Stanisław Staszic

Jednym z najwybitniejszych postaci polskiego oświecenia był Stanisław Staszic (1755-1826), wybitny uczony, filozof, przyrodnik, działacz, pisarz polityczny, ksiądz. Po rozbiorach poświęcił się pracy nad rozwojem gospodarczym kraju oraz rozwinął szeroką działalność organizatorską w dziedzinie nauki i oświaty. Od 1808 roku do 1826 roku był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauki. Własnym kosztem wzniósł dla niego dwie kolejne siedziby (najpierw domy na Kanonii, potem pałac zwany dziś Pałacem Staszica), zainicjował i w znacznej mierze sfinansował wystawienie pomnika Mikołaja Kopernika, ofiarował Towarzystwu własną bibliotekę i zbiory przyrodnicze, inicjował i zachęcał do badań innych członków Towarzystwa, wzywając do "bycia narodowi użytecznym".

Jednym z dzieł Stanisława Staszica, które ugruntowało jego sławę i popularność, było Towarzystwo Hrubieszowskie. Żywiąc głębokie przekonanie, że przeznaczeniem człowieka na ziemi jest "miłość bliźniego ziszczana przez dobre czyny", Staszic postanowił swoje życie na to poświęcić, aby móc polepszyć los "kilku lub kilkadziesiąt" rodzin i "swobodniejszym uczynić ich życie". W tym celu wcześnie i na całe życie ograniczył swoje potrzeby, aby z ich oszczędności móc zrobić ofiarę dla drugich, od niego bardziej potrzebujących. Swoje dobra ziemskie w Hrubieszowskiem przekazał mieszkańcom tych włości, tworząc Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie "wspólnego ratowania się w nieszczęściach" (1816). Opierało się na zawartym w 1816 roku kontrakcie między właścicielem dóbr a 329 gospodarzami, inicjującymi organizację „ku doskonaleniu rolnictwa i przemysłu oraz wspólnego ratowania się nawzajem”. Zgodnie ze statutem, wszystkich członków towarzystwa obejmował obowiązek wzajemnej pomocy, na przykład w razie pożaru czy gradobicia. Została zorganizowana pomoc społeczna zapewniająca opiekę sierotom przez przyjmowanie ich do rodzin bezdzietnych. Na każdej wsi spoczywał obowiązek utrzymywania niezdolnych do pracy inwalidów wojennych, niedołężnych starców, uczestnictwa w finansowaniu szkół i szpitalika, a także zapewnienia jednemu chłopcu nauki przez cztery lata w szkole głównej. Towarzystwo posiadało skład zbożowy, który w razie nieurodzaju miał pożyczać ziarno pod zasiew, a także Bank Pożyczkowy, świadczący usługi tylko wtedy, gdy pieniądze miały być przeznaczone na cele inwestycyjne. Utworzenie Księstwa Warszawskiego w 1807 r. otworzyło przed Staszicem drogę do urzędów publicznych, których jako mieszczanin w okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej pełnić nie mógł. Wszedł zaraz do składu Izby Edukacyjnej, szybko awansował na referendarza w Radzie Stanu, w 1810 r. był już radcą stanu; po utworzeniu Królestwa Polskiego wszedł jako radca stanu do komisji spraw wewnętrznych oraz do komisji oświecenia, w 1824 r. został ministrem stanu. Zajmował się organizacją szkolnictwa, współtworzył m.in. Szkołę Akademiczno-Górniczą w Kielcach, Uniwersytet Warszawski, Szkołę Przygotowawczą do Instytutu Politechnicznego. Jednocześnie jako dyrektor Wydziału Przemysłu i Kunsztów w komisji spraw wewnętrznych inicjował i nadzorował produkcję kopalń i hut, budowę dróg, organizował Korpus Górniczy, wystawy rękodzieł i przemysłu. Za to wszystko otrzymał dwa najwyższe polskie ordery: św. Stanisława I klasy (1815) i Orła Białego (1818).

Niezwykle ciekawy był też jego testament, w którym zapewniał przyszłość Towarzystwu Hrubieszowskiemu, zadbał o Szpital Dzieciątka Jezus, przeznaczając jednak ofiarowane pieniądze tylko na opłacanie wiejskich mamek. Wśród rozdysponowanych funduszy wysoka kwota przypadła na założenie w Warszawie domu zarobkowego lub przynajmniej sali przy jakimś szpitalu. Pracujących ubogich podzielił na cztery klasy, określając ściśle ich zarobki oraz podział żywności i "oszczędność zapasową". Ujawniło się w tym staszicowskie przekonanie, że jedną z form mających dopomóc wyjściu z nędzy jest właściwe rozporządzanie pieniędzmi. Kasy zasiłku i oszczędności, których był gorącym propagatorem, winny poszerzać - jego zdaniem - zakres swego działania, by ostatecznie nie tylko służyć pomocą, lecz również, a może przede wszystkim, wychowywać i uczyć rozsądnego dysponowania pieniędzmi.

Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być dobro ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego członków, dlatego, jak pisał, "końcem edukacji krajowej powinna być użyteczność obywatela". Proponuje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto twierdząc, że "szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym", domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamienić na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał: "Z samych panów zguba Polaków". Oni zniszczyli, według Staszica, szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady. Do dnia dzisiejszego Stanisław Staszic uważany jest za najwybitniejszą postać polskiego oświecenia. Doceniali go też jemu współcześni. Pogrzeb Staszica przybrał charakter manifestacji, młodzież pielgrzymowała na jego grób na Bielanach, mnożyły się wiersze ku czci zmarłego.