Wyżyna Śląska
Zachodnia część Wyżyny Małopolskiej, rozciąga się miedzy górną Odrą na zachód, Kotliną Oświęcimską na południe i krawędzią Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej na wschód. Wyżyna Śląska stanowi tektoniczną nieckę wypełnioną piaskowcami i łupkami paleozoicznymi zawierającymi ogromne pokłady węgla kamiennego. Na tych utworach zalegają skały triasowe, których odporniejsze serie tworzą niezbyt wysokie podługowate garby i wyniosłości. Najlepiej wykształcony to: piaskowcowy Grzbiet Woźnicki, ciągnący się z północnego - zachodu. na południowy.- wschód. (od Kluczborka do Zawiercia) oraz dolomitowy z zach. na wsch. tzw. Garb Tarnogórski. W kierunku zach. i pd. opadają one krawędziami ku obniżeniom utworzonym w mniej odpornych łupkach. Margle i wapienie triasu zawierają znaczne złoża cynku i ołowiu, eksploatowane gównie w rejonie Bytomia i Olkusza, poza tym stanowią cenny surowiec dla przemysłu materiałów budowlanych. W pd. części Wyżyny Śląskiej występują izolowane grupy wzniesień, zbudowane z opornych piaskowców karbońskich i pokrytych utworami mioceńskimi. Obniżenia Wyżyny Śląskiej są pokryte częściowo piaskami pochodzenia lodowcowego oraz rzecznego, zwłaszcza tereny nad Małą Panwią oraz na wschód wzdłuż górnej Warty i w rejonie Olkusza, gdzie zajmują pow. ok. 28 km kwadratowych, osiągając miąższość do 50m. Piaski z Pustyni Błędowskiej są eksploatowane jako materiały podsadzkowe dla kopalń. Charakterystyczne dla pd. części obszaru Wyżyny Śląskiej są ponadto formy związane z działalnością człowieka, jak hałdy w pobliżu kopalń i hut, wyrobiska poeksploatacyjne materiałów budowlanych, stawy i jeziora w obniżeniach powstały w wyniku szkód górniczych i innych. Gleby w pn. części Wyżyny Śląskiej dosyć urodzajne, na pozostałym terenie głównie polodowcowe – piaszczyste oraz gliniaste. Większa część Wyżyny Śląskiej leży na wododziale rz. Odry i Wisły, stąd jej zasoby wód powierzchniowych są niewielkie. Tu biorą początek, płynące do Odry – Mała Panew, Kłodnica i Ruda, oraz dopływy Warty – Liswarta i Prosna. Pd.- wsch. część Wyżyny Śląskiej jest odwadniana do Przemszy i z nią do Wisły. Większe skupienie leśne koło Pszczyny i Lublińca. Wyżyna Śląska stanowi na dużej przestrzeni najbardziej uprzemysłowiony i najgęściej zaludniony obszar Polski. Jej środkowa część zajmuje największa w Polsce aglomeracja ludności miejskiej i przemysłu (Górnośląski Okrąg Przemysłowy, GOP, z gł. ośrodkami: Katowice, Gliwice, Zabrze, Bytom, Chorzów, Sosnowiec i inne).
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska
Zachodnia część Wyżyny Małopolskiej. Ciągnie się 150 km pasem od Krakowa przez Częstochowę po Wieluń. Zbudowana głównie z odpornych wapieni górnojurajskich, wzniesiona do 504 m - góra Zamkowa. Ku Wyżynie Śląskiej opada stromo 60-100 m krawędzią erozyjną, na której przedpolu znajduje się kilka odosobnionych pagórków wapiennych, świadczących o jej dawniejszym zasięgu bardziej na zachód. Wschodnie stoki przechodzą łagodnie w Nieckę Nidziańską. Ku pn. zanurza się stopniowo pod utwory plejstońskie. Trzon wyżyny stanowi rozszerzające się lub zwężające w formie izolowanych skałek, pasmo wapieni skalistych, pociętych głębokimi dolinami erozyjnymi o stromych, skalistych zboczach i licznych zjawiskach krasowych. W jej części pd. pojawiają się miejscami utwory starsze, a także skały wylewne (porfiry i melafiry) – pozostałości dawnych wybuchów wulkanicznych. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest pokryta utworami plejstoceńskimi, stąd wierzchowina jej jest dosyć wyrównana, z wyjątkiem sterczących pojedynczo lub grupowo skałek, stanowiących ważny element krajobrazowy. Pd. część wyżyny tworzy wydłużony Grzbiet Tenczyński, odcięty od gł. jednostki tektonicznym zapadliskiem Rowu Krzeszowickiego – ważnym przejściem ze Śląska do Krakowa. Gleby przeważnie słabe, piaszczysto-gliniaste, jedynie na pd. i wsch. stokach bardziej żyzne – rędziny i lessy. Podstawowe surowce mineralne wyżyny stanowią rudy żelaza oraz materiały budowlane. Główne miasta: Częstochowa, Zawiercie.
Wyżyna Lubelska
Najdalej na wsch. wysunięta część Wyżyny Małopolskiej, rozciągająca się między doliną Wisły a doliną Wieprza, najwyższe wzniesienie Boży Dar 288 m. Od południa. granicę stanowi Roztocze, a od północnego.- wschodu. Polesie Lubelskie. Zbudowana ze skał kredowych, twardych opok, gez i miękkich margli, przy czym na jej powierzchni zachowały się płaty odpornych wapieni i piaskowców oraz utwory plejstoceńskie, głównie less o znacznej grubości. Wyżyna Lubelska, zwłaszcza w jej części środkowej jest urozmaicona (wys. względne do 60 m) z typowymi wzgórzami „świadkami” oraz ze stromymi, głębokimi, wciętymi dolinami rzecznymi. Formy, które powstały w miękkich marglach kredowych mają kształt kopulastych, łagodnych garbów, natomiast obszary zbudowane z twardszych skał mają formy ostrzejsze, w lessach liczne wąskie i głębokie wąwozy o stromych zboczach. Klimat zwłaszcza w części wschodniej o wyraźnych cechach kontynentalnych. Średnia temp. stycznia ok. –4 stopnie C, średnia temp. lipca ponad 18 stopni C, średnia rocznych opadów 550-600mm. Gleby na ogół żyzne, na podłożu lessowym – czarnoziemny i na podłożu kredowym – rędziny. Lasy zajmują ok. 20% pow. Wyżyna Lubelska jest krainą rolniczą. Użytki rolne zajmują 70% powierzchni. Najważniejszą uprawą jest pszenica, z roślin przemysłowych uprawia się buraki cukrowe, rośliny oleiste, tytoń, chmiel, konopie. Bogate złoża węgla kamiennego, nad Wisłą niewielkie złoża fosforytów, w Nałęczowie znane źródła mineralne. Przemysł spożywczy, środków transportu, chemiczny, maszynowy, metalowy, materiałów budowlanych.
Wyżyna Małopolska
Prowincja fizyczno-geograficzna Europy Zachodniej. w południowo.- wschodniej. Polsce. Pod względem budowy geologicznej wykazuje związek z zachodnioeuropejską strefą hercyńską, ale jest od niej oddzielona przez Nizinę Środkowoeuropejską i jej pd. odnogę Nizinę Śląską. Pd. granice Wyżyny Małopolskiej stanowi zespół Kotlin Podkarpackich, wsch. – Płyta Czarnomorska. Hercyńskie elementy Wyżyny Małopolskiej są wyraźniejsze w części zachodniej. i środkowej. na Wyżynie Śląskiej i Kielecko-Sandomierskiej, pomiędzy którymi pojawia się niecka wypełniona utworami mezozoicznymi i trzeciorzędowymi. Średnie wzniesienie Wyżyny Małopolskiej 200-500 m, kulminacja w G. Świętokrzyskich osiąga 612m. Na obszarze Wyżyny Małopolskiej wyróżnia się 6 makroregionów, wyżyny: Śląska, Krakowsko-Częstochowska, Kielecko-Sandomierska i Lubelska, Niecka Niedziańska oraz Roztocze.
Wyżyna Kielecko-Sandomierska
Pn. - wsch. najwyższa część Wyżyny Małopolskiej, położona między Wisłą, a Pilicą. Wyróżnia się tu 4 główne podregiony: G. Świętokrzyskie (Łysica 612 m) na pd., Wzgórza Koneckie na pd.- zach., Przedgórze Iłżeckie na północnym.- wschodzie. oraz Wyżyne Sandomierską na wsch. Poza G. Świętokrzyskimi bardziej urozmaiconą rzeźbą odznaczają się tu Wzgórza Koneckie (wys. do 408 m), składają się na nie: zbudowane ze skał triasowych, zespół pagórków Suchedniowskich, jurajski Garb Gielniowski (347 m) oraz zespół niewielkich wzniesień kredowych na zach. od Opoczna. Niezbyt wysokie (do 275 m) Przedgórze Iłżeckie, oddzielone od G. Świętokrzyskich doliną rzeki Kamiennej, składa się z szeregu ostańców kredowych i jurajskich, sterczących ze stosunkowo grubej pokrywy plejstocenu. Wyżyna Sandomierska stanowi właściwie obniżony i zrównany wsch. fragment G. Świętokrzyskich, pokrytych grubym (15-20 m) płaszczem lessu z rozwiniętą na nim gęstą siecią wąwozów. Utwory podłoża kambryjskiego, podcięte przez Wisłę, odsłaniają się koło Sandomierza w postaci malowniczych gór Pieprzowych. Kilamt Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej cechuje się nieco silniejszym kontynentalizmem, zwłaszcza dłuższym trwaniem zim w porównaniu z zach. częścią Wyżyny Małopolskiej. Teren częstego pojawiania się burz gradowych. Stosunkowo ciepłym klimatem ze zmniejszoną ilością opadów odznacza się Wyżyna Sandomierska, podczas gdy całe pasmo G. Świętokrzyskich cechuje się mimo niewielkiej różnicy wysokości wyraźnie niższym (o ok. 1-2 stopni C) średnimi rocznymi temperaturami, a wyższym o ok. 150 mm średnim rocznym opadem. Głównymi rzekami są liczne dopływy Wisły: Kamienna, Czarna Nida, Koprzywianka, Iłżanka, Czarna. Naturalną szatę roślinną stanowiły lasobory, rzadziej lasy jodłowe, na obszarach wapiennych częste dąbrowy i zarośla ciepłolubne. Największe skupienie lasów w okolicach Końskich (lesistość ponad 42%) i tereny Łysogór, najmniejsze – na Wyżynie Sandomierskiej, gdzie w parowach lessowych pojawia się specyficzna roślinność sucholubna. Główne miasta i ośrodki przemysłowe: Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice, Skarżysko-Kamienna, Sandomierz. Przemysł metalowy (Kielce, Skarżysko-Kamienna, Kunów), środków transportu (Starachowice), materiałów budowlanych (cementownie w Wierzbicy i Sitkówce-Nowinach), spożywczy, szklarski (Sandomierz), porcelanowy (Ćmielów). Na Wyżynie Sandomierskiej uprawa pszenicy, jęczmienia, buraków cukrowych, sadownictwo i warzywnictwo, na pozostałym obszarze gównie uprawa żyta i ziemniaków. W części środkowej i zachodniej rozwinięta hodowla owiec. Popularny region turystyczny: G. Świętokrzyskie, Sandomierz, Kielce.
NIDZIAŃSKA, NIECKA,
Rozległe nieckowate zagłębienie w obrębie Wyż. Małopolskiej, między Wyż. Krakowsko-Częstochowską na zach. a Wyż. Kielecką na wsch.; powierzchnia wyżynna o wys. 200–300 m (maks. 416 m, Biała Góra k. Tunelu); pod względem geol. jest jurajską synkliną wypełnioną utworami kredy, w części pd. przykrytymi skałami trzeciorzędu, m.in. marglami, wapieniami, gipsami, na których rozwinęły się zjawiska krasowe (jaskinie, leje); gł. rz.: Nida, Szreniawa, Nidzica, Wschodnia, Czarna Woda; zbiorowiska roślinności stepowej chronione w kilku rezerwatach; N.N. dzieli się na 8 mniejszych jednostek fizycznogeogr.; gł. m.: Jędrzejów, Pińczów, Staszów. Zróżnicowana budowa geologiczna przyczyniła się do utworzenia różnych typów gleb. Powstały tu: rędziny, czarnoziemy, gleby brunatne, płowe i bielicowe. Szeroką dolinę Nidy wyścielają mady. Klimat omawianej krainy cechują niewielkie opady oraz stosunkowo duże roczne amplitudy temperatur. Lasy są rzadkim Elementem w krajobrazie Niecki. Na lepszych glebach pozostały resztki grądów i dąbrowy, na gorszych – bory mieszane.
Roztocze
Roztocze jest w pewnym stopniu przedłużeniem wzniesień Urzędowskich na Wyżynie Lubelskiej, oddzielonym wyraźnym stopniem terenowym. W granicach Polski Roztocze rozciąga się około 180 km z północo-zachodu na południo-wschód, przy czym jego wysokość wzrasta w tym kierunku od około 300 m do około 400 m n.p.m. w okolicach Lwowa poza współczesną granicą Polski. Wysokość względna wału Roztocza osiąga 100 – 150 m, a szerokość dochodzi do kilkunastu kilometrów. Roztocze jest jak gdyby pomostem pomiędzy Wyżyną Lubelską a Wyżyną Podolską, z którą łączy się w okolicach Lwowa. Polska część Roztocza zajmuje powierzchnię około 2,2 tys. km2. Roztocze dzieli się na trzy mezoregiony wg regionalizacji fizycznogeograficznej Kondrackiego (1998): Roztocze Zachodnie, Roztocze Środkowe i Roztocze Wschodnie bądź Południowo-wschodnie.
Według regionalizacji Buraczyńskiego (1997) Roztocze dzieli się na: Roztocze Gorajskie, Szczebrzeszyńskie i Tomaszowskie. Roztocze Środkowe to nieregularne wzniesienia przecięte przez dolinę Wieprza oraz podłużne doliny górnej Tanwi na zachodzie i górnej Sołokiji na wschodzie. Obniżenie między tymi dolinami w okolicy Bełżca przyjęto za granicę Roztocza Środkowego i Wschodniego. Na wschód od doliny górnego Wieprza Roztocze łączy się z równoleżnikowo ukierunkowanymi garbami Grzędy Sokolskiej, od zachodu opada stopniami ku Równinie Biłgorajskiej. Roztocze Środkowe zajmuje powierzchnię około 1250 km2.
Najwyższym punktem jest wzgórze Wapienia 386m n.p.m., położone na dziale wodnym między dorzeczem Wieprza, Sopotu i Tanwi.
Na Roztoczu Tomasowskim wyróżniamy duże doliny: padół Sołokiji i Zwierzyńca, dolinę podłużną górnego Wieprza oraz doliny rozcinające stok południowy (Szumu, Niepryszki, Sopotu, Jelenia i Tanwi). Są one głębokie i wypełnione kilkoma seriami osadów.