Tango - Mrożek

GENEZA, CZAS I MIEJSCE POWSTANIA
Dramat Tango powstał w latach 60. Po raz pierwszy drukiem ukazał się w „Dialogu" w 1964 roku, premiera odbyła się w Bydgoszczy w 1965 roku. W formie książkowej Tango zostało wydane w 1973 roku. Okoliczności powstania dramatu można łączyć z ówczesną sytuacją państwa polskiego zdominowanego przez władzę komunistyczną, ale także z obyczajową rewolucją lat 60., jaka miała miejsce w Europie.

ELEMENTY ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO

CZAS I MIEJSCE AKCJI: Akcja sztuki rozgrywa się współcześnie, jednak dokładny czas akcji nie jest określony (wiadomo tylko, że wydarzenia rozgrywają się w ciągu około 24 godzin). Miejscem akcji jest mieszkanie Eleonory i Stomila, typowe mieszczańskie mieszkanie, ale zaniedbane i zagracone: „Sprzęty ustawione niesymetrycznie, jakby tuż przed albo tuż po przeprowadzce. (...) Ponadto cała scena przyrządzona draperiami w ten sposób, że materie, półleżące, półzwisające, półzwinięte, sprawiają wrażenie rozplamie-nia, rozmazania, niekonturowości pomieszczenia". Mieszkanie zapełnione jest przedmiotami z przeszłości rodziny, dawno już nieprzydatnymi: wózkiem dziecięcym Artura, katafalkiem po zmarłym dziesięć lat wcześniej dziadku, bryczesami Eugeniusza, których nie używał już czterdzieści lat. Poszczególne elementy nie przystają do siebie: „Każdy talerz, każdy przedmiot pochodzi z innego serwisu, z innej epoki i z innego stylu". Pomieszczenie, w którym rozgrywa się akcja sztuki, stanowi rodzaj śmietnika historii i tradycji, jest także zwyczajnym bałaganem rodziny tam zamieszkującej, odzwierciedlającym postawy i osobowości bohaterów. Odpowiednikiem bałaganu w całym pokoju jest stół. „Na pozostałej, nakrytej części stołu talerze, filiżanki, karafki, sztuczne kwiaty, resztki jedzenia, a także kilka nie dających się ze sobą logicznie połączyć przedmiotów, jak duża, pusta klatka na ptaki bez dna, jeden bucik damski, bryczesy. Ten stół, jeszcze bardziej niż całe wnętrze, sprawia wrażenie pomylenia, przypadkowości, niechlujstwa". Scenografia zmienia się w trzecim akcie. Kiedy Artur pragnie przywrócić swojej rodzinie formę, znajduje to także odzwierciedlenie w wystroju mieszkania: „ To samo pomieszczenie, ale ani śladu
poprzedniego bałaganu. Mamy przed sobą klasyczny salon mieszczański sprzed półwiecza. Znikneły rozpłomienia, niekonturowości, zamazania".

BOHATEROWIE:
Artur - syn Eleonory i Stomila, „młody człowiek, najwyżej dwudziestopięcioletni, prawidłowo rozwinięty, dorodny i regularny"jest głównym bohaterem i motorem rozwoju akcji. Artur studiuje trzy fakultety, w tym medycynę i filozofie, poszerza więc wiedzę dotyczącą człowieka: jego fizyczności i jego duchowości. Ten młody człowiek nie ma się przeciwko czemu zbuntować, gdyż pokolenie jego rodziców zniszczyło już wszelki normy i tradycje. Artur buntuje się więc przeciwko brakowi norm. Pragnie przywrócić dawny porządek. Z drugiej strony ma świadomość, że dążenie do formy w jego wieku jest nienaturalne: „(...) nie mogę przecież być wciąż konformistą. Mam już swoje lata. Koledzy śmieją się ze mnie". Artur nie godzi się na rozprzężenie panujące w jego rodzinie, na to, że ojciec chodzi wiecznie w piżamie i nie reaguje na niewierność swojej żony. Ma pretensje do matki, że zdradza Stomila z prostackim Edkiem. Bohater pragnie na nowo wtłoczyć inne postacie w tradycyjne role, jakie powinny one spełniać w rodzinie: matki, ojca, małżonków, babci. Jego bliscy są jednak wyjątkowo oporni na te starania. Artur postanawia więc przywrócić porządek, biorąc formalny ślub ze swoją kuzynką, Alą. Bohater wierzy, że rytualny gest przywróci porządek świata. Gdy okazuje się, że jest to niemożliwe, Artur będzie musiał zginąć. Zanim umrze zabity przez Edka, przekona się jeszcze, że tylko władza oparta na przemocy, panująca nad życiem i śmiercią ludzką może przynieść pożądane efekty. Tylko ona stwarza idealną formę, ale równocześnie zagraża człowieczeństwu.
Eleonora - żona Stomila, matka Artura, kochanka Edka. Jest kobietą wyzwoloną, pozbawioną zasad. Należy do pokolenia, które przełamywało tradycję i obowiązujące normy. W młodości fascynował ją Stomil, artysta z pasją eksperymentatora. Teraz zdradza go z Edkiem, który jest dla Eleonory symbolem prostoty.
Stomil - ojciec Artura, artysta, ideolog buntu, przyczynił się do odrzucenia tradycji i norm. Jego żywiołem jest eksperyment i sztuka. Nie rozumie rozterek syna. Stomil z dawnego eksperymentatora, intelektualisty i buntownika zmienił się w bezwolnego, zdradzanego męża. Jego osobowościowy rozkład podkreśla porozpinany, niechlujny strój. Niezdolny do czynu i zmiany Stomil wierzy wciąż, że sztuka może stać się podstawą nowego świata.
Eugenia - babcia Artura, „stara, ale czerstwa i ruchliwa, czasem tylko cierpi na starcze zapaści". Nie przyjmuje tradycyjnej roli babci. Jej ulubionym zajęciem jest gra w karty. Za karę wysłana przez Artura na katafalk po dziadku, umiera w finale sztuki.
Eugeniusz - brat Eugenii. „Starszy pan, siwy, bardzo dobrze wychowany, w okularach oprawionych cienko i złoto, ale zaniedbany w stroju, zakurzony i nieśmiały". Eugeniusz wspiera Artura w walce o zasady, ale po jego śmierci staje po stronie Edka.
Edek - typowa postać z dramatów Mrożka, cham, przeciwieństwo inteligenta, „osobnik w najwyższym stopniu mętny i podejrzany". Edek jest bezmyślny, prostacki, wulgarny, „zwierzęcy", wyzbyty wszelkich form i norm, ale reprezentuje siłę, która w finale zwycięża.
Ala - kuzynka Artura, jego narzeczona. Młoda, osiemnastoletnia dziewczyna, wyzwolona, pozbawiona zasad obyczajowych. Myśli, że Artur żeni się z nią tylko dla formy, dlatego zdradza go z Edkiem. Wiadomość o zdradzie staje się źródłem załamania Artura i jedną z przyczyn jego śmierci.

GŁÓWNE WĄTKI: podjęta przez Artura próba przywrócenia systemu norm w świecie pozbawionym zasad; dzieje rozpadu rodziny; ostrzeżenie przed totalitaryzmem; sytuacja sztuki w świecie współczesnym.

PROBLEMATYKA SPOŁECZNO-OBYCZAJOWA - OBRAZ RODZINY I SPOŁECZEŃSTWA POZBAWIONYCH SYSTEMU WARTOŚCI

TANGO JAKO PARODIA DRAMATU RODZINNEGO: Akcja Tanga to parodia typowego dramatu mieszczańskiego. Mrożek zachowuje klasyczną zasadę trzech jedności, a akcję umieszcza w mieszkaniu mieszczańskiej rodziny. Bohaterem czyni młodego człowieka, indywidualistę. W tradycyjnym dramacie mieszczańskim bohater buntuje się przeciwko ustalonym normom obyczajowym i stereotypom. Artur nie ma przeciwko czemu się buntować, gdyż pokolenie jego rodziców obaliło wszelkie zasady i normy. Bohater buntuje się więc przeciwko brakowi norm: „Czy ojciec nie rozumie, że odebraliście mi ostatnią szansę'? Tak długo byliście antykonformistami, aż wreszcie upadły ostatnie normy, przeciw którym można się jeszcze było buntować. Dla mnie nie zostawiliście już nic, nic! Brak norm stał się waszą normą. A ja mogę się buntować tylko przeciw wam, czyli przeciwko waszemu rozpasaniu". Schemat walki pokoleń został więc w dramacie Mrożka paradoksalnie odwrócony: Artur nie buntuje się przeciwko normom, ale przeciwko brakowi norm. To nie rodzice usiłują wychować jego w imię konserwatywnych ideałów, ale on stara się wychować swoją rodzinę, narzucając jej członkom pew-
ne zachowania i karząc za niewypełnienie ich (babcia jest wysyłana na katafalk, wujowi Eugeniuszowi Artur nakłada na głowę klatkę na ptaki).

ROZPAD RODZINY ARTURA: W rodzinie Artura wszystkie tradycyjne podziały i role uległy zatarciu. Rodzice nie wychowują swojego syna w tradycyjny sposób, gdyż całe życie walczyli o to, aby konserwatywny sposób wychowania przestał obowiązywać. Teraz nie rozumieją pretensji Artura: „Gdybyś żył w tamtych czasach - mówi Sto-mil do Artura - wiedziałbyś, ile zrobiliśmy dla ciebie". Ale Artur chce, aby jego rodzice zaczęli wypełniać przypisane im role. Usiłuje skłonić matkę do pełnienia roli przykładnej żony, stojącej na straży wartości rodzinnych. Kiedy dowiaduje się, że matka ma romans z Edkiem, zdaje sobie sprawę, że jego dotychczasowe metody wychowawcze zawiodły. „Ja nie chcę jeść, ja chcę zapanować nad sytuacją" wykrzykuje, by zaraz potem dodać zrezygnowanym tonem: „Teraz i tak wszystko jedno". Próba przywrócenia konserwatywnego porządku w rodzinie kończy się w pierwszym akcie totalnym fiaskiem. Potem Artur postanawia jednak podjąć jeszcze jedną próbę. Pragnie zmusić ojca, aby ukrócił zdrady swojej żony: „Ojciec ma rogi jak stąd do sufitu. I ojcu nie uda się teraz od tego wykręcić". Usiłuje popchnąć Stomila do dokonania krwawej zemsty na kochanku Eleonory. Sam chce zostać przykładnym mężem i ojcem rodziny, dlatego też pragnie przywrócić na nowo rangę ceremonii ślubu. Ma nadzieję, że ten krok odnowi porządek w rodzinie: „(...) wciągnę ich w ślub, a ślub będzie taki, ze nie będą mieli innego wyjścia, jak tylko wziąć w nim udział na moich warunkach. Zrobię z nich orszak weselny i mój ojciec będzie się musiał nareszcie pozapinać". Akt drugi kończy się pozornym zwycięstwem Artura, zgodą Ali i rodziny na ślub. W trzecim akcie sytuacja ulega jednak odwróceniu. Artur pijany wraca do domu ze świadomością, że ślub jest tylko ceremonią („Co znaczy ta maskarada?"). Próba przywrócenia porządku w rodzinie kończy się fiaskiem.

ANALIZA SPOŁECZEŃSTWA I RELACJI MIĘDZYLUDZKICH: Analiza relacji wewnątrzrodzinnych jest dla Mrożka punktem wyjścia do rozważań na temat współczesnej kultury i społeczeństwa w latach po rewolucji obyczajowej. Pokolenie Stomila rzuciło wyzwanie skostniałym tradycjom i konserwatywnemu porządkowi społecznemu. Stomil w rozmowie z synem mówi: „ Ty nie masz pojęcia, jak wtedy wyglądało życie. Czy wiesz, ile trzeba było odwagi, żeby zatańczyć tango? Czy wiesz, że tylko nieliczne kobiety były upadłe? Że zachwycano się malarstwem naturalistycznym? Teatrem mieszczańskim (...) A przy jedzeniu nie wolno było trzymać łokci na stole". Stomil i Eleonora jako przedstawiciele swojego pokolenia rzucili wyzwanie całej kulturze i tradycji europejskiej. Eleonora wspomina: „Stomil pamiętasz, jak rozbijaliśmy tradycję? Posiadłeś mnie w oczach mamy i papy, podczas premiery «Tannhausera», w pierwszym rzędzie foteli, na znak protestu". Tytułowe tango, taniec pełen zmysłowości, jest symbolem wyzwolenia ludzkości z krępujących obyczajów oraz uwolnieniem biologiczności człowieka. Natura uwalnia się z okowów cywilizacji. Mrożek kontrastuje dwa wzorce społeczeństwa: tradycyjny - oparty na konwenansach, ten do którego pragnie powrócić Artur i nowoczesny - uznający prawo jednostki do pełnej ekspresji. Ten drugi doprowadził do całkowitej anarchii, ten pierwszy jest tylko pustą formą. Artur pragnie wzmocnić więzy rodzinne, a tym samym przywrócić społeczeństwu konwencjonalny podział ról. Model życia prezentowany przez pokolenie jego rodziców uważa za
zgubny i bezwartościowy: „ W tym domu panuje bezwład, entropia i anarchia " (entropia - miara nieokreśloności, chaotyczności). Świat, który stworzyło pokolenie Stomila, stracił podstawy bytu i stałe punkty odniesienia w wartościach: „/ coście stworzyli? -wyrzuca Artur rodzicom - Ten burdel, gdzie nic nie funkcjonuje, bo wszystko dozwolone, gdzie nie ma ani zasad, ani wykroczeń? (...) To nie jest prawo. To jest moralny przymus do niemoralności". Artur pragnie na nowo narzucić temu społeczeństwu normy poprzez ceremonię ślubu. Ale normy są tylko pustym zwyczajem. Kiedy w III akcie rodzina pozuje do zdjęcia przed zepsutym aparatem, nie zrażony tym Eugeniusz tłumaczy, że to: „Dla zasady. Tak chce tradycja". Artur dostrzega absurdalność swoich zamiarów zbawienia całego społeczeństwa za pomocą narzucenia formy i dlatego rezygnuje ze ślubu. U Mrożka, podobnie jak u Gombrowicza, to co ma miejsce między ludźmi, jest grą i konwencją: „Zdawało mi się- mówi Stomil - że to międzyludzkie rządzi nami". KULTURA I NATURA: W Tangu Mrożek przeciwstawia kulturę naturze. Zwolennikiem praw natury jest Stomil, który buntował się przeciwko tradycji: „Przeklęte dziedzictwo wiekowej kultury. Wprawdzie zrobiliśmy już wiele, żeby się jej pozbyć, ale daleko nam jeszcze do naturalności". Przeciwieństwem Stomila jest jego syn. Artur jest dzieckiem swojego pokolenia, jego młodość przypada na lata 60., czas, w którym nauka coraz częściej sytuowała człowieka w obszarze natury, a jego zachowania społeczne motywowała biologią. W tym kontekście znamienne są studia Artura (filozofia i medycyna). Artur rozdarty jest między kulturą a cielesnością. W czasie spotkania z Alą budzi się w nim namiętność, z której bardzo szybko się usprawiedliwia: „ To była tylko lekcja (...) Nie zaprzeczam, że jako jednostka ulegam naturalnym impulsom. Ale ja znam wyższy cel!". Artur zaprzecza swojej cielesności, boi się jej. Na wieść o zdradzie Ali czuje się zraniony emocjonalnie, ale odczuwa także fizyczny wstręt do Edka. Niechęć do cielesności przejawia się u bohatera nienagannym strojem. Ubiór jest konwencją, formą, która broni człowieka przed biologią. Dlatego bohater czuje takie obrzydzenie do porozpinanego ojca. Artur gardzi zwierzęcością innych ludzi: „Ach, wy nie rozumiecie, wy, cielesne stworzenia, zajęte swoimi gruczołami, drżące o nieśmiertelność swoją. Ale ja rozumiem, ja! Ja jestem waszym odkupicielem, wy, bydło bezmyślne. Ja się wznoszę ponad doczesność, ja ogarniam was wszystkich, boja mam mózg, który wyzwolił się od wnętrzności. Ja!". Próbując rozumem walczyć z naturą, Artur ponosi klęskę.

PROBLEMATYKA POLITYCZNA - OSTRZEŻENIE PRZED TOTALITARYZMEM
Jan Błoński za kluczowe dla zrozumienia idei Tanga zdanie uznał słowa Stomila: „Zdawało mi się, że to międzyludzkie rządzi nami i za to ludzkie mści się zabijając nas. Ale widzę, że to tylko Edek". Międzyludzkie można interpretować jako formę, konwenanse, tradycję. Ludzkie to bunt Artura lub, według innych interpretacji, natura. W finale dramatu Stomil uświadamia sobie, że nie ma powrotu ani do natury, ani do konwencji, umowy, która zapoczątkowała istnienie cywilizacji i społeczeństwa. Przeciwko temu staje bowiem naga siła uosobiona przez Edka. Gdy Artur rezygnuje ze ślubu, śmierć babci uświadamia mu, że tylko władza nad ludzkim życiem i śmiercią daje
panowanie nad światem: „Granice można przekroczyć. Czyście mnie tego nie uczyli"? Władza nad żydem i śmiercią, co może mi dać większe panowanie? Odkrycie proste i genialne". Dlatego na sojusznika wybiera sobie Edka. Władza staje się dla niego nową formą buntu: „Czy władza nie jest także buntem ? Buntem w formie porządku, buntem góry przeciwko dołom, wyższości przeciwko niższości?". Wieść o zdradzie Ali wzbudza w nim nienawiść do Edka. W starciu obu bohaterów wygrywa siła, czyli Edek, i odtąd on panuje nad sytuacją. Edek to przemoc w czystej postaci, nie poparta żadną ideologią. Kiedy w finale Edek tańczy z Eugeniuszem argentyńskie tango La Cumparsita, nie stanowi to już przejawu buntu wobec tradycji, ale jest demonstracją siły. Zebranym w salonie Edek zapowiada rządy „twardej ręki": „Teraz moja kolej. Wy będziecie mnie słuchać (...) A dlaczegóż by nie? Widzieliście, jaki mam cios. Ale nie bójcie się, byle cicho siedzieć, nie podskakiwać, uważać, co mówię, a będzie wam ze mną dobrze, zobaczycie. Ja jestem swój chłop. 1 pożartować mogę, i zabawić się lubię. Tylko posłuch musi być". Edek dochodzi do władzy drogą zamachu stanu i obejmuje totalitarne rządy. Jego postać jest dowodem na to, że jedyną ideą, którą można stworzyć z niczego, jest władza. Edek, pozbawiony skrupułów, jest nieludzki, bezmyślny i dlatego jest taki groźny. Jego osobę można traktować jako symbol rządów totalitarnych charakterystycznych dla XX wieku, symbol zwycięstwa siły „chamów" nad inteligencją. Terror, zastraszenie, totalitaryzm skutecznie niszczą dawny porządek i zniewalają słabsze jednostki (Eugeniusz). Zwycięstwo Edka jest ostrzeżeniem przed skutkami dyktatorskiej władzy opartej na przemocy. Niektórzy krytycy dopatrywali się w utworze odniesień do aktualnej sytuacji Polski pod rządami komunistycznymi, w której rządziła siła i przemoc, a niewygodnych przedstawicieli inteligencji odsuwano od życia publicznego, szykanowano, zamykano w więzieniach.

PROBLEMATYKA ESTETYCZNA - ROLA SZTUKI W ŻYCIU CZŁOWIEKA
Propagatorem sztuki, która wykracza poza tradycyjne normy, jest w dramacie Stomil. Sztukę traktuje jako bunt wobec zastanej rzeczywistości. Lata swojej młodości postrzega jako: „Czas buntu i skoku w nowoczesność. Wyzwolenie z więzów starej sztuki i starego żyda!". Sztuka jest dla Stomila wartością nadrzędną: „Całe moje życie poświęd-łem sztuce. Sztuka to wieczny bunt". Bohater uprawia sztukę eksperymentalną, która jest próbą wychodzenia poza obowiązujące standardy i skostniałe schematy. Lata 60. to w Europie reforma sztuki, teatru, ucieczka od tradycyjnych form przekazu. Po zakończonym pokazie Stomil wykrzykuje: „Tak, sztuka! Sztuka nowoczesna. Dajcie mi Boga, a zrobię z niego eksperyment!". Stomilowi bliska jest natura, bohater odrzuca wielowiekową tradycję w sztuce, a ją samą traktuje jako przejaw buntu. Ale jak dowodzi finał dramatu, nowoczesna sztuka nie przynosi wyzwolenia.

PROBLEMATYKA MORALNA - POTRZEBA WARTOŚCI W ŻYCIU CZŁOWIEKA
Świat ukazany przez Mrożka jest chaosem. Nie rządzą nim prawa i nie ma w nim wartości. Po rewolucji obyczajowej wszystko stało się dozwolone. Eugenia, Stomil, Eleonora i Ala godzą się z takim stanem rzeczy. Eleonora bez wstydu przyznaje się do zdradzania męża: „Ja sypiam z Edkiem od czasu do czasu ". Stomilowi zdaje się to nie przeszkadzać, a ogólny chaos nie daje mu się we znaki: „Żyjemy swobodnie". Ala jest amoralna albo taką udaje. Przyznaje się Arturowi, że zdradziła go z Edkiem: „Myślałam, że ci to obojętne. Przecież żenisz się ze mną tylko dla zasady". Buntowani przez Artura bohaterowie powoli tracą jednak ten psychiczny komfort. Stomil zaczyna czuć się rogaczem. Ala pyta Eleonorę: „Dlaczego wy wszyscy pogardzacie sobą nawzajem?" i w odpowiedzi słyszy: „Sama nie wiem. Może dlatego, że nie mamy się za co szanować".
W świecie pobawionym zasad i norm, podporządkowanym prawom biologii, nie ma miejsca na wartości. Próba Artura nie może się powieść, ponieważ bohater pragnie narzucić swojej rodzinie jedynie zewnętrzne formy, a w ten sposób wartości nie da się odbudować. Artur i Ala koncentrują się na ślubie, nie na miłości. Dopiero gdy Artur ginie, wyznają sobie miłość. Nie wiadomo jednak do końca, czy to uczucie było prawdziwe, czy wyznanie było jedynie wynikiem chwili i przejawem formy. Takie wątpliwości ma Stomil. Gdy Ala mówi: „On mnie kochał, tego mi już nikt nie odbierze", Stomil pod nosem stwierdza: „Przypuśćmy, że to była miłość".

GROTESKA I ABSURD W TANGU
GROTESKA JAKO KATEGORIA ESTETYCZNA: Nazwa groteska wywodzi się od motywu dekoracyjnego przedstawiającego stylizowane roślinne wici przeplatane z fantastycznie przedstawionymi postaciami ludzkimi i zwierzęcymi. Malowidła takie odkryto na ścianach antycznej budowli rzymskiej z I w. Groteska to jedna z podstawowych kategorii estetycznych charakterystyczna dla różnych epok i różnych rodzajów sztuki, przejawiająca się tendencją do deformacji rzeczywistości, alogiczności, operowaniem poetyką snu, przemieszaniem kategorii estetycznych (tragizm, komizm), purnonsensownym humorem i absurdem, nieprzystawalnością poszczególnych elementów dzieła (np. styl i bohaterowie), wyolbrzymianiem cech, karykaturą, fascynacją brzydotą, posługiwaniem się parodią. Groteska to nie tylko zabawa, ale także próba interpretacji świata, który nie poddaje się tradycyjnym osądom. W grotesce strach i przerażenie bez ustanku rozbrajane są przez śmiech. Wśród najwybitniejszych utworów o charakterze groteskowym należy wymienić: Gargantuę i Pantagruela F. Rabelais'go, utwory, F. Kafki, B. Brechta, a w Polsce: S. I. Witkiewi-cza, W. Gombrowicza, R. Jaworskiego, B. Schulza, K. I. Gałczyńskiego, S. Mrożka.

ABSURD JAKO KATEGORIA ESTETYCZNA: Absurd to sformułowanie, myśl, sytuacja pozbawiona sensu, nonsens, niedorzeczność. Pojęcie absurdu nabrało szczególnego znaczenia w filozofii egzystencjalnej jako istotne doznanie bytu.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego i po II wojnie światowej rozwija się tzw. teatr absurdu, posługujący się groteską i parodią, obfitujący w nieprawdopodobne sytuacje, w którym występują bohaterowie pozbawieni motywacji psychologicznej. Najwybitniejszymi przedstawicielami teatru absurdu byli w Polsce S. I. Witkiewicz, W. Gombrowicz, S. Mrozek, a w Europie S. Beckett i E. Ionesco.

GROTESKA I ABSURD W TANGU:
- odwrócenie tradycyjnych ról: pokolenie dzieci (Artur) nie może zbuntować się przeciwko pokoleniu rodziców, gdyż oni obalili już wszelkie normy;
- czarny humor: jedną z metod wychowawczych Artura wobec babci jest wysyłanie jej na katafalk;
- parodie literackie: Eugenia zwraca się do Artura słowami, będącymi parafrazą kwestii z Hamleta W. Szekspira - „/ pomyśleć, że jesteś z nas najmbdszy. Dlaczego nie idziesz do klasztoru?";
- karykaturalność i przerysowanie postaci: Edek jako typowy „cham", ćwierćinteligent jest postacią typową dla wielu dramatów Mrożka;
- łączenie przeciwstawnych kategorii estetycznych (np. komizmu i tragizmu): na wieść o zbliżającej się śmierci Eugenii jej brat wykrzykuje: „Geńka, dosyć tych ekstrawagancji! Co to za umieranie! Tego nigdy nie było w naszej rodzinie!";
- absurdalny finał sztuki: propagowana przez pokolenie Stomila wolność doprowadziła do zniewolenia przez Edka;
- deformacja świata: doprowadzenie do granic absurdu konsekwencji realizowania w życiu haseł absolutnej wolności;
- zderzenie stylu wysokiego i niskiego: „Stomil się zapiął. Nowe życie przed nami";
- wykorzystanie formy dramatu mieszczańskiego, zachowanie klasycznej zasady trzech jedności i wprowadzenie w nią absurdalnych postaci i sytuacji.

KONTEKSTY LITERACKIE I KULTUROWE
W Tangu można odnaleźć liczne odniesienia do różnych tekstów literatury oraz pewnych stałych motywów kulturowych.

ALUZJE DO TWÓRCZOŚCI W. SZEKSPIRA: Dzięki aluzjom do Hamleta Mrożek może przedstawić sytuację rodziny Stomila jako odbicie sytuacji społeczeństwa.
W Tangu wiele jest kryptocytatów i sytuacji zaczerpniętych z dramatu Szekspira. Eleonora, tak jak królowa Gertruda, zdradza męża. Artur namawia Stomila, aby krwią zmył hańbę zdrady. Podobnie czyni Duch wobec Hamleta. Ala to dalekie odbicie Ofelii. Eksperyment teatralny Stomila przywołuje występy trupy teatralnej w zamku. Artur podobnie jak Hamlet buntuje się przeciw zastanemu porządkowi i podobnie jak bohater Szekspira ponosi klęskę.

MOTYW TAŃCA: Wielu krytyków kojarzyło tango z dramatu Mrożka z chocholim tańcem z Wesela S. Wyspiańskiego. U Mrożka tango jest najpierw przejawem buntu wobec skostniałych tradycji i norm. Stomil przypomina Arturowi, iż w dawnych czasach zatańczenie tanga wymagało wielkiej odwagi. W scenie finałowej tango jest już
tylko przejawem siły, formą zapanowania Edka nad Eugeniuszem, a co za tym idzie nad całym społeczeństwem. W Weselu taniec jest symbolem marazmu, bezsilności, apatii. W swoim dramacie Wyspiański demaskuje mit o możliwości zjednoczenia inteligencji i chłopów we wspólnej walce o wyzwolenie. W Tangu Mrożek demon-struje zwycięstwo chama nad inteligencją.

W literaturze współczesnej motyw tańca pojawia się w powieści J. Andrze-jewskiego Popiół i diament. Pijacki taniec w hotelu „Monopol" jest wyrazem bezładu, anarchii i chaosu panującego w powojennej Polsce. Tango, którego motyw przewija się w dramacie Mrożka, to taniec argentyńskich pasterzy bydła wzorowany na hiszpań-skiej habanerze. W latach 20. XX wieku taniec ten stał się ogromnie popularny w całej Europie. Zmysłowość tanga stała się wyzwaniem wobec europejskich konwencji i konwenansów.

MOTYW ŚLUBU: Do ślubu z Alą dąży Artur, gdyż w taki sposób chce przywrócić światu dawny porządek. Wierzy, że ceremonia odbuduje wartości, ale szybko zdaje sobie sprawę z tego, że jest to niemożliwe. Motyw ślubu pojawia się także w dramacie W. Gombrowicza pt. Ślub, gdzie pełni podobną funkcję. Ceremoniał ma przywrócić wartości. Henryk, bohater dramatu Gombrowicza, tłumaczy swojemu przyjacielowi: „Na balu tym ja i ona wytworzymy między sobą jak największą ilość miłości za pomocą spojrzeń, uśmiechów, pieszczot etc. Wytworzymy między sobą miłość, czystość i wierność... Jak dawniej między nami bywało. Jednocześnie zmuszę tę bandę, żeby za pomocą objawów czci i uwielbienia napompowała mnie boskością -i wówczas najspokojniej dam sobie i jej ślub, który zalegalizuje i uświęci wszystko... ".

MOTYW BUNTU: Artur buntuje się przeciwko swojej rodzinie, przeciwko brakowi zasad. Bunt młodego bohatera jest jednym z najczęstszych motywów literackich, szczególnie popularnym w romantyzmie (Konrad z III cz. Dziadów A. Mickiewicza, Kordian z Kordiana ]. Słowackiego). Artur buntuje się w imię wyższych idei, w swoim działaniu, podobnie jak bohaterowie romantyczni, jest samotny i tak jak oni ponosi klęskę. Bohater Tanga buntuje się przeciw anarchii i dekadenckim
obyczajom swojej rodziny, chce na nowo przywrócić światu normy i szacunek dla tradycji. Tradycyjnie bohaterowie literaccy buntują się w imię wolności. Artur występuje przeciwko nadmiernej wolności, która przerodziła się w anarchię.
MOTYW REWOLUCJI: W Tangu można odnaleźć nawiązania do romantycznej wizji rewolucji w imię wolności. Taką rewolucję przeprowadziło pokolenie Stomila. Dramat Mrożka pokazuje, że konsekwencją absolutnej wolności może stać się totalitaryzm.

MOTYW FORMY: Mrożek jest po części spadkobiercą i kontynuatorem Gombrowicza, dla którego pojęcie formy międzyludzkiej było kluczowe. Artur poszukuje formy, która mogłaby scementować naruszony porządek rzeczy. Tę formę Stomil określa jako „międzyludzkie". W dramacie Mrożka toczy się walka między formą, która decyduje o stałości i przewidywalności społeczeństw a ucieczką przed formą, która uwalnia człowieka, ale i pozbawia go punktu oparcia. Rzecznikiem pierwszej postawy jest Artur, drugiej Stomil. Swój program Stomil streszcza w słowach: „Życie w stwarzaniu, wciąż poza granice, ruch i dążenie, poza formę, poza formę!". „Moja rzecz -wychodzić poza formę''- mówi do Artura i w odpowiedzi słyszy: „A więc jednak zostajemy wrogami". Artur bowiem pragnie formę stwarzać: „(...) ja wchodzę w życie. W jakie życie mam wejść? Ja muszę najpierw je stworzyć, żebym miał w co wejść".

MOTYW CHAMA: Opozycja cham - inteligent jest jedną z bardziej charakterystycznych w twórczości Mrożka. Taka para bohaterów pojawia się już jednak wcześniej w literaturze polskiej. Inteligencja i chłopi występują w Weselu S. Wyspiańskiego, gdzie porozumienie pomiędzy dwiema warstwami okazuje się niemożliwe. W pamięci inteligencji wciąż tkwi krwawa rebelia z 1846 roku, która przecież znów może się powtórzyć. W epoce Młodej Polski zafascynowanie prostotą i naturalnością ludu przybrało formy krytykowanej wielokrotnie chłopomanii. Tęsknota za „parobkiem" symbolizującym brak form i naturalność pojawia się w Ferdydurke W. Gombrowicza. W Tangu Edek jest podziwiany zarówno przez Eleonorę jak i przez Stomila jako symbol naturalności i braku konwenansów. Stomil tłumaczy Arturowi: „Edek jest dzieckiem szczęścia. Urodził się taki, jakimi my wszyscy powinniśmy zostać. To, co u niego jest darem przyrodzonym, my osiągamy za cenę wysiłku, sztuką ". Eleonora zaś zwierza się Ali: „O, Edek jest taki prosty... Jak samo życie. Brutalny, ale w tym właśnie jego wdzięk. Nie ma kompleksów. Działa odświeżająco. On umie chcieć naprawdę, chcieć pięknie. Kiedy siada, siedzi jak samo siedzenie, zwyczajnie, lecz dogłębnie. Kiedy je albo pije, jego żołądek staje się symfonią natury. Lubię patrzeć, jak on trawi. Prosto i szczerze. Doznaję wtedy prawdziwej rozkoszy obcowania z żywiołem". W finale Edek jednak okazuje się uosobieniem brutalności, siły i prostactwa, a nie natury i prostoty.

JĘZYK I STYL UTWORU
Mrożek w swoim dramacie używa różnych stylów wypowiedzi, zderzając je ze sobą, co wywołuje często efekty komiczne:
- styl przemówień i deklaracji: „Czy myślisz, że byliśmy wyłącznie ślepymi anarchistami? Byliśmy także marszem ku przyszłości, ruchem, procesem dziejowym";
- parodia i aluzja (np. do tekstów romantycznych) - „ Człowiek sięga po samego siebie, zrzuca starych bogów i siebie stawia na piedestale. Pękają skorupy, puszczają okowy ";
- styl potoczy, wulgaryzmy (Edek) - „Co się będę opieprzał";
- parodia stylu biblijnego (Artur) - „W rozumie był mój grzech i abstrakcji, córce — wszetecznicy jego ".