Charakterystyka urzędów starożytnego Rzymu.

URZĘDNICY RZYMSCY
KONSUL (łac. consul – l.mn. consules) – w starożytnym Rzymie, urzędnik cywilny i wojskowy w okresie republiki było 2 konsulów wybieranych przez komicje centurialne na okres jednego roku. Początkowo konsulem mógł zostać tylko patrycjusz, a od 367/366 p.n.e. także plebejusz. Konsul posiadał prawo zwoływania ludu na zgromadzenia (ius agendi cum populo) i senatu (ius agendi cum patribus). Przewodniczył ich obradom, poddawali pod głosowanie wnioski i wykonywali podjęte uchwały. Konsul posiadał tzw. imperium maius, czyli miał on najwyższą cywilną i wojskową władzę wykonawczą. Był zwierzchnikiem wszystkich innych urzędników za wyjątkiem trybunów ludowych. Mógł każdego obywatela zawezwać do stawiennictwa (tzw. vocatio), a w razie odmowy kazać aresztować i doprowadzić (tzw. prensio). Dysponował również pewnymi kompetencjami religijnymi, a mianowicie interpretowali oficjalne wróżby dokonywane przez augurów – mogli w ten sposób zadecydować czy wyruszenie na wyprawę wojenną jest zgodne z wolą bogów czy nie. Przysługiwało mu tzw. imperium militare, czyli zaciągał wojsko, dowodził nim i powoływał trybunów wojskowych, centurionów, legatów itd. Pierwotnie ustalał także listę senatorów. Nazwiskami konsuli oznaczano rok, w którym sprawowali urząd. Konsulaty mogły ulec przedłużeniu po upływie jego kadencji. W ekstremalnych przypadkach, np. w 190r n.e. za panowania cesarza Kommodusa sprawowało konsulat w jednym roku ponad 20 osób. Konsulowie byli wybierani nawet po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego aż do 541 roku n.e. (czasy Justyniana Wielkiego).

KWESTOR (łac. Quaestor) – w starożytnym Rzymie, w początkach republiki, urzędnik sprawujący funkcję sędziego śledczego oraz oskarżyciela publicznego w sprawach karnych. Później powierzono kwestorowi administrację skarbem publicznym, a funkcje sądownicze przeszły na edylów i trybunów. Początkowo kwestorów było dwóch, od 421 p.n.e. czterech, od 267 p.n.e. 8, od czasów Sulli 20, a Cezar zwiększył ich liczbę do 40. Odpowiedzialni byli za sprawy finansowe: nadzór nad kasą państwową, gromadzenie i rozdział pieniędzy, zbieranie podatków, zarządzanie kasą wojskową (wypłata żołdu, sprzedaż łupów itp.). Kwestura była pierwszym urzędem obejmowanym przez Rzymianina w karierze politycznej w wieku 30 lat po odbyciu 10 letniej służby wojskowej.

CENZOR (łac. censor – l.mn. censores) – urzędnik w republikańskim Rzymie wybierany wraz ze współpracownikiem (cenzorów było dwóch) na okres 18 miesięcy raz na 5 lat, przez komicja centurialne. Urząd cenzorów powołano w 443 r. p.n.e. i początkowo wybierano ich w nieregularnych odstępach, wynoszących od trzech do dwunastu lat.
Do obowiązków cenzorów należało sporządzenie spisu obywateli rzymskich i ich majątku (agere censum) i przypisanie ich do właściwego tribus i centurii. Jednocześnie cenzorzy ustalali listę senatorów (lectio senatus) na następną kadencję. Prowadzili spis ich majątków i kontrolowali wydatki państwa na cele publiczne, określali koszty prowadzenia wojen i rozbudowy armii. Ustalali również listę ekwitów . Drugim zakresem obowiązków cenzorów było tzw. cura morum, czyli czuwanie nad moralnością obywateli. W schyłkowym okresie republiki rzymskiej urząd cenzora stracił na znaczeniu by zniknąć całkowicie po utworzeniu cesarstwa. Dopiero cesarz Klaudiusz w pewnym sensie reaktywował jego znaczenie, jako jeszcze jeden atrybut władzy cesarskiej.

DYKTATOR (łac. Dictator) – w starożytnym Rzymie urzędnik nadzwyczajny o nieograniczonej władzy wojskowej i cywilnej, wyznaczony przez konsula (wcześniej przez komicje centurialne) na wniosek senatu w momentach szczególnie ciężkich dla państwa na 6-miesięczną kadencję. Od decyzji dyktatora nie było odwołania. Dyktator powoływał dowódcę jazdy (magister equitum), który w czasie wojny dowodził jazdą, podczas gdy dyktator stał na czele piechoty. Oznaką nieograniczonej władzy dyktatora było 24 liktorów towarzyszących mu nawet w samym mieście. Ostatniego dyktatora na tych zasadach powołano 202 p.n.e. Urząd ten zmienił się w narzędzie walki politycznej. W I wieku p.n.e. nadużywanie tego urzędu (np. przez Juliusza Cezara) doprowadziło do końca republiki.

EDYL (łac. aedilis – l.mn. aediles) – urzędnik w antycznym Rzymie w okresie republiki. Nazwa ‘edyl’ pochodzi od słowa aedes (świątynia) i wskazuje, że początkowo edylowie byli urzędnikami świątynnymi, a konkretnie związanymi z plebejską świątynią. W 367 roku p.n.e. utworzono dwóch patrycjuszowskich edylów kurulnych (aediles curules), wybieranych na komicjach trybusowych w liczbie dwóch na roczną kadencję. Edylowie kurulni uchodzili za wyższych rangą od swych plebejskich kolegów, co zaznaczone było prawem do krzesła kurulnego i purpurowym szlakiem na obramowaniu togi (edylowie plebejscy nie mieli purpurowego szlaku na obramowaniu togi i zasiadali na zwykłej ławie). Z czasem do edylatu kurulnego dopuszczono plebejuszy. Poza prestiżowym aspektem edylatu kurulnego w praktyce edylowie kurulni mieli ten sam zakres działalności.

PRETOR (łac. praetor – l.mn. praetores) – wyższy urzędnik w antycznym Rzymie zastępujący nieobecnych konsulów (tzw. władzę mniejszą (imperium minus)). Mógł nawet zwoływać posiedzenia senatu. Zajmował się interpretowaniem prawa 12 tablic i wymiarem sprawiedliwości. Ważnym uprawnieniem pretora było wydawanie edyktów (edykty pretorskie), w których ustalał on sposoby postępowania w sprawach niedostatecznie jasno uregulowanych przez ustawy (leges) czy prawo zwyczajowe. Edykty te odegrały dość ważną rolę w rozwoju prawodawstwa i były uwzględniane w późniejszych kodyfikacjach prawa rzymskiego. Do uprawnień pretora należało również mianowanie prefektów (praefecti), którzy mieli władzę sądowniczą i porządkową w miastach italskich. W okresie wczesnej republiki, był tylko jeden pretor. Od 366 lub 367 roku p.n.e. powołano urząd pretora miejskiego (praetor urbanus), w celu odciążenia konsulów od obowiązków jurysdykcyjnych. Pretor ten był wybierany tylko spośród patrycjuszy, a od tego właśnie roku plebejusze uzyskali pełny dostęp do konsulatu. Dlatego patrycjusze mimo licznych protestów odebrali władzę sądowniczą konsulowi. Od 242 r. p.n.e. istniał pretor do spraw cudzoziemców (praetor peregrinus), zajmujący się sprawami związanymi z coraz liczniej napływającymi do Rzymu cudzoziemcami. W 227 r. p.n.e., po przyłączeniu Sycylii i Sardynii jako prowincji, powołano do ich zarządzania dodatkowo 2 pretorów. Po reformach Sulli liczba pretorów wzrosła do 8, w czasach Cezara do 16, a za cesarza Klaudiusza do 18. W okresie republiki pretorzy byli wybierani przez komicja centurialne na jeden rok. Oznakami władzy pretora było przysługujące mu krzesło kurulne i dwóch liktorów niosących fasces .

TRYBUN LUDOWY (łac. tribuni plebs) - urząd w republice rzymskiej utworzony w 494 roku p.n.e., którego podstawowym zadaniem była ochrona interesów obywateli, a zwłaszcza plebejuszy. Trybuni ludowi, byli wybierani przez komicje trybusowe. Początkowo 2, następnie 5, później 10. Mieli oni dość szerokie uprawnienia m.in. mogli ingerować w czynności wszystkich urzędników oprócz dyktatora i cenzorów. Posiadali prawo zwoływania komicji trybusowych (comitia tributa) i przeprowadzania na nich uchwał. Z czasem uzyskali prawo stosowania weta na zgromadzeniu ludowym (concilium plebis) przeciw wnioskom senatu, jeśli uznali je za szkodliwe dla obywateli. Po zawetowaniu uchwały senatu (mającej moc uchwały obowiązującej), zmieniała jego obrady, poprzez prawo do przemawiania, aż do prawa jego zwoływania. U schyłku republiki trybunowie wchodzili nawet w skład senatu. Osoba trybuna ludowego, w okresie jego rocznej kadencji, była święta i nietykalna. Władza trybunów ograniczona była tylko do terenów miejskich Rzymu, czyli nie mogli oni przeciwstawiać się urzędnikom poza obrębem miasta. Urząd ten zniknął całkowicie w epoce cesarstwa, gdy kompetencje trybunów przejął cesarz.

SENAT (łac. senatus; od senex- starzec) w okresie republiki, stał się najważniejszym organem władzy państwowej. Powoływany był na 5 lat. W senacie mogli zasiadać obywatele rzymscy, wolnourodzeni, o nienagannej opinii, mający, co najmniej 45 lat i posiadający majątek ziemski o wartości, co najmniej, 400 tys. sesterców (pieniądze). Na początku senat składał się z 300 osób. Sulla zwiększył tą liczbę do 600, a Cezar dołożył jeszcze 300, głównie Gallów.
W senacie zasiadali urzędnicy, których wpisano na listę senatorów. Listę senatu sporządzano według rangi. Senatorów wpisywał na listę konsul, później czynność tą wykonywał cenzor. Można było skreślić z listy senatora, który dopuścił się morderstwa, lub prowadził niemoralny tryb życia. Senatorów wpisywano na listę. Kolejność na liście, była uzależniona od pełnionych urzędów. Otwierali ją, więc konsulowie, następnie umieszczano pretorów, edylów, trybunów, kwestorów. W poszczególnych grupach, o kolejności na liście decydował wiek. Na pierwszym miejscu znajdował się jeden z konsulów i nazywany był princeps senatus.
Stanowisko senatora nie posiadało wyłącznie zalet. Senatorowie nie mogli:
• wstępować w mieszane związki małżeńskie
• zajmować się handlem (od 218 r. p.n.e.)
• być dzierżawcami
• zajmować się dostawami państwowymi
• opuszczać Italii bez pozwolenia senatu
W przypadku, gdy senator musiał załatwić jakieś sprawy za granicą, to uzyskiwał misję dyplomatyczną bez obowiązków (legatio libera) i otrzymywał (od namiestnika prowincji) liktorów. Posiedzenia senatu zwoływał pretor, konsul lub trybun ludowy. Posiedzenia odbywały się pierwszego, trzynastego i piętnastego dnia miesiąca. Jeśli zaistniała potrzeba, zwoływano je w inne dni (nie mogły to być dni zastrzeżone dla świąt religijnych). Posiedzenia odbywały się od wschodu do zachodu słońca, jednak nadzwyczajna sytuacja, mogła sprawić, że posiedzenia kończyły się dopiero w nocy. Na posiedzenia, senatorów wzywał urzędnik, który przy pomocy herolda, wręczał senatorom obwieszczenie (edictum). Posiedzeniom przewodniczył urzędnik, który je zwołał. W posiedzeniach uczestniczyli również sekretarze (scribae), posłańcy (viatores) i liktorzy. Przewodniczący otwierał posiedzenie słowami quod bonum felix faustum fortunatumque sit. Sam przewodniczący lub inna osoba, referował sprawy (referre ad senatum), a następnie wzywał senatorów do wypowiedzenia się, zadając pytanie quid censes? (Co sądzisz?). Po dyskusji, następowało głosowanie, również zarządzane przez przewodniczącego posiedzenia. Głosowanie polegało na przejściu na prawą lub lewą stronę sali posiedzeń, opowiadając się za lub przeciw wnioskowi. Uchwała zapadała zwykłą większością głosów. Pełny skład senatu zwano senatus frequens. Do prawomocności uchwały senatu, wymagano, aby żaden senator nie zgłosił sprzeciwu. Obrady senatu zamykano słowami: Senatus populusque Romanus decrevit (senat i Lud Rzymski uchwalił).
Do uprawnień senatu można zaliczyć:
• wypowiedzenie wojny
• zawarcie pokoju
• przyjmowanie poselstw z obcych państw
• wyznaczanie prokonsulów i namiestników prowincji
• kierował sprawami finansowymi państwa
• zarządzanie poboru rekrutów
• przeprowadzanie wyborów urzędników
• nadzorował sprawy religijne
• ustanawiał i znosił kulty
• ogłaszał stan wyjątkowy
• udzielał wodzowi na odbycie triumfu


Bibliografia:
www.wikipedia.pl 5 marzec 2006 r.
www.strefarzymu.one.pl 5 marzec 2006 r.
Leszek Mrozewicz, Robert Śniegocki „Historia dzieje starożytne” wyd. Nowa Era, Warszawa 2005 r.
„Nowa encyklopedia powszechna” wyd. naukowe PWN, Warszawa 1997 r.
Danuta Musiał, Krystyna Polacka, Stanisław Roszak „Przez wieki” wyd. Rożak, Starszyn k. Gdańska 2005 r.