Esej, reportaż, felieton – cechy gatunku, funkcje

„Esej, reportaż, felieton – cechy gatunku, funkcje”.

Epoka pozytywizmu charakteryzuje się powstaniem i rozwojem prasy, która wychowuje czytelnika, przekazuje mu wiedzę i kształtuje jego poglądy, demokratyzując tym samym stosunki społeczne. Obok form publicystycznych wprowadza się również teksty literackie, powieść w odcinkach i ilustracje. Powstał nowy zawód – dziennikarz, choć nie było jeszcze szkół dziennikarskich. Wielu wybitnych pisarzy (tj. Prus, Sienkiewicz, Konopnicka, Orzeszkowa i Świętochowski) działało jako publicyści, felietoniści, reporterzy, krytycy wpływający na wysokość poziomu intelektualnego gatunków publicystycznych. Dziennikarstwo dawało także regularne zarobki, było warsztatem literata i miarą kulturoznawczą. Często uprawiane gatunki to: felieton, reportaż, eseistyka.
Esej to szkic literacko naukowy poświęcony problematyce społecznej, filozoficznej, artystycznej itp. o walorach literackich sięgających niekiedy do fikcji fabularnej. Nazwa (od francuskiego „essai”, czyli „próba”). Zgodnie z nazwą idzie o próbę nowego ujęcia tematu, innego sposobu rozumowania, odkrywczość intelektualną połączoną z artyzmem jej przekazu.
Artykuły, pisane głównie w formie esejów dzielimy na programowe i polemiczne (o problematyce społecznej) oraz rozprawki popularnonaukowe, występuje także eseistyka krytycznoliteracka (szerząca w ukryty sposób idee narodowe).
Teksty głównego przedstawiciela tego gatunku - Aleksandra Świętochowskiego (zwanego „papieżem pozytywistów”) cechuje stylistyczny patos, bogactwo środków retorycznych i pamfletowy ton polemik. Autor, w redagowanym przezeń piśmie „Prawda”, stosował chwyt „ad personam”, który nadawał osobisty charakter esejom, przerysowywał zarzuty, stosował wyolbrzymienia i efektowną frazeologię. Świętochowski dążył do tego, by publicystyka dokonywała zmian w świadomości społeczeństwa (negował staroszlacheckie wstecznictwo) i przekształcała jego struktury.
Nazwa felieton (fr. feuilleton – zeszycik) pochodzi od określenia wyodrębnionej linią, dolnej części kolumny czasopisma, w której zamieszczano materiały dotyczące literatury, sztuk pięknych, teatru, itp. Felieton to krótki artykuł o luźnej kompozycji, swobodnie łączący różnorodne tematy. Cechuje go lekkość stylu, komizm oraz wplecione elementy parodii, anegdoty i satyry. Nie pełnił on wyłącznie funkcji rozrywkowej, ale również dydaktyczną i poznawczą, piętnując złe cechy ludzi.
Za klasyczne uznaje się felietony Prusa, ze specyficznym humorem autora i bogatej treści. Charakterystyczny w jego „Kronikach” jest również: swobodny, gawędowy tok narracji, kolokwializmy, bliski kontakt z czytelnikiem, którego często przywołuje zwrotami i przypomnieniami oraz pojawianie się zmyślonych scenek, fikcyjnych listów czy pamiętników.
Reportaż, wyrosły z różnego rodzaju relacji z podróży, jest żywym opisem konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Cechowała go aktualność, konkretność, wyrazistość przedstawiania zjawisk w danym czasie i miejscu. Reportaże o różnorodnej tematyce były wprowadzeniem w prozę literacką: nowelistyczną powieściową.
Przykładem mogą być "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza. Pisarza interesuje nie tylko nowy dla Polaka egzotyczny krajobraz prerii czy Gór Skalistych, ale także problemy gospodarcze i społeczne, a może najbardziej kwestie narodowościowe. Tragedia Indian, wyniszczenie ich plemion, przypomina autorowi los Polaków zniewolonych prze zaborców. Reportaż miał także za zadanie informować odbiorców o jakiś wydarzeniach, szczególnie ważnych w tamtych czasach odkryciach.
Program pozytywistyczny stworzył nowe zadania, które owocowały różnorodnością tematyki oraz form publicystycznych. Rolą prasy, a w tym felietonu, reportażu i eseju, stało się upowszechnianie wielu dziedzin wiedzy, podniesienie poziomu kultury oraz ukształtowanie światopoglądu polskiej inteligencji.