Renesans i barok - dwie epoki i dwie wizje świata.

Podczas badań nad literaturą kolejnych epok zauważono, że epoki, które nie następowały bezpośrednio po sobie posiadają pewne cechy dla siebie wspólne. Natomiast okresy, które następowały bezpośrednio po sobie bardzo się od siebie różnią. Nie inaczej jest w przypadku renesansu i baroku. Były to epoki sąsiadujące ze sobą. Renesans narodził się w XIV wieku we Włoszech i trwał do końca XVI wieku. Barok, który był kolejnym okresem w dziejach ludzkości i powstał bezpośrednio po renesansie trwał do połowy XVII wieku. W epokach tych rozwinęło się wiele różnych nurtów światopoglądowych, które miały znaczący wpływ na wizję świata wyrażaną w twórczości. Tę wizję możemy dzisiaj poznawać czytając dzieła filozoficzne i literackie, a także podziwiając zabytki minionych epok. W tej pracy postaram się wykazać, że renesans i barok to rzeczywiście dwie całkiem odmienne epoki.

Na ukształtowanie się określonej wizji świata największy wpływ mają stworzone przez filozofów nurty światopoglądowe. Prądy te obejmują sprawy takie jak: cel i sens życia, podejście do śmierci, stosunki pomiędzy człowiekiem a światem, naturą i Bogiem. Zarówno w renesansie jak i w baroku powstało wiele takich kierunków filozoficznych.

W renesansie rozwinęły się lub były uznawane nurty takie jak: antropocentryzm, humanizm, epikureizm, stoicyzm, reformacja. Antropocentryzm to charakterystyczna dla renesansu tendencja filozoficzna, umieszczająca w centrum zainteresowania człowieka z jego wszelkimi potrzebami i możliwościami rozwoju (jedno z założeń humanizmu). Humanizm to ruch umysłowy zapoczątkowany we Włoszech. Przejawem humanizmu były studia nad klasyczną literaturą łacińską oraz uznanie założeń kultury starożytnej. Humanizm przejawiał się również zainteresowaniem filozofią, etyką, religią, polityką i poezją. Stoicyzm to kierunek filozofii, który został zapoczątkowany przez Zenona z Kition. Głównym założeniem stoików było uznawanie cnoty za największe szczęście człowieka. Uważali oni, że człowiek powinien przystosować się do zaistniałych okoliczności, jeśli nie może ich zmienić. Ich ideałem był mędrzec, żyjący cnotliwie i nie poddający się emocjom. Epikureizm stworzony został przez Epikura w tym samym okresie co stoicyzm. Głównym założeniem tego nurtu było uznanie szczęścia za cel życia człowieka. Radość miała zapewnić zdrowie i spokój. Z tego nurtu wywodzi się hasło "carpe diem" - chwytaj dzień. Filozofia Epikura oparta była głownie na hedonizmie czyli na skrajnej odmianie epikureizmu. Reformacja to ruch religijny, który został zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku i nawoływał do reformacji Kościoła katolickiego. Kierunek ten doprowadził do powstania nowych wyznań.

Podstawy światopoglądowe baroku różniły się od kierunków filozoficznych renesansu. Rozwijała się tu kontrreformacja oraz filozofia racjonalistyczna. Kontrreformacja to ruch, który powstał w Kościele katolickim, zagrożonym reformacją, prowadzący do radykalnych zmian. Początki filozofii racjonalistycznej dali: Kartezjusz oraz Blaise Pascal. Kartezjusz głosił kult rozumu ludzkiego i zajmował się metodologią nauk. Ponieważ zauważył konflikt pomiędzy wiarą i wiedzą całkowicie rozgraniczył te dwa pojęcia. Wypowiedział słynne zdanie: „Myślę, więc jestem”. Pascal twierdził, że wiara i nauka mogą współistnieć, jednak teologia opiera się na prawdzie nie naukowej. Proponował również aby założyć iż Bóg istnieje i żyć według zasad wiary, ponieważ można dostąpić wybawienia, jeśli zaś Boga nie ma, nic się nie traci.

Powyższe założenia i kierunki miały ogromny wpływ na wizję świata w sztuce renesansu i baroku. Przejawiały się w architekturze, rzeźbiarstwie, malarstwie i literaturze obu epok.

Architektura renesansu jest nasycona symetrią oraz spokojnym i regularnym układem elementów. Budowle należące do tej epoki mają regularne kształty. Również w zdobnictwie można zauważyć skłonności do symetrii i geometrii. Najcenniejszymi budowlami tego okresu są: dziedziniec wawelski, kaplica Zygmuntowska, ratusz w Poznaniu, bazylika św. Piotra w Rzymie. W rzeźbiarstwie najczęstszym motywem są zamyśleni, stojący lub siedzący, dobrze zbudowani ludzie. Do tego typu rzeźb można zaliczyć wizerunki Dawida i Mojżesza stworzone przez Michała Anioła. W malarstwie przeważa jasna kolorystyka, sceny charakteryzują się ładem i spokojem, w tle portretów widoczny łagodny krajobraz.

Ze sztuki renesansu wyłania się wizja świata przedstawiająca ład, harmonię, racjonalizm. Najważniejszą wartością jest człowiek. Świat jest pełen uroku, spokojny i harmonijny.

Budowle baroku charakteryzują się swą rozległością. Najczęstsze budowle to przytłaczające pałace i kościoły, które miały symbolizować potęgę władzy świeckiej i Kościoła. Zdobnictwo charakteryzuje się przesadnością i jak cała architektura tego okresu asymetrią oraz chaotycznością. Najcenniejsze budowle tego okresu to: Wersal, pałac w Wilanowie, kościół św. Anny w Krakowie. W malarstwie uwidacznia się iluzyjność, dramatyzm i ekspresja. Malarze dążą do uzyskania głębi obrazów o ciemnej i niespokojnej kolorystyce. Unikają symetrii tworząc kompozycje otwarte i chaotyczne.

Z baroku wyłania się świat niepokoju, zagrożeń, tajemniczy i pociągający. Człowiek musi dokonywać trudnych wyborów, chce korzystać z życia, ale wie również, że jest ono ulotne, nietrwałe.

Elementy wizji świata obu epok przejawiały się również w literaturze. Dotyczą one koncepcji człowieka; postawy wobec życia, jego cel, sens i przemijanie; relacji pomiędzy człowiekiem, światem i społeczeństwem; koncepcji Boga, relacji między nim a człowiekiem.

W epoce renesansu człowiek był przedstawiany jako jednostka indywidualna, posiadająca swą dumę twórczą. Dążył do zdobycia sławy, a dzięki swej twórczości osiągał nieśmiertelność. Na ten temat pisał między innymi Jan Kochanowski w swych utworach („Ku Muzom”). Mikołaj Rej starał się dowieść w „Żywocie człowieka poćciwego”, że człowiek ma godność wynikającą z uprawiania cnoty i usługiwania innym swą pracą. Pisarze renesansy byli przekonani o wyjątkowości jednostki ludzkiej, odkrywali uczucia oraz doznania człowieka.

Pisarze baroku przedstawiali człowieka w całkowicie odmiennym świetle niż w renesansie. Ludzie są tu słabi, rozdarci wewnętrznie, nie umieją zrezygnować z miłości i przywiązania do dóbr materialnych choć zdają sobie sprawę z ich ulotności. Jak pisał Szarzyński w swych sonetach, człowiek szuka oparcia w wierze i Bogu. J. A. Morsztyn uważał, że miłość choć jest najpiękniejszym uczuciem w życiu człowieka i tak nie przynosi szczęścia. Prowadzi tylko do cierpienia i rozczarowań.

Innym tematem podejmowanym przez pisarzy jest postawa człowieka wobec życia, to jak z niego korzystamy i jak powinniśmy być nastawieni do śmierci i przemijalności.

Mikołaj Rej pisał: „Używaj, miła duszo, masz wszystkiego dobrego dosyć”, a Jan Kochanowski uważał: „Miło szaleć, kiedy czas po temu”. W tych dwóch cytatach zawarte jest nastawienie pisarzy renesansu do życia. Uważali oni iż należy się bawić i weselić, ale z umiarem i w odpowiedniej porze. Należy również pamiętać o nieuchronnej przemijalności życia i zdawać sobie sprawę, że śmierć jest naturalnym i nieuniknionym końcem egzystencji człowieka na ziemi.

Pisarze baroku nie byli nastawieni do życia tak jak to było w renesansie. Uważali oni, że życie jest walką dobra ze złem, a świat i życie ludzkie to marność. Ponieważ ważną cechą była kruchość i krótkość życia pisarze fascynowali się czasem i przemijaniem. Jedyną ucieczką dla człowieka może być miłość oraz wiara w Boga.

Pisarze obu epok zastanawiali się również na wzajemnymi relacjami pomiędzy ludźmi, światem i społeczeństwem.

W renesansie uważano, że każdy humanista powinien kochać przyrodę, świat i ludzi. Człowiek powinien cenić uroki prostego życia na wsi, ponieważ dają one spokój i niezależność. Ludzie posiadający ziemię powinni cieszyć się owocami swej pracy. Ludzie lubują się w zabawach, rozrywkach i żartach. Pisarze za swój obowiązek uważają służenie innym, narodowi i ojczyźnie.

W baroku pisarze wyrażali swój lęk przed światem, który jest źródłem zagrożeń. Uważali, że atrakcje oferowane przez świat to pułapka dla człowieka. Człowiek powinien raczej dbać o dobro ojczyzny, cenić ziemiańskie obyczaje i spokój wiejskiego życia.

Pisarze podejmowali również tematy związane z Bogiem i religią. Zastanawiano się nad relacjami pomiędzy Bogiem i człowiekiem.

Literatura renesansu ukazuje Boga jako wspaniałego Stwórcę, który jest miłosierny i dobry. Świat uznawany jest za wspaniałe dzieło wielkiego Mistrza. Człowiek kocha Boga, dziękuje mu za możliwość życia.

Barok to pod względem wiary epoka nawróceń. Rozwój nauki doprowadził do zderzenia wiedzy i wiary, ale Kościół dbał o podsycanie uczuć religijnych również za pomocą sztuki.

Zebrane argumenty pozwalają uzasadnić tezę o odmienności widzenia świata w obu epokach. W epoce renesansu można odnaleźć wizję piękną i urzekającą. Świat jest tu niemal doskonały, ale niszczą go niedoskonali ludzie. Ze sztuki renesansu wyłania się wizja świata przedstawiająca ład, harmonię, racjonalizm. Najważniejszą wartością jest człowiek. Świat jest pełen uroku, spokojny i harmonijny. Z baroku natomiast wyłania się świat niepokoju, zagrożeń, tajemniczy i pociągający. Człowiek musi dokonywać trudnych wyborów, chce korzystać z życia, ale wie również, że jest ono ulotne, nietrwałe. Ludzie są słabi i zagubieni, żyją w nieustannym zagrożeniu.