowych części - kanalików i naczyń. Na przekroju nerki są widoczne dwie warstwy: na zewnątrz położona jest cieńsza ciemnoczerwona kora nerki, pod którą znajduje się grubszy i jaśniejszy rdzeń nerki, pomiędzy tymi warstwami znajduje się strefa przyrdzeniowa (przykłębkowa) koloru ciemnego.
Podstawową jednostką strukturalną miąższu nerki jest nefron, który jest jednocześnie jednostką funkcjonalną odpowiedzialną za wytwarzanie moczu. W każdej nerce człowieka jest około 1 mln nefronów. Każdy nefron składa się z: ciałka nerkowego (zwanego ciałkiem Malphiego) i kanalików nerkowych. Ciałko nerkowe jest kulistym tworem zbudowanym z sieci naczyń włosowatych zwanych kłębkiem, który wypukła się do końcowego, ślepo zakończonego kanalika kłębka oraz torebki kłębka. Torebka ma kształt kieliszkowaty i jest zbudowana z nabłonka jednowarstwowego płaskiego. W kanaliku nerkowym rozróżniamy trzy odcinki: kanalik bliższy, cienki odcinek pętli nefronu, kanalik dalszy.
Prawidłowa czynność nerek jest uwarunkowana należytym ich ukrwieniem. Krążenie krwi w nerkach jest dostosowane do procesu wytwarzania moczu. Przez nerki przepływa w ciągu 1 minuty u człowieka około 1.200 ml. W stosunku do swojej masy nerki są najobficiej ukrwionym narządem w organizmie.
Funkcje nefronu:
 filtracja - odbywa się w torebkach Bowmana. Jest to nieselektywne przesączanie składu osocza do kanalików nerkowych z kłębuszków nerkowych, powstaje mocz pierwotny (ultraprzesącz)
 resorbcja - to wchłanianie zwrotne, które odbywa się w pętli Henlego i w kanaliku II rzędu. Jest to wchłanianie substancji, które organizm może jeszcze wykorzystać, np. woda, glukoza, kwasy organiczne, sole mineralne i białka.
Mocz zbiera się w pęcherzu moczowym, który jest zbiornikiem i jednocześnie narządem wydalającym go na zewnątrz. Główny mięsień pęcherza moczowego, zwany mięśniem wypieraczem moczu, jest zbudowany z sieci splatających się i krzyżujących mięśni gładkich, przebiegających we wszystkich kierunkach ściany pęcherza. W okolicy dna pęcherza moczowego, gdzie znajduje się ujście wewnętrzne cewki moczowej, włókna mięśniowe wypieracza moczu zbiegają się nad nim łukowato, tworząc pasmo mięśniowe, z którego utworzony jest mięsień zwieracz wewnętrzny, zwany zwieraczem pęcherza.
W miarę wypełniania się pęcherza moczem spływającym z moczowodów ściany jego ulegają stopniowemu rozciąganiu. U człowieka pierwsze uczucie wypełnienia pęcherza moczowego pojawia się zwykle przy pojemności 100-150 ml, a potrzeba oddania moczu, czyli parcie, występuje przy wypełnieniu pęcherza około 250 ml moczu. U człowieka pojemność pęcherza moczowego wynosi 250 do 500 ml.