Wojna peloponeska (431-404 p.n.e.)
Mimo zawarcia przez Ateny i Spartę pokoju stan napięcia między tymi państwami i rywalizacja o hegemonię w Grecji utrzymywały się nadal. W takiej atmosferze nawet najbłahszy zatarg mógł się stać przyczyną konfliktu na szerszą skalę. Takim właśnie okazał się spór między Korkyrą a Koryntem, do którego zostały wciągnięte Ateny. Ateńczycy zawarli przymierze z Korkyrą zwrócone przeciw Sparcie, poczym uderzyli na Potidaję i wprowadzili blokadę handlową Megary. W odpowiedzi Sparta zaczęła domagać się autonomii dla wszystkich państw Związku Morskiego. W 432 r. p.n.e. Sparta i jej symmachia podjęły decyzję o podjęciu działań wojennych, choć sama Sparta miała powody, by do nich nie dopuścić - zbyt duże były bowiem obawy przed ponownym powstaniem helotów, a państwo cierpiało na brak środków finansowych i zanotowało znaczny spadek liczby ludności.
Plan wojenny Peryklesa zakładał ewakuację ludności Attyki do połączonych Długimi Murami Aten i Pireusu, użycie floty przeciw Peloponezowi, przy unikaniu decydującego starcia z przeważającymi siłami lądowymi Sparty. W skarbcu ateńskim znajdowało się wówczas 6000 talentów, zebranych od czasu zarządzeń finansowych Kalliasza z 434 r.
Toczona przez obie ze strony ze zmiennym szczęściem na terenie Attyki i Tracji oraz u wybrzeży Peloponezu, Zatoki Korynckiej i Messenii wojna archidamijska (431-21 p.n.e.) zakończyła się krótkotrwałym zawieszeniem broni czyli tzw. pokojem Nikiasza. Początkowo tereny Attyki dwukrotnie spustoszyły oddziały króla Sparty Archidamosa. W 429 r., po ponad dwuletniej obronie, kapitulowała Potidaja, a ateńskie siły oblężnicze poniosły klęskę pod Spartalos. W Atenach wybuchła zaraza, która w ciągu 4 lat pochłonęła 1/3 ludności Attyki; jej ofiarą padł również Perykles. Jego miejsce zajmuje Kleon, wcześniej przeciwnik wojny, a teraz jej zagorzały zwolennik. Na czele oligarchów stanął natomiast Nikiasz.
W 429 r. p.n.e. na Lesbos wybuchło powstanie, do 427 r. stłumione i surowo ukarane przez Ateny. Spartanie zdobyli natomiast Plateje, gdzie zabili wszystkich mężczyzn. W 425 r. Sparta doznała jednak druzgocącej klęski na wysepce Sfakterii, a 120 Spartan dostało się do niewoli, co wcześniej nigdy się nie zdarzyło. Za sprawą Kleona Ateńczycy odrzucili wówczas ofertę pokojową Sparty i przystąpili do ofensywy. Po sukcesach wojsk ateńskich, spartański wódz Brazydas przeprowadził w 424 r. p.n.e. reformę wojskową i podjął wyprawę do Tracji, atakując nadmorskie miasta Związku, którym z pomocą przybył na czele floty Kleon. W 422 r. Ateny poniosły klęskę w bitwie pod Amfipolis, w której zginęli jednocześnie Kleon i Brazydas. W 421 r. wyczerpane wojną Ateny i Sparta zawarły na 50 lat pokój (Nikiasza), sankcjonujący istniejący stan rzeczy oraz uzupełniony przymierzem obronnym przeciw Argos i Peloponezyjczykom. Stosunki między Atenami i Spartą pogorszyły się jednak wkrótce ponownie na skutek polityki przeciwnika Nikiasza, Alkibiadesa. Ateny sprzymierzyły się bowiem przeciw Sparcie z Argos, Elidą i Mantineją, zajęły Melos i podjęły ataki na wybrzeża Lakonii.
Nową areną działań wojennych w okresie 415-13 r. p.n.e. stała się Sycylia. Wbrew radom Nikiasza Ateny zaangażowały się w tamtejszy konflikt lokalny, udzielając poparcia Segeście przeciw Syrakuzom i Selinuntowi. W tym samym czasie w samych Atenach, w związku z niewyjaśnioną do końca sprawą zniszczeniem posągów Hermes,a Alkibiades został oskarżony o świętokradztwo i odwołany ze stanowiska, po czym musiał ratować się ucieczką do Sparty. Po początkowych sukcesach Aten na Sycylii, w 413 r. flota ateńska została zniszczona w porcie syrakuzańskim, zaś siły lądowe zdziesiątkowane nad rzeką Assinaros. Nikiasza stracono, a wziętych do niewoli jeńców zmuszono do pracy w kamieniołomach. Był to punkt zwrotny całej wojny.
Za radą Alkibiadesa Spartanie zajęli następnie twierdzę Dekeleja, by pustoszyć Attykę i blokować Ateny. Niemal wszyscy sprzymierzeńcy opuścili Związek Morski, a w samych Atenach doszło do walk wewnętrznych. W 412 r. p.n.e. Sparta w zamian za oddanie Persji miast jońskich otrzymała od niej pomoc finansową. Rok później władzę w Atenach przejęła oligarchia, która powołała Radę Czterystu, a prawo do udziału w Zgromadzeniu zarezerwowała tylko dla 5000 bogatszych obywateli. W odpowiedzi na te posunięcia doszło do buntu wojsk ateńskich na Samos, zaś do miasta powrócił Alkibiades. W Atenach ponownie przywrócona została demokracja. W 411 r. Alkibiades został wybrany strategiem a rok później odniósł on zwycięstwo pod Kyzikos. Wkrótce jednak utracił on wpływy, a wysunięta przez Spartę propozycja pokoju została odrzucona. W 408 r. Alkibiades raz jeszcze powrócił do Aten, ale po klęsce w bitwie morskiej pod Notion ponownie został odwołany. W 406 r. p.n.e. Ateńczykom udało się jeszcze odnieść zwycięstwo pod Arginuzami, jednak dowódcy floty zostali straceni (mimo protestów Sokratesa) za rzekome zaniedbania w ratowaniu rozbitków. Rok później pod Ajgospotamoi Spartanin Lyzander rozgromił całkowicie flotę ateńską. Rok 404 p.n.e. przyniósł oblężenie i kapitulację Aten. Warunki pokoju były dla Aten upokarzające - Długie Mury miały zostać zburzone, Związek Ateński rozwiązany, poza tym musiały one dostarczać Sparcie posiłków wojskowych. Odtąd Sparta stała się hegemonem w Grecji. Natomiast w Atenach władzę na nowo objęła oligarchia (rządy "30 tyranów").
Wojny Grecko - Perskie to jedne z najsławniejszych wojen w historii. W pamieci szczególnie zapisały się 3 bitwy: nad Maratonem, Termopilami i Salaminą
Przyczyny wojen
W koloniach Greckich w Azji Mniejszej zaczęło się źle dziać. Perscy satrapowie (władcy poszczególnych regionów w Persji o dużej samodzielności) prawie całkowicie podporządkowali Greckie miasta w Jonii. Czary goryczy przepełniło spalenie świątyni w Milecie w 500 roku.
Pierwsze potyczki
Powstanie przeciw Persom, wpierane przez Greków właściwych trwało 6 lat. W roku 494 zostaje stłumione. W roku 492 Persowie podejmują pierwszą wyprawę na Greków. Lecz z powodu burzy nad przylądkiem Atos, która zniszczyła ich statki.
Trzy wielkie bitwy
Pod Maratonem w roku 490 pne, wódz Grecki Miltiades, dzięki użyciu ciężkozbrojnych piechórów - hoplitów, tworzącących falangę zwyciężył Persów. I tu dla wielu rozczarownanie. Historia o posłańcu wysłanym z wiadomością o zwycięstwie nad Persami, który po przebiegnięciu 42195m dzielących Maraton od Aten, wbiegł na Agorę krzyknał "zwycięstwo" i skonał jest najprawdopodobniej fikcją. Historia taka mogła się wydarzyć ale w innej, mniejszej bitwie i na mniejszej odległości. W roku 486 władzę w Persji przejmuje Kserkes I (syn Dariusza I), w Grecji natomiast nastąpiło zjednoczenie. Generalnie były dwie koncepcje na zwyciężenie armi Persiej. Pierwszą forsował zwycięzca z nad Maratonu, Miltiades, która mówiła o zwiększenie liczbności falangi, która tak znakomicie sprawiła się pod Maratonem. Do drugiej przekonywał Temistokles. Polegała ona na zwiększeniu liczbeności statków (zwłaszcza trier, czyli statków trójrzędowych - 3 wiosła w 1 rzędzie). W roku 480 nastąpiła wielka wyprawa Perska, morska i lądowa, przeciw Persom. Aby powstrzymać marsz wojsk Perskich w wąwozie Termopile, który był jedyną rozsądną droga do Poloponezu ustawiono zasadzkę. Ale ktoś zdradził i to Grecy stali się osaczeni i zostali zmuszeni do ucieczki. W wąwozie zostało tylko 300 Spartan pod dowództwem Leonidasa, którzy woleli zginąc w walce niz zhańbić się ucieczką. Wtedy to miała nastąpić owa sławna wymiana zdan między Kserksem a Leonidasem:
- Będziemy tak gęsto siać strzały że zasłonimy słońce
- w takim razie będziemy walczyć w ciemnościach. W między czasie nastąpiła ewakuacja Ateńczyków. Miała również miejsce bitwa morska koło Artemizjonu, lecz była bez rozstrzygnięcia. Rozstrzygnięcie nastąpiła w tym samym roku 480 nad zatoką Salamińską, gdzie zwyciężyli Grecy.
Końcowe rozstrzygnięcia
W roku 479 z niedobitkami spod Termopil Grecy rozprawili się ostatecznie pod Platejami. W tym samym roku powstał związek Koryncki, który utwierdził panowanie Aten nad całą Grecją. Koniec wojen Grecko Perskich nastąpił w roku 449 pne.
MACEDONIA
Macedonia graniczyła z Grecją od północy, była większa zarówno obszarowo /40 tysięcy km2/ jak i pod względem ludności /600 do 800 tysięcy/ od każdego państewka greckiego czy też od związku miast. Z uwagi na stałe zagrożenie ze strony plemion trackich i iliryjskich miała charakter militarny. Górującą pozycję miała arystokracja - posiadacze wielkich majątków ziemskich. Była państwem rolniczym, dużą rolę ogrywały lasy wykorzystane na budowę okrętów. Początki państwa macedońskiego nie są znane. Wiadomo, że pod koniec VI w. uznała ona zwierzchnictwo perskie. Zwycięstwo Greków nad Persami dało wyzwolenie Macedonii spod tej zależności.
Za pierwszego wybitnego władcę Macedonii uznać trzeba króla Archelaosa. Celem wzmocnienia władzy królewskiej i stworzenia przeciwwagi dla arystokracji przeprowadził reformy polegające na uwłaszczeniu chłopów i reorganizacji armii - wprowadzono jazdę arystokratyczną i piechotę chłopską. Potem nastąpiło wewnętrzne osłabienie Macedonii - nastało zwierzchnictwo Grecji. Teby zażądały królewicza Filipa- brata panującego króla Perdikasa - jako zakładnika. Po śmierci Perdikasa Filip uciekł z Teb i objął tron w Macedonii. Początkowo występował jako opiekun małoletniego bratanka. Kiedy jednak umocnił swą pozycję i gdy urodził mu się syn Aleksander, został ogłoszony przez Macedończyków królem. Zabezpieczył granice państwa przed niebezpieczeństwem ze strony Traków i Ilirów, zlikwidował dzielnicowe księstwa plemienne i stworzył po raz pierwszy zjednoczone państwo macedońskie. Korzystając z osłabienia Aten przystąpił do systematycznego podboju kolonii greckich położonych na wybrzeżu macedońskim. Następnie w Tracji zajął kopalnie złota, co dało możliwość bicia złotej monety. Dzięki zreorganizowanej armii wywierał coraz większy wpływ na sprawy greckie. Podporządkował sobie Tesalię zdobył Olint /główna kolonia grecka na płw. Chalkidydzkim/. Doprowadził do zawarcia pokoju na mocy którego uznany został za Greka. Teraz mógł oficjalnie działać na rzecz Macedonii. Pokój ten od imienia posła ateńskiego nazwano pokojem Filokratesowym.
Działania przeciwko Macedonii podjął Demostenes, próbował on pokrzyżować plany Filipa II. Demostenes doprowadził do założenia w 340 r. Związku Helleńskiego. Występował przeciwko Filipowi, który atakował Bizancjum. Dzięki sojuszowi floty ateńskiej i perskiej udało się Filipa II odrzucić od Bizancjum. Filip wykorzystując walki wewnętrzne w samej Grecji, uderzył na Teby i Ateny. Za sprawą Demostenesa Teby i Ateny zawarły sojusz, ale w 338 r. w bitwie pod Cheroneją poniosły klęskę. Filip potraktował łagodnie Ateny, natomiast surowo obszedł się z Tebami, jak i ze Spartą, pozbawiając ją terytoriów granicznych. W 337 r. utworzył Związek Macedoński, którego przywódcą miał być król Macedończyków. Po uporządkowaniu spraw greckich, Filip doprowadził do wypowiedzenia wojny Persji. W 336 r. podczas prowadzonych walk padł ofiarą zamachu. Władzę przejął Aleksander. Podejrzewano go o udział w planowaniu zamachu na Filipa. Początkowo Aleksander nie miał silnej pozycji. Żyło bowiem potomstwo prawowitego króla usunięte przez Filipa. Aleksandra jednak poparło wojsko. Inni pretendenci do tronu zostali odsunięci. Wojska macedońskie zostały jednak wyparte z Persji.
Aleksander nie mógł prowadzić dalej wojny z Persami, ponieważ zbuntowały się przeciw niemu ludy bałkańskie podbite przez Filipa. Aleksander podjął zatem decyzję o wyprawie w głąb Półwyspu Bałkańskiego. Na wieść o oblężeniu załogi macedońskiej w Kadmei pilnującej Teban, Aleksander ruszył na Teby, zniszczył je, ludność sprzedał w niewolę. Powstanie Grecji zostało złamane, a Aleksander zaczął przygotowania do wojny z Persami. Wiosną 334 r. ze znacznymi siłami ruszył ku Hellespontowi. Nad rzeką Granikiem rozbił oddziały satrapów małoazjatyckich, opanował Sardes i zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej. Po przejściu gór Taurus wraz z armią dotarł do Syrii. Aby pozbawić flotę perską bazy operacyjnej postanowił opanować nadmorskie prowincje państwa perskiego: Cypr, Egipt, Fenicję, Syrię. Zaskoczony przez króla perskiego Dariusza III odniósł zwycięstwo w bitwie pod Issos w 333 r. Zdobył skarbiec wojenny Dariusza i cały obóz. Zdobył Fenicję i Tyr. Dariusz poprosił o pokój, ale Aleksander to odrzucił. Aleksander opanował Egipt i w delcie Nilu założył Aleksandrię. Do ostatecznej bitwy z Al eksandrem doszło pod Gaugamelą, gdzie Dariusz został pokonany. Wojsko ogłosiło Aleksandra królem całej Azji i zaczął uważać się za następców królów perskich. Następnie zajął zachodni Iran ze stolicami Suzą i Persepolis. Z opanowaniem północno-wschodniego Iranu poszło mu trudniej, opanował go po kilku latach walk. Opanował także Pendżab, ale trudne warunki klimatyczne zmusiły go do odwrotu. Zamierzał podbić Arabię, aby było dogodne połączenie między Macedonią i Egiptem. Zamierzał też opanować Kartaginę i Italię, by stworzyć państwo ze stolicą w Aleksandrii. W czasie przygotowań w 323 r. zmarł na zapalenie płuc w Babilonie.
Aleksander Wielki nie pozostawił męskiego potomka. Brak następcy wywołał walki, trwające ponad 40 lat. Początkowo sprawę następstwa rozwiązano kompromisowo: podzielono monarchię Aleksandra na dwie części: pierwszy otrzymał syn - pogrobowiec Aleksander, drugą zaś przyrodni brat Aleksandra Wielkiego - Arridaios , który przyjął imię Filipa III. Nie było to jednak dobre rozwiązanie - jeden z władców był niemowlęciem, drugi zaś był nie w pełni poczytalny. Wówczas na pierwszy plan wysunęli się dwaj wodzowie armii macedońskiej: - Perdikkas - pełniący obowiązki zwierzchnika sił zbrojnych, - Antypater - naczelny wódz w Europie Oraz satrapowie: Egiptu - Ptolemeusz, Babilonii - Seleukos, Antygonos Jednooki we Frygii i Lizymach w Tracji. Po śmierci Aleksandra rodzina królewska została wymordowana. Ci, którzy doszli do władzy zawierali różne koalicje, pogrążyły one Macedonię w wojnie domowej.
Na wieść o śmierci Aleksandra Ateny powstały przeciwko Macedonii za sprawą Demostenesa. Zorganizował on Związek państw greckich, początkowo pokonał Antypatra, /zamknął go w twierdzy Lamia w Tesalii/. Później flota grecka poniosła klęskę opodal wyspy Amorgos na Morzu Egejskim. Klęska ta oznaczała wymazanie Aten z szeregu potęg morskich. Jednocześnie pod Krannon w Tesalii siły greckie zostały pokonane przez wojska macedońskie. W takiej sytuacji Ateny kapitulowały przed Antypatrem. W Atenach zlikwidowano demokrację, ograniczono liczbę obywateli do 9 tysięcy najzamożniejszych. Demostenes popełnił samobójstwo /zażył truciznę/. Po klęsce Aten bez problemu przywrócono hegemonię Macedonii na terenie Grecji. Satrapowie i wodzowie dążyli do opanowania całej schedy po Aleksan drze, chcąc zachować jedność państwa. Walki trwające od 322 do 311 roku zakończyły się pokojem, który potwierdzając jedność państwa w zasadzie oznaczał powstanie pięciu odrębnych państw: - Kassander syn Antyparta otrzymał Grecję i Macedonię, - Lizymach otrzymał Trację, - Antygonos Jednooki otrzymał zachodnią Azję pod Eufrat, - Seleukos otrzymał Babilonię I Iran - Ptolemeusz otrzymał Egipt.
W 306 r. doszło do kolejnej wojny, której skutkiem było powstanie 4 niezależnych już monarchii: - Ptolemeusza - od imienia jego ojca Lagosa nazywana monarchią Lagidów, która objęła: Egipt, Palestynę, Fenicję i Cypr, - Seleukosa - w Syrii, części Azji Mniejszej, Mezopotamii i Iranie - monarchia Seleucydów, - Lizymacha - w Tracji i w zachodniej części Azji Mniejszej, - Kasandra - w Grecji i Macedonii Taki układ przetrwał 20 lat. Po śmierci Kassandra doszło znów do walk. Seleukos i Ptolemeusz walczyli o Syrię i Palestynę. Między Lizymachem a Seleukosem doszło do konfliktu, zakończonego ostatecznie śmiercią Lizymacha w 281 r. Seleukos stał się najpotężniejszym władcą. Zamierzał objąć Macedonię, lecz został zamordowany. Nieco wcześniej zmarł Ptolemeusz. Nie było już zatem tych, którzy pamiętali potęgę państwa za czasów Aleksandra Wielkiego. Wówczas stworzono trzy potęgi: - państwo Antygonidów, tworzyli ją potomkowie Antygonosa Jednookiego, obejmowało Macedonię i Grecję, - państwo Lagidów - obejmujące Egipt, - państwo Seleucydów obejmujące Syrię, znaczne tereny Azji Mniejszej, Mezopotamię i Iran.
Aleksander III Macedoński (gr. Aleksandros, "Obrońca") zwany też Aleksandrem Wielkim (356-10 czerwca 323 p.n.e.) był królem Macedonii z dynastii Argeadów (336-323 p.n.e.). Jest powszechnie uznawany za jednego z największych zdobywców w historii ludzkości i wybitnego stratega. W latach 334-327 p.n.e. podbił największe państwo ówczesnego świata – imperium perskie. Najsłynniejsze zwycięstwa odniósł pod Issos, Gaugamelą i nad rzeką Hydaspes. Gdy umierał w wieku 33 lat w Babilonie, rozpiętość jego imperium ze wschodu na zachód wynosiła 5 tysięcy kilometrów.
Wczesne lata
Aleksander był najstarszym synem króla Macedonii i twórcy potęgi tego państwa, Filipa II. Matką przyszłego zdobywcy była epirocka księżniczka Olimpias. Przekonywała ona Aleksandra, że jego prawdziwym ojcem jest Zeus, król bogów. Młody książę został wszechstronnie wykształcony m.in. przez samego Arystotelesa. Podobno był pełen wyobraźni, odważny i gwałtowny. Marzył o wielkich czynach, którymi przyćmiłby sławę Achillesa i Heraklesa. Już jako 9-letnie dziecko miał ujarzmić wierzchowca, z którym nie radzili sobie najlepsi jeźdźcy. Bucefał (gr. Boukephalos, "głowa wołu") – tak młody książę nazwał konia – został rumakiem bojowym Aleksandra.
Pierwszy raz Aleksander dowodził wojskiem w wieku 16 lat, gdy północnym granicom Macedonii zagroziło jedno z trackich plemion. Dwa lata później młody książę dowodził jazdą macedońską w bitwie pod Cheroneą (338 p.n.e.), gdzie miał za zadanie zniszczyć najlepszy oddział armii tebańskiej (tzw. Święty Zastęp). Zadanie wykonał bezbłędnie, a zwycięstwo nad wojskami ateńsko-tebańskimi zapewniło Filipowi hegemonię w Grecji.
Władzę objął po zamordowaniu Filipa II przez byłego kochanka króla, Pauzaniasza. Według oficjalnej wersji mordercę, który został zabity podczas ucieczki, przekupił król Persji Dariusz III. Podejrzenie o spisek padło jednak na Aleksandra i Olimpias, których pozycja była zagrożona przez nowe małżeństwo Filipa. Po ojcu Aleksander odziedziczył silną Macedonię, kontrolującą od niedawna znaczną część Grecji, dobrze zorganizowaną armię oraz ideę podboju Persji, która od dwóch stuleci była największym zagrożeniem dla Grecji.
Gdy wkrótce po objęciu przez Aleksandra władzy, na wieść o jego śmierci w walce z Trakami zbuntowało się greckie miasto Teby (335 p.n.e.), młody król błyskawicznie je zdobył. Około sześciu tysięcy mieszkańców zostało wymordowanych, a 30 tysięcy sprzedano w niewolę. Miasto zrównano z ziemią. Ów pokaz siły schłodził buntownicze zamiary innych greckich państw.
Zajęcie Anatolii
W roku 334 p.n.e. Aleksander zostawił w Macedonii z częścią wojsk regenta Antypatra i wyruszył na podbój Persji na czele 47 tysięcy żołnierzy – Macedończyków, Greków, Traków i Ilirów. Wyprawa według oficjalnej propagandy miała na celu wyzwolić greckie miasta w Anatolii oraz pomścić krzywdy, jakich doznała Grecja podczas perskich najazdów na początku V w. p.n.e. Pierwsza bitwa z perskimi wojskami miała miejsce nad rzeką Granik. Król Macedonii zwyciężył. Po bitwie wysłał do pracy w kopalniach dwa tysiące wziętych do niewoli greckich najemników, którzy służyli w perskiej armii. Według niektórych źródeł wielu najemników zostało zamordowanych zaraz po bitwie.
Przez kilkanaście kolejnych miesięcy opanował Anatolię, zajmując bez walki wiele miast. Poważniejszy opór stawiły jedynie Milet i Halikarnas, w których broniły się perskie garnizony wspierane przez mieszkańców. Z reguły zabraniał swojej armii rabunków, od miast żądał umiarkowanych danin i pozostawiał na zdobytych terenach niezmienioną administrację. W trakcie podboju Anatolii Aleksander zawitał do miasta Gordion, gdzie rozsupłał legendarny węzeł. Zrobił to bardzo prosto: wyjął miecz i rozciął go. Wedle legendy ten, kto tego dokona, miał zostać panem Azji.
Bitwa pod Issos, podbój Fenicji i Egiptu
Aleksander na Bucefale podczas bitwy pod Issos. Fragment tzw. mozaiki Aleksandra z Pompejów
Po opanowaniu dzisiejszej zachodniej Turcji Aleksander skierował się ze swoją armią do Fenicji (dzisiejszy Liban). Chciał zająć wszystkie perskie porty nad Morzem Śródziemnym, by uniemożliwić wrogom inwazję na Grecję. Przeciwko niemu ruszył z Mezopotamii król Persji Dariusz III, prowadząc potężną armię, w której służyło między innymi 30 000 greckich najemników. Obie armie spotkały się w pobliżu Issos. Wyrównaną bitwę rozstrzygnęła brawurowa szarża macedońskiej jazdy prowadzona przez samego Aleksandra, która zmusiła perskiego władcę do ucieczki. Pozbawiona dowódcy perska armia rozpadła się. Korzystając z chaosu, Macedończycy zabili tysiące swych wrogów (starożytni mówili o stu tysiącach, ale niechybnie mocno przesadzili). Wojska Aleksandra miały stracić jedynie 302 zabitych. W zdobytym obozie wroga Aleksander pojmał między innymi matkę, żonę i dzieci Dariusza III, które – co podkreślali starożytni pisarze – Aleksander traktował bardzo dobrze. Po bitwie macedoński władca przeszedł przez Fenicję i dotarł do jej największego miasta – położonego na przybrzeżnej wyspie Tyru, który nie otworzył przed nim swoich bram. Rozpoczęło się oblężenie, trwające aż osiem miesięcy. Przełom nastąpił dopiero, gdy na stronę Aleksandra przeszły okręty z Fenicji i Cypru, które dotychczas walczyły dla perskiego króla. Po zdobyciu miasta 8000 jego mieszkańców zostało zamordowanych, a 30 000 sprzedano w niewolę.
Następnie Aleksander musiał zdobyć bronioną przez perski garnizon Gazę, po czym dotarł do Egiptu, który chętnie poddał się jego władzy. Założył tam najsłynniejsze z wielu miast nazwanych swoim imieniem. Egipska Aleksandria stała się później siedzibą władców z dynastii Ptolemeuszy oraz jednym z najważniejszych miast starożytnego świata.
Bitwa pod Gaugamelą, opanowanie Mezopotamii i Persji
W roku 331 p.n.e. na czele 40 000 piechoty i 7000 jazdy Aleksander wyruszył w głąb Azji. Pod Gaugamelą w Asyrii na jego drodze stanął Dariusz III w asyście 40 000 konnych oraz 16 000 ciężkich piechurów wspartych słoniami, rydwanami i ogromnymi rzeszami lekkozbrojnej piechoty. Według ostrożnych szacunków armia perska liczyła około 100 tysięcy ludzi. Bitwę raz jeszcze rozstrzygnęła szarża ciężkiej macedońskiej jazdy – hetajrów – która wdarła się w lukę między perskimi oddziałami i ruszyła prosto na Dariusza. Ten już po raz drugi musiał ratować się ucieczką. Armia perska znowu poszła w rozsypkę. Po tym zwycięstwie Aleksander zajął Babilon i zdobył skarbiec perski w Suzie zagarniając bajeczne skarby perskiego władcy.
Kolejna armia perska przegrała z macedońskimi zdobywcami w 330 p.n.e., gdy próbowała zablokować drogę do stolicy Persji, Persepolis. Zdobyte miasto zostało splądrowane i spalone. W pościgu za uciekającym Dariuszem armia Aleksandra dotarła w okolice dzisiejszego Teheranu, a później ruszyła w kierunku Afganistanu. W końcu Aleksander dogonił Dariusza, który konał od ran zadanych mu przez perskich satrapów, którzy wybrali nowym królem Bessosa. Nie zakończyło to jednak kampanii. Aleksander postanowił pojmać morderców Dariusza i wyruszył ich śladem na wschód.
Walki w Baktrii i Sogdianie
Przez kolejne lata Aleksander prowadził ciężkie walki w Baktrii i Sogdianie (obecne tereny Uzbekistanu i Afganistanu). Pojmał w końcu Bessosa i innych zabójców Dariusza. By zdławić ciągłe bunty, założył w tych prowincjach liczne Aleksandrie, w których osiedlał weteranów i kolonistów z Grecji. Ostatecznie podporządkował sobie te prowincje zawierając małżeństwo z Roksaną, córką jednego z miejscowych arystokratów - Oksyartesa, którego uczynił swoim satrapą w Sogdianie. W tym samym czasie doszło do pierwszych konfliktów z częścią macedońskich arystokratów, którym nie podobało się przejmowanie przez Aleksandra perskich obyczajów i coraz większa rola Persów w otoczeniu macedońskiego króla. Ofiarą gniewu Aleksandra padł m.in. Parmenion, najważniejsza osoba w armii po Aleksandrze.
Kampania w Indiach
Po zakończeniu podboju Sogdiany żądny dalszych zwycięstw Aleksander ruszył w roku 327 p.n.e. na Indie. W wyprawie uczestniczyło już wtedy około 120 tysięcy ludzi – macedońskich, greckich i azjatyckich żołnierzy oraz kupców, tragarzy, niewolników, kurtyzan i żon. Była to najcięższa część kampanii. Mieszkańcy ziem nad Indusem okazali się twardym przeciwnikiem, a klimat (m.in. częste deszcze) dawał się we znaki wojskom Aleksandra. Rozdrażnieni żołnierze urządzali prawdziwe rzezie miejscowej ludności. Nad rzeką Hydaspes macedoński król pokonał wojska indyjskiego księcia Porosa, który miał aż 200 słoni bojowych. Było to już ostatnie wielkie zwycięstwo Aleksandra. W politeistycznych Indiach Północnych Aleksander wywarł takie wrażenie na hindusach, że przez pewien czas był czczony jako bóstwo. Słynne plemie walecznych Ghurków wywodzi pochodzenie swoich noży Kukri od greckich mieczy Kopis w które uzbrojeni byli żołnierzy Aleksandra. Zmęczone niekończącą się wojną wojsko odmówiło dalszego marszu. Wielki zdobywca musiał wrócić na zachód. W drodze powrotnej podczas szturmu na jedno z indyjskich miast Aleksander sam rzucił się na mury by pociągnąć niechętnych wojaczce żołnierzy do szturmu. Swojej brawury mało nie przypłacił życiem, gdy indyjska strzała zraniła go w płuco. Maszerując z Indii do Persji ruszył z częścią sił przez pustynną Gedrozję. Marsz zakończył się śmiercią tysięcy ludzi z braku wody i jedzenia.
Ostatni rok
W 324 p.n.e. Aleksander zorganizował w Suzie olbrzymie wesele: nakłonił wielu dostojników macedońskich do małżeństwa z przedstawicielkami arystokracji perskiej. Sam poślubił dwie córki królów perskich: Parisatis (córkę Artakserksesa III) i Statejrę (córkę Dariusza III). Wokół tej uroczystości powstało mnóstwo teorii w nowożytnej historiografii, starającej się zgłębić motywy i cele macedońskiego króla. W oczach wielu historyków Aleksander coraz szybciej przekształcał się w despotę i tracił kontakt z rzeczywistością. W świetle najnowszych badań ten sąd wydaje się jednak zbyt pochopny. Podczas wyprawy Aleksandra do Baktrii, Sogdiany i Indii, wielu satrapów, sądząc, że nigdy już stamtąd nie powróci, nadużywało władzy przez niesubordynacje, zły zarząd, a nawet grabież królewskich pieniędzy (vide Harpalos). Po powrocie króla ze wschodu wielu satrapów podejrzanych o spisek (np. niedostarczenie zapasów dla maszerującej przez Gedrozję armii) zostało skazanych na śmierć lub też zdjętych ze stanowiska, co być może było jedynym sposobem by opanować poważny kryzys imperium, jaki wówczas nastąpił.
Już w roku 333 p.n.e. wyrocznia w Egipcie ujawniła Aleksandrowi, że jest synem samego Zeusa. Aleksander z czasem zaczął wierzyć, że jest półbogiem, a pod koniec swego życia nabrał przekonania, że jest wręcz bogiem i wysłał list nakazujący greckim miastom uznania jego boskości. Te uczyniły to, ale nie obyło się bez drwin pod adresem króla.
Stan Aleksandra pogorszył się po śmierci latem 324 p.n.e. w Ekbatanie jego najbliższego przyjaciela i współpracownika – Hefajstiona. Na pogrzeb i grobowiec wydał gigantyczną fortunę i zaczął jeszcze bardziej nadużywać alkoholu.
Rok później Aleksander – podobno wtedy już alkoholik z nadwagą – zmarł, po kilkunastu dniach choroby. Nie można wykluczyć, że został otruty przez obawiających się kolejnej fali czystek dowódców jego armii (najczęściej wymienia się tu Kassandra syna Antypatra).
Mimo że nie rządził swoim wielkim imperium zbyt długo, efekty jego podbojów były ogromne. Zakładane przez niego greckie kolonie spowodowały rozprzestrzenienie się helleńskiej kultury na ogromnych obszarach, co spowodowało powstanie kultury hellenistycznej. W kilka lat po jego śmierci imperium zostało podzielone w wyniku wojen diadochów – dowódców armii Aleksandra Wielkiego. Założone przez nich królestwa na wiele lat zdominowały Bliski Wschód.
Dzieje Aleksandra są nam znane dzięki przekazom Flawiusza Arriana, Plutarcha, Diodora Sycylijskiego oraz Kurcjusza Rufusa.
