"Dziady III" streszczenie.

Prolog W Wilnie w klasztorze ojców bazylianów (przerobionym na więzienie) w jednej z cel przebywa Więzień (Gustaw). Między złymi i dobrymi duchami toczy się walka o niego. Dowiaduje się on, że ma zostać uwolniony i zesłany na wygnanie. Mówi że gotów jest umrzeć dla swej ojczyzny.

Scena I. W wigilię Bożego Narodzenia, dzięki życzliwości kaprala Polaka, więźniowie spotykają się w celi Konrada. Zebrani witają nowo przybyłego więźnia Żegotę (Ignacego Domejkę), który dziwi się, że został aresztowany, gdyż nie należał do żadnego spisku. Pyta obecnych, jaki jest powód ich aresztowania i dowiaduje się, że powodem jest przybycie na Litwę Nowosilcowa, który chce wiele “ofiar carowi poświęcić."Tomasz (Zań) proponuje, aby oddano mu kilku nieżonatych i sierot, którzy razem z nim przejmą winę na siebie, aby ocalić innych. Następnie Jan Sobolewski, który tego dnia był prowadzony przez miasto na przesłuchanie i miał okazję obserwować wydarzenia na ulicach, opowiada o wywożeniu w kibitkach skazańców na Syberię i że widział jak mali chłopcy szli w szeregach pospinani łańcuchami.

Ludzie zgromadzeni przy pobliskim kościele z przerażeniem obserwowali przebieg wydarzeń. Wśród wywożonych Sobolewski rozpoznał swego przyjaciela, Janczewskiego, który był zmieniony, wychudzony. Wzruszył go bardzo swoją postawą. W momencie kiedy jego kibitka ruszyła, zdjął z głowy kapelusz, wstał i mocnym głosem wzniósł trzykrotny okrzyk: “Jeszcze Polska nie zginęła". Ostatnim skazańcom wyprowadzonym z więzienia był Wasilewski, który nie mógł iść o własnych siłach i runął ze schodów. Po zakończeniu opowiadania przez Jana Sobolewskiego, Żegota recytuje Bajkę o diable, który chcąc zniszczyć ziarno - dar Boga dla człowieka, zakopał je do ziemi i wyrosło zboże, w tym czasie Jankowski, Feliks i Konrad śpiewają pieśni. Konradowi wydaje mu się, że jest orłem w przestworzu i spogląda na ziemię, chcąc ujrzeć przyszłe losy swojego narodu, ale widok przesłania mu ogromny kruk, wprowadzając zamęt w umyśle. Słychać stukanie do bram więzienia (zmiana warty). Więźniowie rozchodzą się do swoich cel.

Scena II. Konrad wygłasza monolog zwany Wielką Improwizacją. Zastanawia się nad samotnością artysty i własną poezją. Jest świadomy jej znaczenia i uważa, że pozostanie ona niezrozumiałą dla ludzi. Czuje się potężny, mocny, czuły. Ma poczucie, że tej nocy nadeszła wyjątkowa chwila. Stwierdza iż jego serce zostało w ojczyźnie i kocha cały naród. Żąda od Boga, aby dał mu władzę panowania nad światem, by mógł uszczęśliwić swój naród. Konrad buntuje się przeciwko obojętności Boga i zrozpaczony odwraca się od niego. Wątpi w Opatrzność Boga i w to czy Bóg nie popełnia błędów. Konrada opętał diabeł i kończąc swoją przemowę bluźnierczymi słowami nazywając Boga carem świata.

Scena III .Kapral sprowadza do celi Konrada księdza Piotra. Kapłan odprawia egzorcyzmy, by wyzwolić Konrada z mocy szatana. Dowiaduje się, że Rollison jest torturowany w klasztorze dominikanów i chce popełnić samobójstwo. Po skończeniu egzorcyzmów i uwolnieniu Konrada od złego ducha, namawia go do modlitwy i skruchy za głoszone bluźnierstwa.

Scena IV Panienka Ewa usypia, modląc się za niewinnie prześladowanych wileńskich uczniów, których car-Herod, chce zgładzić. Pojawiają się anioły, które splatają nad dzieckiem symboliczny kwietny wieniec niewinności. Ewa przezywa mistyczne widzenie, w trakcie którego jednoczy się z Bogiem.

Scena V. Bernardynowi modlącemu się w swojej celi, Stwórca przedstawia mistyczną wizję dziejów cierpień narodowych i objawia ich sens. Dzieje Polski są powtórzeniem losów Chrystusa. Naród musi zatem umrzeć na "krzyżu' zaborców, a by zmartwychwstać, zbawić narody od tyranii i obdarzyć je wolnością. Ksiądz Piotr widzi liczne drogi wiodące na północ, a na nich kibitki pędzące z młodzieżą na wygnanie. Jedno dziecię uszło z życiem, “rośnie - to obrońca!", przyszły zbawiciel ojczyzny i wskrzesiciel narodu. Nosi tajemnicze imię “czterdzieści i cztery". Następnie ks. Piotr widzi obraz męki narodu polskiego.

Scena VI. Diabły dręczą pijanego Nowosilcowa koszmarami. Śni o wielkich bogactwach i zaszczytach (100 tyś. rubli, order, książęcy tytuł), upaja się uniżonością dworaków zazdroszczących mu carskiej życzliwości. Niespodziewanie pojawia się car i okazuje mu swą nieprzychylność. Dworacy nie kryją już swej nienawiści, odwracają się odeń. Senator nie potrafi znieść utraty pańskiej łaski.

Scena VII. Dwie grupy osób. U drzwi kilku młodych ludzi (Zenon Niemojewski, Adolf i dwu starych Polaków) rozmawiają o prześladowaniach. Przy stoliku siedzą urzędnicy, literaci, damy i oficerowie. Żałują, że Nowosilcow wyjechał z Warszawy, ponieważ nikt tak jak on nie potrafi urządzać bali. Młoda dama z towarzystwa u drzwi prosi, by wysłuchano wstrząsającej historii Adolfa o Cichowskim (poddany długotrwałemu śledztwu, niczego nie powiedział, lecz wrócił z więzienia przerażająco zmieniony). Literaci - klasycy, uważają ją za zbyt aktualną i mało sentymentalną, by stała się tematem ich utworów. Młodzi ludzie w grupie przy drzwiach uważają, że poezja powinna zajmować się historią i tragicznymi dziejami narodu, czyniąc swoimi bohaterami takich ludzi jak Cichowski. Krytykują arystokrację.

Scena VIII. Nowosilcow i Doktor rozmawiają o odkrytym spisku wśród młodzieży uniwersytetu wileńskiego. Na wiadomość, że kupiec Kanissyn dopomina się o dług, Senator nakazuje aresztować jego syna. Pelikan przypomina o sprawie Rollisona, który zachorował po ciężkim pobiciu w czasie przesłuchań (Senator jest zaskoczony, że przeżył karę 300 kijów), na to lokaj oznajmia przybycie matki chłopca z listem polecającym od księżnej. Niewidoma staruszka na kolanach błaga o widzenie z dzieckiem, w tej samej chwili wbiega z sali balowej panna zapraszając Senatora na Herzowy koncert , Senator jest zaskoczony, że młodzieniec już rok spędził w więzieniu, cieszy to opiekunkę staruszki, p. Kmitową, która chce widzieć w dostojniku "stworzenie boże" otoczone łotrami, Po odejściu kobiet Senator karze ukarać lokaja i przesłuchuje księdza Piotra, próbując oskarżyć go o udział w spisku. Doktor sugeruje, że pieczę nad spiskiem sprawuje książę Czartoryski. Ksiądz prorokuje obecnym rychłą śmierć.

Bal Obecni na balu przymilają się Senatorowi, flirtują, matki gotowe są dla kariery poświęcić dobre imię córek. Starosta z trudem tłumaczy nieobecność żony i córki, pozostali wyrażają opinie na temat służalców . Zabawę przerywa pojawienie się p. Rollison i Ks. Piotra. Kobieta dowiedziała się o realizacji podstępu Doktora i Pelikana (upozorowano samobójstwo i wyrzucono więźnia z okna), Uderzenie pioruna zabija Doktora liczącego srebrne dukaty, Goście w popłochu opuszczają bal, a Pelikanowi i Senatorowi Ks. Piotr przytacza ku przestrodze przypowieści biblijne, Prowadzony na przesłuchanie Konrad spotyka Ks. Piotra, który prorokuje: "Ty pojedziesz w daleką, nieznana drogę; / Będziesz w wielkich, bogatych i rozumnych tłumie,"

Scena IX Guślarz i Kobieta w żałobie idą do kaplicy. Kobieta wspomina ducha z raną w piersi ,który pojawił się na jej weselu. Pozostają na cmentarzu. Ukazują się Widma: -"Trup świeży" Doktora (cierpi niewysłowione męki, chce uwolnić się od palących srebrników) , a duch Bajkowa cierpi od rozpusty. Guślarz próbuje sprowadzić ducha dawnego kochanka, wreszcie ukazuje się jeździec (Kordian), którego symbolami cierpienia są plamy krwi na czole i piersi.

Ustęp –
Droga do Rosji – opis przyrody, drogi po której spieszą kibitki wiozące polskich zesłańców i Konrada.
Przedmieścia stolicy - Opis przepychu letniej rezydencji cara w Carskim Siole pod Petersburgiem okupionej krwią Litwy, łzami Ukrainy i złotem Polski.
Petersburg. -Dzieje budowy stolicy , którą budowano kosztem biednych chłopów. Ukazanie potęgi caratu. Wśród ludzi spacerują młodzi zesłańcy .Jeden Pielgrzym ( Konrad) z nienawiścią obserwował dwór rosyjski. Pewien Człowiek rozdawszy jałmużnę, próbował pocieszyć osamotnionego Pielgrzyma.
Pomnik Piotra Wielkiego- Dwóch młodzieńców Pielgrzym i "wieszcz rosyjski" przypatrują się pomnikowi - symbolowi despotyzmu i tyranii.
Przegląd wojsk - Opis parady wojskowej i służalczego tłumu dworzan. Pogardliwy komentarz na temat "ucywilizowania Rosji". Wstrząsający obraz pustego placu na którym spoczywają ofiary parady.
"Do przyjaciół Moskali" - hołd pamięci dekabrystów. Mickiewicz ukazuje tu ogromne zróżnicowanie między narodem rosyjskim, a despotycznym systemem w jakim tkwiła Rosja. W odpowiedzi na zarzuty, że jego twórczość była antyrosyjska, przesyła braterskie pozdrowienie tym spośród Rosjan, którzy dążą do oswobodzenia swej ojczyzny z jarzma carskiej tyranii.

Mesjanizm - Tak jak Chrystus był Mesjaszem (Zbawcą, Odkupicielem) dla całej ludzkości, tak Polska ma spełnić podobną role wobec narodów europejskich, pozostających w niewoli. W myśl tej teorii Polska jest Chrystusem narodów, gdy więc miara się wypełni, Polska, tak jak Chrystus, zmartwychwstanie, odzyska wolność i przyniesie ją innym ujarzmionym narodom.

Prometeizm- postawa absolutnego poświęcenia, ale powodem tego poświęcenia może być także człowiek, idea, wartości narodowe. Nazwa utworzona jest od imienia mistycznego tytana - Prometeusza, który cierpiał w imię ludzkości.