Rozrachunek renesansowego poety z filozofią stoicką.

"Rozrachunek renesansowego poety z filozofią stoicką"

Stoicyzm jako nurt filozoficzny pojawił się w Atenach, pierwszym kosmopolityczny centrum kulturalnym świata, około roku 300 p.n.e Twórcą tego, niezwykle popularnego w późniejszych wiekach prądu był Zenon z Kition, Cypryjczyk który z chęci poznania nauki Sokratesa i Platona przybył ze swej rodzinnej wyspy do Aten. Za podstawę swoich nauk stoicy uznawali dążenie do szczęścia, które można było osiągnąć tylko na drodze wyrzeknięcia się przywiązania do dóbr doczesnych i świata materialnego oraz poprzez cnotliwe życie, co w ich rozumowaniu oznaczało podporządkowanie się naturze i egzystowanie z nią w zgodzie. Za prawdziwego mędrca, czyli osobę godną szacunku i naśladowania, uważali oni człowieka utrzymującego pełną kontrolę nad sobą , swymi emocjami i namiętnościami. Jako innych znanych stoików doby antycznej warto wymienić Senekę oraz cesarza Marka Aureliusza. Mówiąc o Stoicyzmie nie można pominąć jego Horacjańskiej odmiany jaką jest filozofia,, złotego środka’’- połączenie spokojnego, stoickiego podejścia do życia z epikurejskim-rozumnym, świadomym i w pełni kontrolowanym czerpaniem z niego radości.
W epoce renesansu nastąpił kulturowy i światopoglądowy powrót do antyku. Zarówno artyści, jak też pisarze i filozofowie wzorowali się na starożytnych dziełach oraz ich twórcach. Średniowieczna teocentryczna wizji świata i podporządkowanej jej sztuka, ustępuje miejsca nowym(choć mającym swoje źródło starożytnym Rzymie i Grecji) humanistycznym i antropocentrycznym ruchom oraz prądom umysłowym. Na gruncie polskim najwybitniejszym twórcą wdrążającym w życie nowe wzorce był Jan Kochanowski. Jego pieśni i fraszki przedstawiały nowoczesną, modną w tamtym czasie i przesyconą klasycznym duchem wizję renesansowego postrzegania świata. Można w nich znaleźć liczne nawiązania do twórczości najwybitniejszym poetów minionych wieków takich jak Horacy, przemyśleń i rozważań o tematyce egzystencjalnej wyraźnie inspirowanych dziełami starożytnych autorów i filozofów.
Utwory Jana Kochanowskiego stanowiły pochwałę stoickiego podejścia do życia oraz wyrażały przekonanie autora co do ich słuszności. Tak było aż do śmierci ukochanej córki poety- Urszulki. Wydarzenie to wpłynęło dramatycznie nie tylko na życie artysty, ale też na jego sposób postrzegania świata oraz wyznawaną przez niego życiową filozofię. Do tej pory niezachwiana wiara w stoickie ideały, które tak bardzo bliskie były Kochanowskiemu została poddana bardzo ciężkiej próbie. Doskonale można to zaobserwować na przykładzie Trenu XVI stanowiącego gorzki(choć nie pozbawiony ironii) dialog oświeconego poprzez własne bolesne doświadczenia człowieka, którego cały dotychczasowy światopogląd i system wartości legł w gruzach. Wiersz ten jest niczym innym jak zapisem stanu psychiki osoby, która nagle, po bardzo wielu latach uświadamia sobie, że wartości które wyznawał i zasady którymi się kierował są nic nie warte. Można nawet stwierdzić iż poeta czuję się oszukany przez swoich dotychczasowych mistrzów, których słowa przyjmował jako pewniki, a ich filozofię uznawał za to, co zapewni mu w życiu szczęście.
Dopiero po dramatycznych wydarzeniach poeta dostrzegł(wcześniej tego nie widział, czy może po prostu nie chciał widzieć?), że nawet jeden z jego największych dotychczasowych idoli-Cyceron(nazywany w wierszu Arpinem, gdyż pochodził z Arpinum)- nie był w stanie zastosować zasad stoickiej filozofii w kryzysowych sytuacjach.


Podmiot liryczny wytyka mu to w przesyconych ostrą ironią słowach:

„Przecz z płaczem idziesz, Arpinie wymowny,
Z miłej ojczyzny? Wszak nie Rzym budowny,
Ale świat wszystek Miastem jest mądremu
Widzeniu twemu”
-odnosi się to do sytuacji gdy Cyceron został skazany na banicję i wygnany z Rzymu. Wbrew swym wcześniejszym słowo, że jako swoją ojczyznę postrzega cały świat, Arpin rozpaczał w listach do przyjaciół nad swym losem.

Nie pozbawiony żalu jest też fragment, w którym podmiot liryczny zarzuca Cyceronowi, iż był on autorem traktatów na temat filozofii życia oraz sposobów postępowania w kryzysowych sytuacjach, a sam nie był w stanie zachować się tak jak chciał by zachowywali się inni:

„Wywiodłeś wszytkim, nie wywiodłeś sobie;
Łacniej rzec, widzę, niż czynić i tobie”

W dalszej części tej strofy podmiot liryczny zaznacza jednak, ze zauważa u siebie i u Cycerona te same cechy, a konkretniej- te same wady:
„…Co i mnie bodzie”

Apogeum zwątpienia w filozofię stoicką oraz totalnej jej podważenie znajduje się w strofie:

„O błędzie ludzki, o szalone dumy,
Jako to łacno pisać sie z rozumy,
Kiedy po wolej świat mamy, a głowa
Człowieku zdrowa”
-podmiot liryczny kwestionuje tu słuszność oraz złudną logikę stoicką, według której na wszystkie niepowodzenia oraz tragedie można pozostawać niewzruszonym. W obliczu namacalnego i dosięgającego człowieka indywidualnie dramatu, nawet najbardziej konserwatywny wyznawca stoicyzmu nie będzie w stanie pozostać niewzruszonym. Zdaniem Podmiotu lirycznego nie ma jakiegokolwiek sensu głoszenie tego jak człowiek powinien zachowywać się w sytuacjach kryzysowych kiedy samemu jest się w pełni zdrowym i szczęśliwym.
Podobne znaczenie ma fragment:
„a póki wełny skąpej prządce zostaje
śmierć nam za jaje”

W Trenie XVII Jan Kochanowski zmaga się z problemem upadku światopoglądu oraz utraty wiary w ideały. Przez pryzmat ostatnich wydarzeń, przestał on bezkrytycznie patrzeć na filozofię stoicką i dostrzegł on bezsens stwierdzenia, że „wszystko da się przetrwać ze stoickim spokojem”. Dochodzi on do wniosku, że człowiek nie jest w stanie przewidzieć jak zachowa się w sytuacji ekstremalnej i dawanie jakichkolwiek rad tego dotyczących jest praktyką po prostu głupią. Poza tym doszedł do jeszcze jednego, chyba równie ważnego, jeśli nie jeszcze ważniejszego, wniosku:
„…Ali żyć nie tak, jako mówić, snadnie…”