Naprawa Rzeczypospolitej

Patriotyzm to wielkie słowo, wielkie a zarazem bliskie sercu każdego człowieka i obywatela. Oznacza umiłowanie kraju ojczystego oraz gotowość do poświęcejnia się dla ojczyzny.
Prawdziwą szkoła patriotycznych uczuć jest literatura polskiego renesansu, która niemal od samego początku wyrażała głeboką troskę o losy swego państwa.

Polska XVI wieku była potęgą gospodarczą. Na tak duże znaczenie Polski w Europie ogromny wpływ miał rozwój gospodarki pańszczyźnianej. Ujemne skutki takiej sytuacji odczuwała przede wszystkim najniższa klasa społeczna czyli chłopi zaś ogromne zyski przypadały na szlachtę i magnaterię. Wzrost znaczenia szlachty przyczynił się do osłabienia pozycji króla. Kondycję Polski najbardziej nadwyrężyło prawo szlachty do „liberum veto”. W sytuacji kryzysu państwa polskiego literatura staropolska realizowała cele dydaktyczne, miała do spełnienia dwa podstawowe zadania: kształtowanie postaw obywatelskich oraz piętnowanie wad, zaś celem publicystyki było stworzenie projektu reorganizacji państwa.

Wybitnym humanistą, a także szczerym patriotą był Jan Kochanowski. Nieodłącznym składnikiem jego światopoglądu był patriotyzm oraz troska o losy kraju. Tym odczuciom poeta daje niejednokrotnie dowód w pieśniach patriotycznych. Jedną z najbardziej znanych jest „pieśń o dobrej sławie”, w której poeta mówi o powinnościach kazdego obywatela wobec ojczyzny, o istocie patriotyzmu. Człowiek tym różni się od zwierząt, że ma rozum, powinien więc mieć świadomość, że po śmierci nic po nim nie pozostaje oprócz dobrej sławy i pamięci potomnych:
„jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy
chciał ze mną dobrą tylko sławę nieć na pieczy
A starać się (ponieważ musi zniszczeć ciało)
Aby imię przynajmniej po nas tu zostało”

Człowiek przez całe swoje życie powinien zabiegać o tą sławę, a jedyną drogą do jej zdobycia jest służba ojczyźnie:
„Służmy poczciwej sławie, a jako kto może
Niech ku pożytku dobra wspólnego pomoże”

Służyć ojczyźnie każdy powinien zgodnie ze swymi predyspozycjami oraz wrodzonymi talentami. Człowiek mniej utalentowany lecz silny i o mężnym sercu powinien walczyć w obronie swej ojczyzny. Nawet jeśli przyjdzie mu zginąć poeta stwierdza, iż lepiej jest zginąć na polu walki oraz młodo niż żyć długo i umrzeć w zapomnieniu.
Prawdziwym apelem do narodu jest „Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów”. Kochanowski na wstępie przedstawia tragiczne skutki napadu Tatarów na Podole. Ziemia polska została spustoszona, zrabowana, a wiele bezbronnych kobiet i dzieci dostało się do niewoli gdzie czekał je okrutny los:
„Córy szlacheckie (żal się mocny Boże)
Psom bisurmańskim brzydkie ścielą łoże”

Druga część wiersza to pełen patriotycznej troski apel aby Polacy pomyśleli wreszcie o grożącym im niebezpieczeństwie. Poeta uważa, że obowiązkiem każdego obywatela jest płacenie podatków na rzecz wojska:
„Skujmy talerze na talary skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy”

Wzór prawdziwego obywatela patrioty Jan Kochanowski przedstawił także w „Odprawie posłów greckich”. Antenor jest przykładem dobrego obywatela – patrioty. Nie daje się przekupić, dba oraz troszczy się o losy państwa. Jest on wzorem patrioty, który zawsze dobro ojczyzny ma na względzie. Według Kochanowskiego wzór ten powinien być propagowany i naśladowany. Postacią negatywną jest Aleksander, który kieruje się własnym egoistycznym interesem. To z jego przyczyny dramat kończy się źle. Mimo iż akcja utworu rozgrywa się w starożytnej Troi, możemy przypuszczać, że autor miał na myśli także współczesne mu społeczeństwo polskie. Kochanowskiego troską napawa sytuacja polityczna w skorumpowanym państwie pozbawionym silnej władzy:
„Gdzie ani prawa ważą ani sprawiedliwość
Ma miejsce ale wszystko złotem kupić trzeba”

„Odprawa posłów greckich” jest swego rodzaju ostrzeżeniem dla Polski.
Troska o losy kraju pojawia się także w utworze Mikołaja Reja pt. „Krótka rozprawia między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem”. Autor krytykuje szlachtę za przekupstwo panujące w sądach, nieudolność sejmu w którym:
„kilka niedziel bają, a w niczym się nie zgadzają”

Rej krytykuje również gospodarkę finansową, życie ponad stan, prywatę oraz pijaństwo szlachty. Dzieło Mikołaja Reja jest satyrą na szlachtę i księży bowiem najbardziej pokrzywdzony jest chłop. Potwierdza to cytat:
„ksiądz wini Pana, Pan księdza
a nam prostym zewsząd nędza”

Nie tylko literatura piękna, ale również publicystyka tego okresu była pełna obywatelskiej troski o losy kraju.
Szczerym patriotą, człowiekiem wielkiego serca był Piotr Skarga Powęski, autor „Kazań sejmowych”. Skarga w swoich kazaniach przedstawia sześć szkodliwych chorób Rzeczypospolitej. Pierwsza to brak miłości do ojczyzny, druga to brak zgody politycznej, trzecia to anarchia religijna, czwarta choroba to osłabienie władzy królewskiej, piąta prawa niesprawiedliwe, zaś szósta choroba to fakt iż w Polsce magnat czy szlachcic mogą wszystko zabrać chłopu czyli jest to niekaralność grzechów jawnych. Skarga oskarża polską szlachtę, wini ją za niedoskonałość państwa. Wytykając jej głupotę próbuje trafić do jej poczucia odpowiedzialności za losy kraju. Przedstawia także reformy potrzebne do naprawy państwa.

Patriotyczny charakter ma także dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego „O naprawie Rzeczypospolitej”. Jedyną troską autora było to „aby wszyscy obywatele spokojnie i szczęśliwie żyć mogli”. Temu właśnie celowi ma służyć państwo – organizacja powołana dla dobra obywateli. Frycz Modrzewski w swoim dziele wysuną propozycje reform w ówczesnej Polsce. Dzieło „O naprawie Rzeczpospolitej” składa się z pięciu ksiąg, kolejno: I – O obyczajach, II – O prawach, III – O wojnie, IV – O Kościele, V – O szkole. Autor uważał, że należy zreformować tych pięć pozycji co doprowadzić miało do wzmocnienia wewnętrznego państwa oraz do wzmocnienia Polski na arenie międzynarodowej. Frycz Modrzewski zdaje sobie sprawę z niedoskonałości państwa polskiego. Jest przeciwnikiem wojen zaborczych. Troszczy się o dobro kraju, słusznie także uważa edukację młodych za ważny czynnik w naprawie państwa. Jego zdaniem należy znaleźć pieniądze na odbudowę i utrzymanie szkół.

Z żalem trzeba stwierdzić, że ani dzieło Modrzewskiego ani kazania Skargi nie wywarły większego wpływu na kształtowanie się uczuć patriotycznych rodaków. Polska toczyła się w przepaść aż do rozbiorowej katastrofy.

Przedstawione wyżej utwory, wskazują jak żywa była problematyka narodowa w twórczości pisarzy polskiego renesansu. W utworach Kochanowskiego czy Reja zawarta jest wnikliwa krytyka polskiego społeczeństwa. Pisarze, publicyści i poeci staropolscy nie tylko wskazywali na zło dziejące się w kraju, ale także wskazywali drogi wiodące do naprawy sytuacji w kraju. Wszystkie te utwory stanowią swego rodzaju przestrogę dla obywateli przed niewłaściwym pojmowaniem swych powinności wobec kraju. Można także stwierdzić, że literatura a także publicystyka towarzyszyła od początku narodowi w jego dziejowej drodze, kształtowała uczucia patriotyczne oraz uczyła miłości do ojczyzny.