Rozwój reformacji w Polsce

Podłoże, na którym rozwinął się ruch reformacyjny w Polsce, było podobne jak w innych krajach europejskich. Jedną z głównych przyczyn niechęci do Kościoła katolickiego był posiadany przez niego majątek oraz liczne przywileje, zezwalające na wywieranie znacznych wpływów na politykę państwową, stąd ruch reformacyjny miał w dużej mierze charakter walki społeczno-ekonomicznej, zmierzającej do zniesienia tych uprawnień.

Grunt pod reformację został przygotowany przez husytyzm, który do początku XVI w. miał w Polsce licznych zwolenników. Ponadto w latach 1546-1551 w Wielkopolsce szukali schronienia przed represjami husyci czescy, tzw. bracia czescy, którzy wzmocnili miejscowy ruch reformacyjny.

Wystąpienie Marcina Lutra spotkało się początkowo z odzewem ze strony mieszczaństwa miast zachodniej i południowo-zachodniej Polski, Śląska, Wielkopolski i Pomorza, gdzie bliskie były kontakty z Niemcami (jednym z głównych ośrodków oddziaływania protestantyzmu na ziemie polskie stał się Wrocław, który już w 1521 otworzył swe bramy dla luteranizmu). Pod opieką Albrechta Hohenzollerna Prusy Książęce (po sekularyzacji w 1525) stały się ośrodkiem propagandy protestanckiej na całą północną Polskę i Litwę (w Królewcu wydano pierwszą Biblię w języku polskim). W późniejszym okresie Zygmunt II August umożliwił ugruntowanie się luteranizmu w sekularyzowanym w 1561 księstwie Kurlandii. Bez większych oporów luteranizm został wprowadzony na Pomorzu Zachodnim, gdzie tamtejszy sejm zatwierdził w 1534 jego przyjęcie. Na Śląsku, mimo poparcia większości mieszczan i feudałów świeckich dla luteranizmu, opór władz habsburskich doprowadził do trwałego podziału religijnego Ślązaków na protestantów i katolików.
Równocześnie już w 1520 Zygmunt I Stary wydał edykt zakazujący głoszenia nauki Lutra i wyjazdów za granicę do centrów objętych przez jego zwolenników. Podobne edykty wydawano do 1543, choć praktycznie nie wyciągano poważniejszych konsekwencji w stosunku do naruszających te zakazy. Zygmunt II August był bardziej tolerancyjny wobec nowinek religijnych. Wprawdzie w 1550 ukazał się edykt królewski nakazujący szlachcie, pod groźbą najwyższych kar, porzucenie wszelkich herezji, jednakże do jego wykonania już nie doszło.

W tym czasie największe wpływy w Rzeczypospolitej zdobył kalwinizm, który znajdując zwolenników szczególnie wśród szlachty, akceptującej jego demokratyczne tendencje oraz decentralistyczne założenia, stał się czynnikiem scalającym opozycję, dążącą do uzależnienia władzy państwowej od reprezentacji społeczeństwa i przyznania mu prawa oporu przeciwko nadużyciom ze strony monarchy. Kalwinizm rozprzestrzenił się zwłaszcza w Małopolsce i na Litwie. W 1552 jego zwolennicy wystąpili z projektem utworzenia podporządkowanego państwu Kościoła narodowego (wzorowanego na angielskim), mającego zjednoczyć wszystkie wyznania chrześcijańskie, łącznie z prawosławiem. Propozycja zwołania soboru narodowego, podniesiona na sejmie w 1555, została zaakceptowana zarówno przez Zygmunta II Augusta, jak i biskupów katolickich, odrzucona natomiast przez Stolicę Apostolską (nie wyrażającą ponadto zgody na odprawianie mszy w języku polskim, komunię pod dwiema postaciami i zniesienie celibatu księży), co doprowadziło do osłabienia zależności Kościoła polskiego od papiestwa (m.in. zaprzestanie płacenia świętopietrza).W latach 1562-1565 doszło wśród wyznawców kalwinizmu do rozłamu, w którego wyniku powstał tzw. zbór większy (kalwiński) i zbór mniejszy (ariański). Przyczyną rozłamu były spory doktrynalne i konflikty społeczne, zapoczątkowane przez przybyłych do Polski włoskich antytrynitarzy, których poglądy miały bezpośredni wpływ na powstanie arianizmu polskiego (bracia polscy). Radykalizm dogmatyczny i społeczny arian skazywał ich na izolację i niechęć otoczenia, co znalazło swoje odbicie w niedopuszczeniu braci polskich do tzw. ugody sandomierskiej 1570, która wzmacniała pozycję protestantów wobec katolików. Konfederacja warszawska uchwalona w 1573 zakończyła okres rozkwitu reformacji, gwarantując m.in. wieczny pokój między różniącymi się w wierze (od słów użytych w tekście dokumentu: dissidentes de religione - “rozróżnieni w wierze”, katolicy zaczęli nazywać wszystkich protestantów mianem dysydentów), w praktyce nie potrafiła jednak powstrzymać narastającej nietolerancji i kontrreformacji.

Reformacja wpłynęła pozytywnie na rozwój polskiej kultury, przyczyniając się m.in. do rozkwitu piśmiennictwa narodowego (towarzyszył temu rozwój drukarni, wydających Biblię i polemiczne utwory w języku polskim). Czołowi barokowi poeci polscy - Jan Andrzej i Zbigniew Morsztynowie oraz W. Potocki byli zwolennikami arian, M. Rej - kalwinistą. Również wybitny pisarz polityczny tego okresu, A. Frycz Modrzewski, był związany z kręgiem humanistów protestantów.

Różnowiercy przyczynili się także do rozwoju szkolnictwa, zakładając liczne szkoły średnie wzorowane na zachodnich gimnazjach. Do najwcześniej powstałych szkół związanych z reformacją należało gimnazjum w Pińczowie (1551), początkowo kalwińskie, następnie ariańskie, w ślad za którym powstały miejskie gimnazja luterańskie w Gdańsku (1558) i Toruniu (1568) oraz kalwińskie w Secyminie, Łańcucie i Lewartowie. Wybitną pozycję zajmowała również szkoła prowadzona przez braci czeskich w Lesznie, której rektorem był J.. Komensky. Europejski rozgłos zdobyła Akademia Rakowska.
Jednym z bardziej znanych działaczy reformacyjnych był J. Łaski, który próbował doprowadzić do zjednoczenia kościołów protestanckich w Polsce.

Pisma braci polskich, S. Przypkowskiego, J. Szlichtynga czy A. Wiszowatego, czytywane w następnym stuleciu w zachodniej Europie, wywarły wpływ na kształtowanie się idei wczesnego Oświecenia.