Sojusze europejskie u progu XX wieku- trójprzymierze i trójporozumienie

Utworzenie dwóch bloków sojuszniczych przez mocarstwa europejskie na przełomie lat XIX i XX wieku stanowiło swoisty proces złożony z wielu ciężkich prób osiągnięcia wspólnego porozumienia przy jednoczesnym przełamywaniu wzajemnej, odwiekowej niechęci wynikającej z rozbieżności interesów bądź różnic na tle kulturowym. W mojej pracy postaram się udzielić wyjaśnienia, dlaczego państwa, o których będzie mowa, połączyły się w danych konfiguracjach i co skłoniło je do podpisania owych sojuszniczych konwencji.
Po kongresie berlińskim (1878r.) w wyniku prób rozwiązania sprawy wschodniej (Płw. Bałkański) sojusz trzech cesarzy został mocno nadwątlony. Nastąpiło przesilenie w stosunkach rosyjsko-niemieckich, wywołane wzajemnymi oskarżeniami o niedbałość o dobro interesów drugiego mocarstwa. W tym samym czasie poważnemu ograniczeniu uległy stosunki gospodarcze miedzy obu państwami. Rząd niemiecki zakazał importu bydła rosyjskiego w związku z pojawieniem się dżumy w jednej z rosyjskich guberni. Wprowadzono także cła ochronne na rosyjskie zboże, co jeszcze bardziej ochłodziło relacje na linii Petersburg- Berlin.
Mimo to kanclerzowi Niemiec Otto von Bismarckowi niełatwo było przekonać cesarza Wilhelma do przygotowanej sojuszniczej umowy z Austro-Wegrami.Kanclerz starał się wykazać, iż porozumienie z Austro-Wegrami jest konieczne, ponieważ chroni przed uformowaniem się koalicji państw dążących do odwetu, a wiec Austro-Wegier, Danii i Francji. Zakończone bez rezultatu spotkanie Wilhelma I z carem Aleksandrem II we wrześniu 1879r. w Aleksandrowie Kujawskim, a także groźba ustąpienia Bismarcka wraz z całym rządem finalnie przełamały opór cesarza niemieckiego. Ostateczne podpisanie traktatu sojuszniczego Austro-Wegier i Niemiec i zawiązanie Dwuprzymierza nastąpiło 7 października 1879r. w Wiedniu.
Sygnatariusze traktatu podkreślali na wstępie, iż ma on charakter wyłącznie obronny. Główne założenie stanowiła wzajemna pomoc militarna w razie napaści zbrojnej ze strony Rosji. Natomiast w razie zaatakowania jednego z sygnatariuszy przez mocarstwo trzecie, drugi ze sprzymierzeńców miał zachować co najmniej życzliwą neutralność. Mimo zawiązania Dwuprzymierza wymierzonego w Rosje, Bismarck miał nadzieje, że sojusz trzech cesarzy można odnowić. Wysunął wiec propozycje rozmów, którą strona rosyjska przyjęła. Jednak po przystąpieniu do rokowań Austro-Wegier, negocjacje zakończyły się w efekcie niepowodzeniem z powodu rozbieżności austriacko-rosyjskiej w sprawach bałkańskich.
Dwuprzymierze Austro-Wegier i Niemiec, niezależnie od pierwotnych intencji jego twórców rozpoczeło proces tworzenia się nowych bloków polityczno-militarnych, które miały spotkac się na polach bitew wojny światowej. Rozszerzenie Dwuprzymierza i utworzenie Trójprzymierza nastąpiło w 1882r. poprzez zawarcie traktatu z Włochami.
Słabą stroną Włoch jako mocarstwa była gospodarka, a sytuacja tego państwa przypominała raczej położenie takich społeczeństw jak Hiszpania i kraje Europy Wschodniej niż sytuacje Niderlandów czy Westfalii. Dlatego właśnie ten kraj starał się zrekompensowac niedostatki swojej gospodarki, umacniając pozycje miedzynarodową, zwłaszcza zaś w basenie Morza śródziemnego. Na obszarze tym Włochy musiały rywalizowac z Francją, przez co wzajemne stosunki stawały się coraz bardziej konfliktowe. Zwróciło to Włochy w kierunku Niemiec, skąd spodziewały się nie tylko realnej pomocy przeciw Francji, ale także pohamowania ewentualnej agresji austriackiej. Włochy widziały wiec w związku z Niemcami najlepszą szanse na osiągniecie rzeczywistej mocarstwowości. Austro-Wegry natomiast pozbywały się w ten sposób obawy, że w wypadku wojny z Rosją będą miały wroga na zachodzie. Niemcy zaś dostrzegały możliwośc osłabienia Francji, która miałaby odtąd wiązac cześc swoich sił przeciwko Włochom.
Opanowanie przez Francje Tunezji w 1881r., która miała stac się celem ekspansji Włoch, przyspieszyło związek Włoch z państwami centralnymi. Traktat Trójprzymierza miedzy Austro-Wegrami, Niemcami i Włochami zawarty został w Wiedniu 20 maja 1882r. Wspólne zobowiązania obejmowały deklaracje niepodejmowania żadnych działań, które byłyby zwrócone przeciwko któremuś z sygnatariuszy. Charakter obronny traktatu zapewniał Włochom pomoc obu pozostałych sojuszników w wypadku agresji Francji, natomiast Włochy miały przyjśc z pomocą Niemcom w razie ataku sił francuskich. Gdyby któryś ze sygnatariuszy znalazł się w stanie wojny z dwoma lub wiecej mocarstwami nie bedacymi sygnatariuszami niniejszego traktatu , obowiązek świadczenia pomocy zbrojnej ma zastosowanie równocześnie dla wszystkich umawiających się stron.
Uzupełnieniem Trójprzymierza stał sie układ obu państw centralnych ( a wiec bez Włoch ) z Rumunią 30 pażdziernika 1883r. Chec Rumunii do zawarcia sojuszu z Austro-Wegrami może dziwic skoro miała ona liczne pretensje to tego mocarstwa o traktowanie ludności rumuńskiej w Siedmiogrodzie. Jednak król Rumunii Karol I Hohenzollern za grozniejszego przeciwnika uważał Rosje, która odebrała Rumunii cześc Besarabii. Z kolei dla Austro-Wegier sojusz z Rumunią mógł okazac się ważny w czasie wojny z Rosją, dla Niemiec natomiast był istotny, gdyż utrudniał sytuacje Rosji i zwiekszał wpływy bloku państw centralnych na Bałkanach.

Zawiązanie się Trójprzymierza wzmogło we Francji poczucie izolacji i zagrożenia zewnetrznego. Ekspansja w Azji i Afryce w nieuchronny sposób nasilała konflikty z Wielką Brytanią , co zwiekszało osamotnienie Francji w Europie. W tej sytuacji najważniejszą sprawą dla Francji stało się pilne pozyskanie strategicznego sojusznika. Od czasu zjednoczenia Niemiec najbardziej naturalnym sprzymierzeńcem wydawała się Rosja. Jednak Francja obawiała się wojny prewencyjnej ze strony Niemiec w razie ujawnienia planów związku z Rosją. Odmiennośc ustrojowa ( republikańska Francja i autokratyczna monarchia w Rosji) dodatkowo utrudniały sprawe. Stopniowo jednak narastały czynniki prowadzące do porozumienia francusko-rosyjskiego. Do realizacji swych planów gospodarczych Aleksander III potrzebował kapitałów, które znalazł bez trudu we Francji. Rosja podobnie jak Francja poczuła sie na początku lat 90-tych, kiedy to zostało odnowione Trójprzymierze, osamotniona i zaniepokojona o swe bezpieczeństwo. Car Aleksander III skłonny był porzucic swe uprzedzenia w stosunku do republikańskiej Francji i przyjął uroczystą wizyte francuskich okretów w Kronsztadzie, wysłuchując na bacznośc Marsylianki, co wzbudziło nielada miedzynarodową sensacje. Kolejnym krokiem stała się wstepna umowa o współdziałaniu polityczno-wojskowym, dotycząca ewentualnego porozumienia w razie grozby napaści na jedną ze stron. Układ wstepny z Rosją nie dawał Francji wiekszego wzmocnienia bezpieczeństwa, lecz przełamywał jej izolacje w stosunkach europejskich. Wskutek zabiegów rządu francuskiego 17 września 1892r. doszło do ustalenia projektu konwencji wojskowej, którą potwierdzono na przełomie 1893i 1894r. Na jej mocy w razie mobilizacji sił Trójprzymierza albo jednego z wchodzących w jego skład mocarstw Francja i Rosja zmobilizują natychmiast wszystkie swoje siły bez potrzeby uprzedniego porozumienia.
Zbliżenie francusko-angielskie było o wiele ważniejsze i zarazem o wiele trudniejsze. Zadawnioną niechec obu narodów zaognił incydent w Faszodzie, którą Francuzi musieli opuścic na skutek grozby brytyjskiej. Jednak ostatecznie zadecydował interes polityczny obu krajów, który zapoczątkował wspólne dążenie do porozumienia. Rzecznikiem porzucenia tradycji „wspanialego odosobnienia” (splendid isolation) był minister do spraw kolonii Joseph Chamberlain. W Anglii uważnie obserwowano wzrost potegi morskiej Niemiec i zmiany w globalnym układzie sił. Dla strategów stało się jasne, iż przeciwnikiem najbardziej zagrażającym jej interesom są Niemcy. W tej sytuacji rozpoczeto postrzegac Francje jako potencjalnego sojusznika.
We Francji także dojrzewała myśl o konieczności poprawy stosunków z Anglią. Propagatorem odważnego zwrotu w polityce francuskiej stał się Theophile Delcasse, który obejmował posade ministra spraw zagranicznych. Sadzono bowiem, iż sojusz z Rosją nie jest dostatecznym gwarantem bezpieczeństwa wobec Niemiec, ponieważ aktywnośc jej sił na Dalekim Wschodzie osłabiała jej udział w sprawach europejskich. Niestety na drodze do francusko-brytyjskiego aliansu stał nadal wątek wpływów w Afryce Północnej, gdzie Francja pietnowała Anglików w Egipcie, a Wielka Brytania sprzeciwiała się dominacji francuskiej w Maroku.
Zasługe uczynienia decydującego kroku przyznac należy królowi Edwardowi VII, którego fortunna wizyta w Paryżu nadała sprawom błyskawiczny tok. Wybuch wojny rosyjsko-japońskiej jeszcze bardziej zwiekszył zainteresowanie porozumieniem francusko-brytyjskim, które udało się osiągnąc 8 kwietnia 1904r.Tak oto narodziły się fundamenty prawdziwego francusko-brytyjskiego entente cordiale.

Skutecznośc entente cordiale osłabiały złe stosunki brytyjsko-rosyjskie. Dla Francji nadzwyczaj wiec niewygodne stało się skłócenie jej dawniejszego sojusznika: Rosji z nowym sprzymierzeńcem- Anglią. Próbe takowej intrygi podjeły jednak Niemcy, kusząc wizją utworzenia sojuszu kontynentalnego łączącego trzy mocarstwa: Rosje, Niemcy i Francje. W rzeczywistości pragneły poróżnic Rosje z Francja, której cesarz Wilhelm nie informował o swoich pomysłach. Ostatecznie dywersja niemiecka przeciwko francusko-brytyjskiemu aliansowi nie powiodła się, lecz stosunki Anglii z Rosją od dawna były nieprzyjazne.
Anglia okazała się być mocno zaniepokojona ekspansją Rosji w Azji Środkowej i przesuwaniem się jej granic na południe, co stanowiło zagrożenie dla Indii. Inny stały obszar konfliktów rosyjsko-brytyjskich stanowiła Turcja. Jednak pierwsze zachecające sygnały w kierunku Rosji zaczął wysyłac już w 1903r. król Edward VII, podsuwając wiele możliwości rozwiązania sprzeczności w Azji. Przełom nastąpił jednak dopiero po zakończeniu wojny rosyjsko-japońskiej. Kleska Rosji zachwiała jej pozycją na Dalekim Wschodzie, natomiast w Europie Rosja była wciąż wielkim mocarstwem, co wykorzystywała Anglia w konflikcie z Niemcami. Również Rosja doceniała teraz możliwośc zbliżenia z Wielką Brytanią, szczególnie po rujnacji skarbu rosyjskiego, upatrywano wszczecia starań o przeprowadzanie transakcji pożyczkowych w bankach londyńskich.
W tym położeniu doszło do podpisania 31 sierpnia 1907r. układów pomiedzy Wielką Brytanią a Rosją. Dotyczyły one wyłącznie spraw Azji Środkowej- Persji, Tybetu i Afganistanu. Persje układ dzielił na trzy strefy: północną- wpływów rosyjskich, południowo-wschodnią – wpływów angielskich i środkowa- „neutralną”, a wyrażając się ścislej wspólną. Rosja zobowiązałą się powstrzymac od akcji rozszerzenia wpływów w Afganistanie, natomiast Anglia- w Tybecie.
Podobnie jak angielsko- francuska Entente Cordiale z 1904r. umowa angielsko-rosyjska nie była traktatem przymierza, a jedynie porozumieniem co do usuniecia sprzeczności interesów w Azji Środkowej. Jednak zbliżenie miedzy Petersburgiem a Londynem zostało zaingurowane i oba mocarstwa weszły na droge, która w kilka lat póżniej doprowadzie je do formalnego sojuszu przeciwko Niemcom.
Powstałe tą drogą Trójporozumienie- Triple Entente (Francja, Wielka Brytania, Rosja) staneło naprzeciw Trójprzymierza- Triple Alliance (Niemcy, Austro-Wegry, Włochy).


BIBLIOGRAFIA:
Dobrzycki W. „Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych 1815-1945”, Warszawa 1996;
Pajewski J. „Historia powszechna 1871-1918”, Warszawa 1971;
Zgórniak M. „1914-1918: studia i szkice z dziejów I wojny światowej”, Kraków 1997;