Botanika

Przegląd wybranych rodzin roślin okrytonasiennych

Cele zajęć:
1. Poznanie budowy morfologicznej wybranych roślin.
2. Umiejętność dostrzegania charakterystycznych cech budowy morfologicznej roślin.
3. Rozpoznawanie cech roślin pod kątem ich wartości diagnostycznej (przydatności do identyfikacji określonych grup taksonomicznych).
4. Wiązanie praktyki z teorią, kształtowanie umiejętności wykorzystania poznanych na lekcji biologii wiadomości nt. budowy organów roślin okrytonasiennych do wyróżniania cech taksonomicznych wybranych rodzin okrytonasiennych.

Termin zajęć: kwiecień – maj,
Metoda prowadzenia zajęć: praca w grupach.

Opis zajęć:
1. Uczniowie pod opieką prowadzącego poznają cechy charakterystyczne następujących rodzin,:
- Baldaszkowate: - zielne; liście pierzasto podzielone; kwiatostan typu baldach; kwiaty owadopylne, drobne o wolnych działkach, słupek dolny; owoc typu rozłupnia, rozpadający się na dwie części. Rośliny użytkowe: pietruszka, seler, koper, pasternak, kminek.
- Krzyżowe: - zielne; kwiaty owadopylne, o symetrii dwubocznej, kielich i korona czterodziałkowe, słupek górny; owoc typu łuszczyna. Rośliny użytkowe: kapusta, rzodkiewka, rzeżucha; ozdobne: smagliczka,
- Różowate: - drzewa, krzewy lub rośliny zielne; kwiaty owadopylne o rozrośniętym dnie kwiatowym, które często uczestniczyły w tworzeniu owocu zbiorowego; owoce często soczyste. Rośliny użytkowe: grusza, pigwa, śliwa, malina, truskawka, poziomka; ozdobne: róża.
- Wargowe: - zielne, rzadziej krzewy; łodyga czworokanciasta; liście naprzeciwległe, silnie pachnące; kwiaty owadopylne, o symetrii grzbiecistej, działki korony zrośnięte, wykształcone wargi dolna i górna. Rośliny użytkowe: majeranek, mięta, tymianek.
- Motylkowe: - drzewa, krzewy lub rośliny zielne; korzenie z brodawkami zawierającymi bakterie azotowe; liście często pierzaste; kwiaty owadopylne o symetrii grzbiecistej, płatki korony wolne poza dwoma zrośniętymi w łódeczkę; słupek górny; owoc typu strąk. Rośliny użytkowe: groch fasola, soja, łubin.
- Złożone: - w naszej strefie klimatycznej tylko rośliny zielne; kwiatostany typu koszyczek, zawierające liczne kwiaty o koronie zrosłodziałkowej, która może być promienista (kwiaty rurkowe) albo grzbiecista (kwiaty języczkowe); owoc typu niełupka. Rośliny użytkowe: słonecznik, sałata, cykoria, rumianek; ozdobne: stokrotka, chryzantema, cynia, dalia.
- Liliowate: - najczęściej zielne, w tym wiele geofitów o okazałych kwiatach; rzadziej rośliny drzewiaste o nietypowym przyroście wtórnym. Liczne rośliny ozdobne: tulipany, krokusy, irysy, hiacynty, narcyzy, draceny, juki, aloesy, storczyki; użytkowe: szparagi, czosnek, cebula, por.
- Trawy: - zielne, czasem o pędach zdrewniałych (bambusy); łodyga typu źdźbło, tzn. podzielona na węzły i międzywęźla, z merystemami interkalarnymi; kwiaty wiatropylne o zredukowanym okwiecie; owoc typu ziarniak. Rośliny użytkowe: ryż, kukurydza, pszenica, żyto, jęczmień, proso, trzcina cukrowa.

2. W grupach dwuosobowych uczniowie wypełniają tabelę, analizują budowę dowolnych roślin (min. 2) z wcześniej poznanych rodzin wg poniższego planu pamiętając, że w Ogrodzie Botanicznym nie wolno niszczyć i wyrywać roślin.
a) Forma życiowa. Czy roślina ma pędy zdrewniałe, czy tylko zielne? Czy ma cechy świadczące o przystosowaniu do określonego środowiska, np. wodnego albo suchego?
b) Organy podziemne. Jaki system korzeniowy ma roślina – palowy czy wiązkowy? Czy występują organy spichrzowe, np. zgrubiałe korzenie albo przekształcone pędy (cebula, kłącze, bulwa)?
c) Łodyga. Czy jest pełna, czy może pusta w środku? Jaki ma kształt w przekroju? Czy jest podzielona na węzły (zgrubienia, skąd wyrastają liście) i międzywęźla? Czy jest w jakikolwiek przekształcona, np. zgrubiała i zawierająca dużo wody albo wijąca się wokół podpory?
d) Ulistnienie. W jaki sposób liście są ułożone na łodydze – skrętolegle, naprzeciwlegle czy w okółkach – i jaki mają kształt? Jakiego typu mają użyłkowanie? Czy są na ogonkach, czy są siedzące?
e) Kwiatostan. Czy kwiaty są pojedyncze, czy może zebrane w kwiatostan? Jakiego jest typu?
f) Kwiat. Czy jest okwiat? Czy jest zróżnicowany na zieloną koronę i barwny kielich, czy może wszystkie działki są jednakowe? Jaka jest symetria kwiatu? Ile działek jest w poszczególnych okółkach, czy są wolne czy zrośnięte? Ile jest pręcików? Ile jest słupków? Jeśli jeden to z ilu owocolistków może być zrośnięty (wskazówką jest liczba znamion szyjki)? Czy słupek jest dolny czy górny?
g) Owoc. Czy jest soczysty czy suchy? Jeśli jest suchy, to czy otwiera się i wysypuje nasiona, czy może rozsiewa się wraz z nasieniem?

Nazwa rodziny Gatunek Forma życiowa Łodyga Ulistnienie Kwiatostan



Niektóre taksony są bardzo charakterystyczne i wystarczy jedna, dobrze wybrana cecha, aby je zidentyfikować np. baldach złożony wskazuje na rodzinę baldaszkowatych, a charakterystycznie zbudowany koszyczek – na rodzinę złożonych.
3. Podsumowanie wiadomości: Przynależność systematyczna rodzin
Jednoliścienne Dwuliścienne
Liście równowąskie
Równoległe unerwienie liści
kwiaty 3-krotne Różne kształty liści
Pierzaste unerwienie liści
Kwiaty 5- lub 4-krotne
Wolnopłatkowe Zrosłopłatkowe
Liliowate
Trawy Różowate
Krzyżowe
Motylkowate Wargowe
Złożone

4. Pytania i zadania dla uczniów:
a) W jaki sposób możemy odróżnić rośliny jednoliścienne od dwuliściennych?
b) Podaj przynależność systematyczną następujących roślin:
- Kosaciec syberyjski.
- Barszcz olbrzymi
- Jasnota sp.
- Łubin sp.
- Stokrotka pospolita
- Narcyz sp.