Epika
Konstrukcja świata przedstawionego dzieła epickiego
Epika to jeden z trzech rodzajów literackich obejmujący utwory w których:
- podmiot literacki jest w zasadzie usytuowany na zewnątrz świata przedstawionego (narrator);
- podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja
- świat przedstawiony ma charakter fabularny (fabuła).
Narracja
Narracja to wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w porządku czasowym, powiązanych z postaciami w nich uczestniczącymi oraz ze środowiskiem w którym się rozgrywają - stanowi zasadniczy sposób wypowiedzi stosowanej w epice.
Może przybierać postać:
Opowiadania, kiedy na plan pierwszy wysuwają się zjawiska dynamiczne, rozwijające się w czasie. Zwykłym kształtem opowiadania jest wypowiedź uformowana w czasie przeszłym. Zdarza się jednak, że narrator dąży do ukazania pewnych fragmentów fabuły niejako w teraźniejszości, tym samym chcąc uzyskać bezpośredniość przedstawienia Wówczas mamy do czynienia z opowiadaniem unaoczniającym (praesens historicum) Jeżeli natomiast narrator nie tylko prezentuje aktualnie rozwijające się zdarzenia, lecz również przekazuje pewna ogólna wiedzę na ich temat, to jest to opowiadanie informacyjne.
Opisu, kiedy na plan pierwszy wysuwają się zjawiska statyczne, rozmieszczone w przestrzeni. Opisowi podlegają najróżnorodniejsze elementy świata przedstawionego i z grubsza można je podzielić na następujące grupy:
Opisy osób, zarówno ich wyglądu zewnętrznego (opisy zewnętrzne), jak i postaw, uczuć i przeżyć (opisy psychologiczne)
Opisy tła zdarzeń, które w różny sposób mogą wplatać się w tok opowiadania. Np. w eposie antycznym wyraziście wyodrębniały się z opowiadania w swoisty sposób zatrzymując tok fabuły. Natomiast dynamiczny opis, współgrający z tempem opowiadania jest właściwy epice nowelistycznej i częściowo powieściowej.
W niektórych typach epiki maja skłonność do usamodzielniania się i np. stanowią pewną wizje poetycką przedstawionego świata (np. “w “Panu Tadeuszu”). W prozie naturalistycznej opisy te były tak drobiazgowe, że uniezależniały się od rozwoju fabuły i charakterystyki bohatera. (autonomizacja opisów)
Opisy sytuacji są najściślej związane z opowiadaniem. Przez sytuację należy rozumieć pewien wyraźnie wyodrębniony spośród innych fragment fabuły, jakieś zdarzenie z życia bohaterów ściśle złączone z rozbudowaną scenerią zewnętrzną, osadzone na wyraziście zarysowanym tle. Najczęściej dzieli się je na:
Opisy rzeczowe, które w sposób sprawozdawczy, rzeczowy i dosłowny prezentują ludzi, tło i sytuacje
Opisy poetyckie zmierzające do subiektywnego przekształcenia zjawisk opisywanych, do podporządkowania ich wyobraźni obserwatora, który przez użycie środków stylistycznych nie tyle odtwarza wyglądy zjawisk, co stwarza ich poetycki ekwiwalent.
Bieg narracji wyznacza kształtowanie się świata przedstawionego, tzn. fabuły, postaci i tła zdarzeń a na innym poziomie znaczeniowym - formowanie się sytuacji narracyjnej i osoby narratora.
Narrator to skonstruowana przez autora fikcyjna osoba opowiadająca w dziele epickim
Istnieją następujące formy narracji związane ze sposobem językowego przejawiania się narratora;
Narracja autorska (trzecioosobowa), w której opowiadacz umieszczony jest na zewnątrz świata przedstawionego
Narracja pamiętnikarska (pierwszoosobowa), kiedy narrator uzewnętrznia się tu jako “ja”, opowiadając o zdarzeniach, których był świadkiem lub w których sam uczestniczył (występuje więc równocześnie jako bohater utworu)
Charakteryzując narratora należy uwzględniać dwa zasadnicze elementy:
- pozycję, którą zajmuje wobec świata wyłaniającego się z opowieści, tzn.:
- przyjęty w narracji punkt widzenia,
- dystans wobec opowiadanych zdarzeń (czasową wobec nich odległość),
- perspektywę epistemologiczną,
- zasady wartościowania,
- zakres wiedzy o świecie przedstawionym,
- zasady ograniczania i motywacji tej wiedzy,
- metodę posługiwania się środkami narracyjnymi,
Stopień jego widoczności w strukturze dzieła:
- gramatyczną jawność “ja” opowiadającego,
- pojawianie się w narracji powiadomień o okolicznościach towarzyszących faktowi opowiadania,
- obecność bezpośrednich zwrotów do czytelnika,
- występowanie wypowiedzi o charakterze metajęzykowym, dotyczących zasad budowania przekazu narracyjnego,
- formułowanie przez narratora ocen i komentarzy odnoszących się do świata postaci lub skierowanych poza rzeczywistość literacką,
Największe zróżnicowanie zarówno typologiczne jak i historyczne kategorii narratora wystąpiło na gruncie powieści.
Za możliwość wzorcową uznaje się typ narratora ukształtowany w klasycznej powieści XIX w., charakteryzujący się:
- daleko posuniętym ukryciem poza opowiadanym światem,
- nie motywowaną empirycznie wszechwiedzą na temat zdarzeń i postaci,
- jednolitością punktu widzenia umieszczonego ponad przedstawieniem
- stałym dystansem poznawczym i moralistycznym wobec przedmiotu narracji.
Fabuła
Fabuła układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworu, składających się na koleje życia ukazanych postaci
Każde ze zdarzeń tworzących fabułę pozostaje w określonych związkach z innymi zdarzeniami oraz z nadrzędną całością. Są to:
- związki następstwa w czasie
- związki przyczynowo-skutkowe
- związki celowościowe
Najmniej skomplikowanym rodzajem fabuły jest fabuła epizodyczna, w której poszczególne zdarzenia są w znacznej mierze usamodzielnione i nie tworzą spoistych szeregów wyższego rzędu.
Epizod - samodzielne zdarzenie lub sytuacja nie odgrywająca większej roli w całościowym przebiegu zdarzeń, luźno z nim zespolone i nie włączone w układ przyczynowo-skutkowy czy celowościowy (fabułę).
W obrębie fabuły epickiej najmniejsza cząstką, dalej nierozkładalną, a wiec motywem jest zdarzenie.
Zdarzenia układają się w ciągi, którym jednolitość nadaje postać bohatera. Ciągi takie noszą nazwę wątków.
Układ zdarzeń związany z bohaterem głównym nazywa się wątkiem głównym, natomiast pozostałe to wątki poboczne.
Akcja - typ fabuły w której przeważają działania i przeciwdziałania bohaterów, zmierzających do uzyskania określonych celów.
Charakteryzuje ją dynamika przebiegu zdarzeniowego, rozwijającego się poprzez:
- konflikty
- perypetie
- intrygi
- w kierunku finału dobitnie zaznaczonego w kompozycji utworu, często niespodziewanego i zaskakującego.
Głównymi fazami akcji są:
- zawiązanie
- rozwiniecie
- rozwiązanie.
W najbardziej wyrazistej formie akcja występuje w utworach dramatycznych (tragedia, komedia), w klasycznie zbudowanej noweli, we wszystkich odmianach powieści sensacyjnej I
kryminalnej.
Bohaterowie
Zasady tworzenia bohatera epickiego są historycznie zmienne, zależą przede wszystkim od konwencji utrwalonych w gatunku epickim. W epoce antycznej bohaterami eposu homeryckiego byli bogowie i herosi. Epika średniowieczna stworzyła bohaterów w rodzaju Rolanda czy św. Aleksego, niezłomnych idealistów. Powieść wieku XVIII i XIX wprowadziła na szeroka skalę postacie ze świata mieszczańskiego.
W każdym utworze epickim przedstawione postacie są w pewien sposób charakteryzowane. Różne mogą być stopnie i metody tej charakterystyki.
Każda z postaci, zwłaszcza pierwszoplanowe, wyodrębnia się spośród innych przez to, że zostaje wyposażona w pewien jej tylko właściwy zespół cech. Pisarz dokonuje w ten sposób indywidualizacji.
Jeżeli narrator elementy składające się na charakterystykę bohatera przedstawia we własnym opisie lub opowiadaniu, mamy wówczas do czynienia z charakterystyką bezpośredniej. Jeżeli zaś wprowadza je pośrednio poprzez wypowiedzi i działania bohaterów jest to charakterystyka pośrednia.
Narracji towarzyszą, jako druga płaszczyzna językowa, wypowiedzi postaci, które są wobec niej strukturalnie podrzędne:
Mowa niezależna (oratio recta) sposób przytoczenia wypowiedzi postaci w tekście narracyjnym. Zakłada reprodukowanie słów tak, jak miały zostać wypowiedziane. Np. “Czas wszystko leczy” — powiedział kapłan.
W wypowiedziach takich dominuje forma pierwszej osoby gramatycznej niezależnie od form występujących w tekście osoby cytującej, zaś łącznikiem pomiędzy narracja a wyodrębnionym z niej monologiem są takie słowa, jak “pomyślał, myślał, rzekł” itp. Po nich bezpośrednio następuje dosłowne przytoczenie wypowiedzi bohatera w niezawisłej formie składniowej W mowie niezależnej utrzymane są zawsze dialogi.
Mowa zależna oznacza całkowite wchłonięcie słów bohatera prze opowiadanie narratora. Przenikając najbardziej kryte myśli i doznania wewnętrzne bohaterów, daje on w ten sposób świadectwo swojej absolutnej wszechwiedzy o przedstawionym świecie. Np. Kapitan pomyślał wówczas, że czas wszystko uleczy
Mowa pozornie zależna jest chwytem stylistycznym charakterystycznym dla prozy współczesnej. Polega ona na przytoczeniu monologu wewnętrznego za pośrednictwem środków zarówno narracyjnych, jak i dramatycznych. Cechuje ją zatem zamierzone przeciwieństwo między kształtem gramatycznym przytoczenia i jego postacią stylistyczna. Narrator mówi niby od siebie, posługuje się formami językowymi właściwymi opowiadaniu, a w rzeczywistości przekazuje wiernie tok myśli i doznań bohatera, nie angażując się w ich referowanie.
Mowa pozornie zależna osiągnęła duże znaczenie m.in. w powieści psychologicznej. Chętnie posługiwali się nią S. Żeromski, J. Kaden-Bandrowski, Z. Nałkowska, T. Breza.
Mówiąc o wypowiedziach postaci należy uwzględnić zarówno te, które rozwijane są przez jednego bohatera - monolog, jak i takie, które są rozwijane przez kilku - dialogi.
Monolog w utworze epickim jest przede wszystkim formą przedstawienia myśli i przeżyć wewnętrznych bohatera. Wypowiadany wprost bywa bardzo rzadko, dlatego też nosi nazwę monologu wewnętrznego. W jego konstrukcji mogą występować dwie tendencje:
- dążenie do uporządkowania myśli i przeżyć postaci, do narzucenia im formy w wysokim stopniu komunikatywnej. Taką formę przyjął np., w prozie powieściowej XIX/XX wieku
- dążenie do wiernego odtworzenia nie uporządkowanego i pogmatwanego toku świadomości w formie, jaka on istotnie mógł posiadać. Ta tendencja jest charakterystyczna dla prozy nowoczesnej, a zapoczątkowali ją Virginia Woolf i James Joyce. Ten typ monologu nosi również nazwę “strumienia świadomości” i jest jednym z najdonioślejszych odkryć prozy współczesnej.
Dialogi nie są nigdy całkowicie samodzielne, występują w kontekście narracji, która im stwarza określone tło i opisują zachowanie rozmówców i ich wygląd. Ten fragment fabuły, w którym osadzony jest bezpośrednio dialog bohaterów, nazywamy sytuacją dialogową.
Dialog to wymiana replik, czyli dwustronna wypowiedz językowa. Ze względu na funkcję dzieli się je na:
- dialogi charakteryzujące
- dialogi dramatyczne
- dialogi informacyjne
Gatunki
Spośród gatunków epickich trzy są najbardziej reprezentatywne: nowela, powieść i epos.
Nowela
Początki noweli jako gatunku sięgają czasów antycznych. Najstarszym zbiorem nowel były “Opowieści mileckie” Arystyda z Miletu (II/I w. p.n.e.). Już wówczas nowela stanowiła gatunek opozycyjny wobec eposu, bowiem w niej motywacja wydarzeń jest w pełni realistyczna. Ponadto nowela przynosi relacje o sprawach codziennych, zwyczajnych.
Jako odrębny gatunek ukształtowała się na przełomie średniowiecza i renesansu. We wczesnej fazie daje się zauważyć występowanie obiegowych motywów i schematów kompozycyjnych. Dotyczy to głównie średniowiecznych utworów hagiograficznych (żywoty świętych) oraz kronik.
Klasyczną postać nadał w XIV w. noweli Giovani Boccaccio w cyklu nowelistycznym zatytułowanym “Dekameron”.
Zasady kompozycyjne wykształcone przez niego są do dziś obowiązującym wzorem gatunku. Od tytułu jednego z utworów (“Sokół”), wchodzącego skład cyklu, klasycznie zbudowana nowela nosi nazwę “noweli z sokołem”.
W okresie Młodej Polski nowela zbliżyła się do opowiadania (duża liczba bohaterów, wątki poboczne, opisy przyrody, duża rozpiętość czasowa, brak chronologii wydarzeń), np. “Doktor Piotr”, “Echa leśne”, “Siłaczka” S. Żeromskiego
Powojenna nowelistyka skupiła swe zainteresowania przede wszystkim na doświadczeniach wojny i okupacji. , np. “Medaliony” Z. Nałkowskiej, “Opowiadania” T. Borowskiego.
Są to głównie cykle opowiadań-nowel, które łączą stanowisko autora, problematyka moralna, osoba narratora, bohatera, wspólna sytuacja ramowa. Jednocześnie każdy element cyklu stanowi osobną, skończona fabularnie całość.
Nowela powojenna: Gombrowicza, Iredyńskiego, Nowakowskiego straciła wyrazistość gatunkową. Autorzy korzystali z doświadczeń i rygorów gatunkowych charakterystycznych dla publicystyki, np. reportażu, eseju, felietonu.
Cechy noweli klasycznej, właściwej:
- zwięzłość - wynikająca z eliminacji lub dalekiego ograniczenia luźnych motywów, epizodów, postaci dalszoplanowych, elementów opisowych, bezpośrednich charakterystyk, komentarzy, dygresji, itp. Np. “Tadeusz” E. Orzeszkowej; “Miłosierdzie gminy” M. Konopnickiej
- jednowątkowość - brak komplikacji, bardzo często występuje tylko jedno wydarzenie, wokół którego skupia akcja. Najczęściej stanowią ja po prostu losy jednej postaci. Np. “Miłosierdzie gminy”, “Mendel Gdański”. M. Konopnickiej
- dramatyczny charakter fabuły - wysoki stopień zagęszczenia doniosłych dla bohatera wydarzeń i towarzysząca temu intensyfikacja czasu przedstawionego,
Silnie zaznaczony ośrodek kompozycyjny, który może stanowić:
- punkt kulminacyjny (moment przełomowy w życiu bohatera), np. “Latarnik” H. Sienkiewicza
- kontrast (zestawienie losów dwu postaci lub dwu sytuacji), np. “Siłaczka” S. Żeromskiego, “Janko Muzykant” H. Sienkeiwicza
- motyw uboczny (najczęściej służący pokazaniu relacji pomiędzy bohaterami), np. “Kamizelka” B. Prusa.
Tu również:
- wyraziste zakończenie (wskazujące na sens noweli, często zaskakujące)
- narrator (odautorski, trzecioosobowy, zachowujący dystans wobec przedstawianych wydarzeń)
Najpełniejszy rozkwit przezywała nowela w wieku XIX. Nowe jej odmiany: fantastyczną, sensacyjną, grozy, studium psychologiczne ukształtowali romantycy, głównie niemieccy (np. E.T.A. Hoffman) oraz realiści i nadrealiści, we Francji: G. De Maupassant, w Rosji: N. Gogol, A. Czechow, w Polsce: B. Prus, H. Sienkiewicz, M. Konopnicka, S. Żeromski,
Przypisywano jej funkcje poznawcze, społeczne, a przede wszystkim dydaktyczne.
Wówczas też poczęły pojawiać się jej odmiany:
- nowela-opowiadanie - swobodniejsze kompozycyjnie, (E.A. Poe, E. Hemingway, J. Iwaszkiewicz, M. Dąbrowska)
- obrazek - fabuła nasycona obserwacjami społeczno-obyczajowymi, utrwalająca jakieś charakterystyczne dla środowiska realia, również językowe (B. Prus, E. Orzeszkowa, A. Dygasiński)
Szkic nowelistyczny - utwór o tematyce społeczno-obyczajowej, psychologicznej czy historycznej, nie respektujący zasad budowy spójnej akcji, której fabuła miała charakter fragmentaryczny.
Opowiadanie obok utworów o wyraziście zarysowanych konturach kompozycji również zalicza się do gatunku nowelistycznego. Najczęściej jest ono relacją o pojedynczym zdarzeniu, tzw. anegdocie (H. Sienkiewicz “Wspomnienie z Maripozy”), może mieć jednak rozbudowaną fabułę, ale charakteryzująca się jednolitością wątku fabularnego (M. Konopnicka “Nasza szkapa”, B. Prus “Antek”, J. Iwaszkiewicz “Młyn nad Utratą”, “Stara cegielnia”). Rozbudowana fabuła może zbliżyć opowiadanie do powieści i wówczas nazywa się ją opowieścią( S. Żeromski “Wierna rzeka”, Puszkin “Córka kapitana”)
Niejednokrotnie można zetknąć się z zespołem utworów nowelistycznych, tzw. cyklem nowelistycznym.
Czynnikiem spajającym je może być:
- rama sytuacyjna, np. “Baśnie z tysiąca i jednej nocy”, “Dekameron” Boccaccia
- wspólny element tematyczny występujący w każdej z nowel, np. Sherlock Holmes, detektyw z utworów Conan Doyle’a; motyw fajki w “Trzynastu fajkach” Illi Erenburga
- jednolita postawa narratora lub jednolita problematyka, np. “Ludzie bezdomni” M. Dąbrowska, “Medaliony” Z. Nałkowskiej
Powieść
podstawowy gatunek epicki w literaturze ostatnich trzech stuleci. Kształtował się w ciągu XVII - XVIII w. wchłaniając doświadczenia starszych gatunków narracyjnych; w XIX w. uzyskał postać, którą do dziś uznaje się za wzorcową.
Jednak początków powieści należy szukać w średniowiecznych kronikach, żywotach świętych i legendach. Anonimowi twórcy wykorzystywali je jako źródła, wybierając z nich to, co mogło zainteresować czytelnika, a równocześnie spełniało funkcje dydaktyczna. W ten sposób powstawały utwory fabularne. Zwano je historiami i jako gatunek są one charakterystyczne dla średniowiecza. Była to literatura w pewnym sensie niższego rzędu, dziś zapewne nazwanoby ja brukowa, ponieważ popularność zyskała głównie wśród miejskiego pospólstwa, a obca była wykształconemu czytelnikowi.
Szczególne znaczenie dla późniejszego rozwoju powieści miał tzw. romans łotrzykowski (powieść pikarejska), który stanowił jedną z odmian literatury ludowo-mieszczańskiej. Nazwa pochodzi od typu bohatera, pomysłowego, energicznego, uosabiającego ideał plebejsko-mieszczańskiej przedsiębiorczości, a jednocześnie wyrzuconego na margines życia. Charakterystyczne postacie romansu to Sowizdrzał oraz bohater szesnastowiecznego utworu “Żywot łazika z Tormesu”.
Prymitywne gatunki prozy epickiej odegrały ogromną rolę przy narodzinach takich utworów jak “Gargantua i Pantagruel” Rabelais’go (XVI w.) oraz “Don Kichot” Cervantesa (XVII w.)
Źródłami nowożytnej powieści są również rozmaite formy romansu heroiczno-awanturniczo-miłosnego oraz francuska powieść psychologiczna (“Księżna de Clbves” pani de La Fayette) i obyczajowa wieku XVII
Powieść nowożytna skrystalizowała się w wieku XVIII, głównie w literaturze angielskiej i francuskiej. Dużą rolę w jej narodzinach odegrała powiastka filozoficzna (gatunek z pogranicza epiki i eseju filozoficznego), której twórcami byli francuscy pisarze Voltaire (“Kandyd”) i Diderot (“Kubuś Fatalista i jego pan”). Powiastka filozoficzna posługiwała się fabułą jako sposobem przedstawienia losów bohatera, jednakże zarówno fabuła, jak i bohater podporządkowani byli wyraźnemu zamysłowi filozoficznemu twórcy, który owe epickie elementy traktował w dużej mierze jako ilustrację określonych poglądów ideowych i moralnych. Jednak w obrębie powiastki zostały ustalone pewne sposoby wiązania epizodów, np. poprzez podróż bohatera, które przejęła powieść.
Nie mniej ważna rolę odegrały rozdaje prozy publicystycznej ukształtowane w czasopiśmiennictwie początku XVIII w. Na łamach pism angielskich, “Spektator”, “Tatler”, “Guardian” pojawiły się eseje, felietony i reportaże, które stanowiły zawiązki powieści obyczajowej.
Literatura polska w najdawniejszych czasach nie wytworzyła dojrzałych gatunków prozy epickiej. Należy jednak pamiętać, że w grę wchodzi jedynie nieoryginalna literatura apokryficzna oraz tłumaczenia z łaciny, a potem i z niemieckiego, powieść ludowo-mieszczańska z końca XV i pocz. XVI w.
Oryginalna prozę przyniosła dopiero 2 poł. XVI w. i wiek XVII. Były to utwory prozatorskie Mikołaja reja, proza historiograficzna m.in. Marcina Bielskiego i pamiętniki - Jana Chryzostoma Paska.
Początek powieści jako odrębnego gatunku epickiego przypada w Polsce na czasy oświecenia, tzn. 2 poł. XVIII w. Szczególną rolę odegrała tu publicystyka czasopiśmiennicza, głównie “Monitora”. Bezpośrednie związki łączą felietonistykę z pierwszymi powieściami: “Przypadkami Mikołaja Doświadczyńskiego” i “Panem Podstolim” Ignacego Krasickiego. Powieści te mają charakter dydaktyczny.
Powieść charakteryzuje szczególna pojemność poznawcza, tak, że wielki pisarz francuski Stendhal nazwał ja “zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu”.
W klasycznej konstrukcji głównymi jej składnikami struktury są:
- narracja oraz jej przedmiot
- świat przedstawiony, na który składają się bohaterowie oraz wydarzenia, w jakich uczestniczą, przebiegające w określonym czasie oraz przestrzeni i tworzące fabułę.
Głównym elementem i siłą napędową akcji jest konflikt jakichś przeciwstawnych dążeń. Akcja może mieć bardzo różnorodny przebieg. Najprostszy typ akcji to taki, w którym jednokierunkowy układ zdarzeń prowadzi konsekwentnie do rozwiązania (np. “Dziurdziowie” E. Orzeszkowej), inny polega na tym, że zdarzenia dochodzą do pewnego momentu zwrotnego i całkowicie zmieniają pierwotny kierunek (np. “Lalka” B. Prusa). Jeszcze inny rozdaj akcji powieściowej polega na umyślnym splataniu i zawikłaniu zdarzeń. Nagłe zmiany w kierunku losów bohatera nazywa się perypetiami.
Fabuła powieściowa jest pewnym zamkniętym przebiegiem zdarzeń. Aby zacząć opowiadanie o wydarzeniach autor niekiedy zarysowuje sytuacje wyjściową i zabieg ten nosi miano ekspozycji (np. rozmowa w warszawskiej piwiarni jako ekspozycja do “Lalki”). Czasami narrator szerzej opowiada o tych okresach w życiu bohaterów, które poprzedzają wydarzenia fabularne, wówczas mamy do czynienia z przedakcją (dzieje rodów Niechciców i Ostrzeńskich w “Nocach i dniach”). Jeżeli pisarz zdecydowanie wyodrębnia przedakcją z całości utworu i umieszcza ja na początku powieści, to przekształca ją w prolog.
Niejednokrotnie narrator uznaje za słuszne wprowadzenie informacji o dalszych losach bohaterów, już po zamknięciu fabuły. Mówi się wówczas o poakcji, która z kolei może - jako samodzielna cząstka kompozycyjna zostać umieszczona na końcu utworu - i stać się epilogiem.
Układ czasowy fabuły, który polega na zakłóceniu chronologicznego następstwa składających się na nią zdarzeń, nosi miano inwersji czasowej (np. “Pamiętnik Rzeckiego” w “Lalce”, który rozbija jednolitość czasową fabuły).
Powieść ulegała najprzeróżniejszym przekształceniom, zarówno w sferze narracji, jak i w zakresie konstrukcji fabularnej. Ogromna role w procesie dojrzewania tego gatunku odegrał dziewiętnastowieczny realizm. Tacy twórcy jak: Balzac, Stendhal i Flaubert we Francji, Dickens, Thackeray w Anglii, Lew tołstoj w Rosji, Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz w Polsce stworzyli w pełni dojrzałą formę powieściową, która do dziś stanowi wzorzec tradycji literackiej, będący układem odniesienia dla wszystkich późniejszych poczynań.
Wykreowano dynamiczną konstrukcję bohatera, dla którego rozwój fabuły staje się czynnikiem kształtującym osobowość (Rastignac z “Ojca Goriot” Balzaca, Julian Sorel z “Czerwone i czarne” Strendhala).
Powieść realistyczna przyznała pierwszoplanową role rozbudowanej fabule. W powieści nowoczesnej zasada ta została podważona przez szereg kierunków literackich i poetyk. Ograniczenie, a nawet całkowite eliminowanie konstrukcyjnego znaczenia fabuły w powieści wyrosło z inspiracji dwu pisarzy: Prousta i Joyce’a. W dziełach tych twórców punkt ciężkości przesuwa się z fabuły na życie wewnętrzne bohatera. Natomiast w utworach T. Manna (“Czarodziejska góra”, “Doktor Faustus”) ważniejsze niż fabuła są elementy filozoficzne, rozważania moralne, dyskusje światopoglądowe, itp. Jeszcze inny typ przekształcenia daje się zaobserwować w kręgu literatury, której najwybitniejszym twórcą był Franz Kafka (“Proces”, “Zamek”). Fabuła wprawdzie zachowuje tu swoje tradycyjne wyznaczniki, ale jej całościowa logika jest zupełnie odmienna niż w prozie realistycznej. Zostaje ona podporządkowana z jednej strony zasadom konstrukcyjnym wzorowanym na przebiegu sennego marzenia, z charakterystycznymi dla niego motywacjami, z zawieszeniem realnego prawdopodobieństwa zdarzeń i nieokreślonością sytuacji, z drugiej zaś - regułom przypowieści, wraz z jej celowym uschematyzowaniem zdarzeń i charakterów postaci, prostotą wątku fabularnego, kształtującego moralistyczne lub filozoficzne uogólnienie.
Radykalny rozrachunek z realistycznym wzorcem powieściowym przeprowadzili przedstawiciele, tzw. nouveau roman, którzy swoimi poczynaniami podważyli wszystkie zasady klasycznego wzorca powieściowego W krańcowych ujęciach tego kierunku narracja powieściowa staje się relacją o swoim własnym powstaniu, o swoich ograniczeniach poznawczych, nadużyciach i niemożliwości krystalizacji.
W toku historycznego rozwoju gatunek powieściowy wytworzył kilka odmian:
- powieść społeczno-obyczajowa, np. “Emancypantki” B. Prusa, “Nad Niemnem” E. Orzeszkowej,
- powieść psychologiczna, np. “Zbrodnia i kara” F. Dostojewski, “Bracia Karmazow”,
- powieść historyczna. Jej początek dał na przełomie XVIII i XIX w. Walter Scott. W Polsce najwybitniejszym jej twórca jest H. Sienkiewicz. Ogromna popularność osiągnęły powieści osnute na dziejach autentycznych postaci (A. Tołstoj “Piotr I”, H. Mann “Miłość Henryka IV”, powieści T. Parnickiego, J. Iwaszkiewicza),
- powieść sensacyjna. Współcześnie szczególna role odgrywa powieść kryminalna i powieść podróżnicza,
powieść fantastyczna, współcześnie o charakterze fantastyczno-naukowym (tzw. science fiction). Jej twórcami są J. Verne i H. G. Wells, w Polsce najwybitniejszym jej twórca jest S. Lem (“Obłok Magellana”, “Dzienniki gwiazdowe”)
powieść biograficzna. Najczęściej dzieje autentycznej postaci mają charakter sfabularyzowany (vie romance). Np. “Pasja życia” I. Stone’a.
W literaturze można napotkać powieści cykliczne mniej lub bardziej zespolone. “Trylogia” H. Sienkiewicza należy do cyklów bardzo zespolonych, natomiast “Komedia ludzka” Balzaca i “dzieje Rougon-Macquartów składają się z powieści w wysokim stopniu autonomicznych.
Epos
Jeden z najstarszych gatunków epickich Dla europejskiej literatury podstawowe znaczenie ma epos starożytnej Grecji: “Iliada” i “Odyseja”, utwory przypisywane Homerowi.
Najstarszym jest sumeryjski epos o królu Gilgameszu, pochodzący sprzed dwu tysięcy przed naszej ery
Główny gatunek epiki dominujący w niej aż do pojawienia się powieści. Rozbudowany utwór, zazwyczaj wierszowany, ukazujący dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów przedstawionych na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej.
Genetycznym źródłem eposów są: mity, podani i baśnie a zatem wszystkie te gatunki, które utrwalają wyobrażenia na temat narodzin więzi i instytucji społeczno-narodowych.
Zadaniem społecznym eposu jest utrwalenie pamięci o wybitnych postaciach i ważnych zdarzeniach oraz wyznawanych zbiorowo wartościach i wierzeniach religijnych
Na literaturę europejską, a zatem i polską, szczególny wpływ miały eposy greckie Iliada i Odyseja pióra, równie jak i one, mitycznego Homera. Powstały one z pieśni aojdów - przedhomeryckich śpiewaków wykonujących najczęściej własne utwory przy akompaniamencie formingi lub gitary oraz rapsodów - recytatorów wygłaszających teksty innych autorów, występujących w wieńcu i z laską. Naśladowcą Homera był Wergiliusz, autor łacińskiej Eneidy.
Cechą owych najpopularniejszych w kulturze europejskiej eposów greckich jest:
- paralelizm płaszczyzn fabularnych (świata bogów i ludzkich bohaterów),
- fakt, że zasadniczą motywacją poczynań ziemian jest wola bogów,
- silny związek ludzkich bohaterów ze środowiskiem społecznym, szczególnie z jego tradycjami obyczajowymi i podporządkowane ich czynów kwalifikacjom moralnym,
- antropomorfizacja bogów (przypisywanie im cech ludzkich),
- fabuła o charakterze epizodycznym,
- wszechwiedzący narrator, obiektywny, zachowujący jednolity dystans wobec opowiadanych wydarzeń. Najczęściej ujawniający się w bezpośrednich zwrotach do czytelnika - odbiorcy np. w Inwokacji
Wskazane cechy eposu występują jedynie w jego odmianie antycznej Średniowieczny epos rycerski: francuskie chansons des gestes (“Pieśń o Rolandzie”), niemiecki cykl o Nibelungach, angielski o rycerzach Okrągłego stołu, ruskie “Słowo o wyprawie Igora” nie był ogniwem rozwojowym eposu antycznego Jego źródła znajdowały się w kulturze feudalnej i folklorze poszczególnych narodów.
Tradycje eposu antycznego wskrzesiło odrodzenie Epos renesansowy: ‘Orland szalony” Ariosta, “Jerozolima wyzwolona” Tassa i XVII “Raj utracony” Miltona wyrósł bezpośrednio z kultury ludowej. Podstawową jego cecha było ograniczenie roli świata pozaziemskiego.
Ostatni etap rozwoju eposu to wiek XVII (w Polsce “Wojna chocimska” Potockiego). W późniejszych czasach gatunek ten przestał być żywotny, a wszelkie próby jego odświeżenia w XVIII w. (“Henriada” Voltaire’a, “Wojna chocimska” Krasickiego) kończyły się niepowodzeniem.
W XIX w. epika wierszowana zmienia swój charakter i epos traci swoje jednoznaczne cechy gatunkowe, stąd też “Pan Tadeusz’ pomimo, że zawiera jedynie wybrane cechy eposu został za takowy uznany.
W literaturze współczesnej nie kultywuje się już zupełnie tradycyjnej epiki wierszowanej
Poemat heroikomiczny
Łączy się bezpośrednio z eposem, ponieważ jest jego parodią. Rozwinął się w XVII w., a w XVIII należał do najbardziej charakterystycznych gatunków poetyckich (“Monachomachia” i “Myszeida” Krasickiego).
Jako parodia przejmuje patetyczny ton eposu, ale łączy go z błahym tematem. W wyniku tego zestawienia powstaje konflikt pomiędzy kształtem, a charakterem przedstawionego świata.
Rozwój poematu w XVIII w. wiąże się z kryzysem tradycyjnego eposu
Poemat epicki
Ma on również pewne związki z eposem, opiera się na niezbyt rozbudowanej fabule, ale nie obfituje w epizody, skupiając się na głównym nurcie fabuły. Najbardziej charakterystycznym przykładem tego gatunku jest “Grażyna” Mickiewicza.
Gatunki mieszane
Poematy bezfabularne
Poemat opisowy - dłuższy utwór wierszowany w którym dominuje opis (czyli motywy statyczne), ich tematyka obejmuje najczęściej zjawiska przyrody, życie wiejskie, prace rolnicze, krajobrazy, zabytki kultury itp.
Poemat dydaktyczny - dłuższy utwór wierszowany o charakterze rozprawy pouczającej, nasycony elementami opisowymi. Jego pierwowzór stworzył Hezjod w poemacie zat. ‘Prace i dnie” (VII w. p.n.e.) przedstawiający wszechstronnie różnorodne zatrudnienia rolnicze.
Poemat filozoficzny - jest gatunkiem z pogranicza poezji i traktatu filozoficznego
Poemat obyczajowy - dłuższy utwór wierszowany w którym dominuje opis tradycji i zwyczajów określonej grupy społecznej czy całego narodu.
W epoce romantyzmu powstał szereg nowych gatunków, które w dziedzinie stylu i kompozycji opierały się na składnikach wszystkich trzech rodzajów literackich. Są to:
Poemat dygresyjny, który wziął początek z twórczości Byrona (“Don Juan”). Niewątpliwie również na powstanie tego gatunku miały wpływ “Podróż sentymentalna” i “Tristan Shandy” Laurence’a Sterne’a (luźną kompozycję fabularną poematu dygresyjnego określa się w związku z tym często jako kompozycje sternowską) W literaturze polskiej najznakomitszym dziełem tego gatunku jest “Beniowski” Słowackiego, a w rosyjskiej “Onigin” Puszkina. W literaturze współczesnej wskrzesił go J. Tuwim “Kwiatami polskimi”.
Poemat dygresyjny jest rozbudowanym utworem wierszowanym o charakterze fabularnym, złożonym z luźnych epizodów spojonych zwykle wątkiem podróży bohatera. Jednak na plan pierwszy, przed fabułę, wysuwa się osoba narratora, który raz po raz przerywa opowiadanie, by snuć własne dygresje - uwagi, wypowiedzi odbiegające tematycznie od fabuły utworu, nieraz polemiczne i skierowane wprost do czytelnika
Powieść poetycka, której twórca jest Walter Scott, a do mistrzostwa doprowadził ten gatunek Bron, w którego twórczości był on formą szczególnie uprzywilejowaną. “Korsarz”, “Giaur”, “Więzień Chillonu” wywarły ogromny wpływ na całą współczesną mu literaturę europejską. Z polskich powieści poetyckich należy wymienić: “Marię” Malczewskiego, “Konrada Wallenroda” Mickiewicza, oraz “Araba”, “Mnicha”, “Żmiję”, “Lambra” Słowackiego.
Gatunek ten był zespolony z romantyzmem i wraz z końcem tej epoki skończył swój żywot.
Gatunki dydaktyczne
Bajka
Jako samodzielny gatunek literacki w literaturze europejskiej bajka ukształtowała się w starożytnej Grecji. Szczególne znaczenie miała w twórczości Ezopa, na wpół legendarnego poety frygijskiego z w. VI p.n.e. Bajki Ezopowe maiły charakter ludowy, w literaturze poslkeij tłumaczył je Biernat z Lublina na pocz. XVI w. W literaturze rzymskiej najwybitniejszym twórca bajek był Fedrus (w I n.e.). Motywy przezeń wprowadzone weszły na stałe do repertuaru bajkopisarzy, odnajdujemy je w twórczości La Fontaine’a, Kryłowa, Krasickiego i Mickiewicza.
Bajka jest swego rodzaju przypowieścią na temat ludzkich sytuacji, charakterów i postaw Owe sytuacje, charaktery i postawy nie są zindywidualizowane, przeciwnie, mają znaczenie jako uogólnienie ludzkich doświadczeń. Najczęstszymi bohaterami bajek są zwierzęta. Ich nazwa zastępuje rozbudowaną charakterystykę, w sposób jednoznaczny sugerując ten zespół cech, o który bajkopisarzowi chodzi, np. lew - męstwo, lis - chytrość, mrówka - pracowitość, itp.
Bajki w których obraz pewnej sytuacji jest rozbudowany, przybiera postać miniaturowej charakterystyki (bajki La Fontaine’) to bajki narracyjne . Kiedy zaś pisarz dąży do maksymalnej zwięzłości, nie przedstawia akcji, lecz jedynie lapidarnie notuje jakieś zdarzenie, z którego wynika określony sens moralny (niektóre bajki Krasickiego) wówczas mamy do czynienia z bajką epigramatyczna.
Sens moralny bajki najczęściej podany jest w postaci morału.
Satyra
Charakter satyryczny może mieć praktycznie każdy gatunek literacki, bowiem właściwości satyry są związane ze szczególnym stosunkiem twórcy do rzeczywistości społecznej. Jest to stosunek nacechowany silnym krytycyzmem. Pisarz dąży do ośmieszenia opisywanych zjawisk poprzez wyolbrzymienie ich wewnętrznych przeciwieństw i dysproporcji. Satyra jednak nie ogranicza się jednak do uchwycenia istoty śmieszności zjawiska, cechuje ja agresywność wobec ośmieszanych faktów. W związku z tym posługuje się metodą karykatury.
Satyra ukształtowała się w starożytności i jako osobny gatunek literacki zaistniała w Rzymie. Najwybitniejszymi satyrykami byli: Lucyliusz (II w. p.n.e.), Horacy (I w. p.n.e.) i Juwenalius (I w. p.n.e.). Satyrę pojmowano jako utwór wierszowany, oparty na ściśle przestrzeganych miarach wierszowych (Horacy wykorzystywał heksametr). Takie rozumienie gatunku przetrwało aż do XVIII w.
Gatunki publicystyczne
Gatunki należące do tej grupy znajdują się na pograniczu literatury pięknej i innych form piśmiennictwa
Esej
Gatunek wypowiedzi krytyczne, naukowej czy filozoficznej, w którym obok elementów wykładu występują składniki anegdotyczne, opisy literackie, a bohater zostaje niekiedy dość wszechstronnie scharakteryzowany.
Felieton
Gatunek publicystyczno-dziennikarski, w którym temat opiera się na jakimś określonym fakcie rzeczywistym, najczęściej natury społecznej, obyczajowej lub kulturalnej. Opowiadając o tym fakcie i oceniając go, felietonista posługuje się często środkami prozy epickiej, takimi jak elementy fabuły, opisy, itp.
Szczególnie dużą rolę odgrywają te środki w kronice, która stanowi jedną z odmian felietonu. W literaturze polskiej mistrzem tego gatunku był Bolesław Prus (“Kroniki tygodniowe”)
Reportaż
Ten gatunek publicystyczny również sięga poza środki artystyczne prozy literackiej. Opiera się na materiale autentycznym, obca była mu fikcja literacka, ale materiał ten jest najczęściej uformowany na wzór fabuły epickiej, nierzadko z wyrazista akcją. Jednym z najlepszych przykładów reportażu są “Listy z podróży do Ameryki” H. Sienkiewicza.