Parki Narodowe w Polsce

1. Woliński Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Woliński Park Narodowy położony jest u ujścia Odry w północno-zachodniej Polsce, w województwie zachodniopomorskim, w pobliżu granicy polsko - niemieckiej. Obejmuje ochroną niezwykle cenną północno - zachodnią część wyspy Wolin. Park utworzono w 1960 roku na powierzchni 4691 ha. Powiększony został w roku 1996 poprzez przyłączenie od północy pasa przybrzeżnych wód Bałtyku o szerokości 1 mili morskiej oraz od zachodu rozlewiska delty Świny. W wyniku włączenia części Zatoki Pomorskiej oraz wód morskich wewnętrznych Zalewu Szczecińskiego, Woliński Park Narodowy stał się pierwszym w Polsce parkiem morskim. Obecna powierzchnia parku wynosi 10943 ha, w tym lasów 4463 ha. Ochroną ścisłą objęto 6 leśnych obszarów o łącznej powierzchni 224 ha.

Geologia i geomorfologia

Obszar lądowy parku jest silnie zróżnicowany. Charakterystycznym jego elementem jest rozciągające się na przestrzeni 15 km wysokie do 95 m wybrzeże klifowe. Niszczone ono jest przez sztormy, wiatry i słońce, w wyniku czego cofa się rocznie o ok. 80 cm. Deniwelacja na obszarze parku wynosi od 0 do 115 m. Dominującym elementem rzeźby są wzgórza morenowe, które zajmują ok. 75% powierzchni ladowej parku.

Wody

Wody obok lasów to dominujące ekosystemy parku. W północnej jego części jest to pas wód Bałtyku, a od zachodu delta Świny. Delta Świny jest to kompleks wodno-błotnych wysp i wysepek oddzielonych kanałami o zmiennych kierunkach przepływu oraz różnych poziomach wody, okresowo zalewanych zwłaszcza w czasie cofki (wlewania się spiętrzonych przez północne wiatry wód Bałtyku do Zalewu Szczecińskiego). Na rozległą panoramę rozlewisk delty Świny oraz Zalewu Szczecińskiego malowniczy widok roztacza się ze wzgórza Zielonka. W lesistej części parku znajdują się 5 polodowcowych jezior: Warnowskie, Rabiąż, Czajcze i Domysłowskie oraz sztuczne: Turkusowe i Stara Kredownia.

Roślinność

Na wyspie Wolin stwierdzono występowanie ponad 1300 gatunków roślin naczyniowych, w tym wielu gatunków chronionych i rzadkich. Wśród nich są rośliny plaży nadmorskiej: honkenia piaskowa, wydmuchrzyca piaskowa, rukwiel nadmorska i solanka kolczysta oraz gatunki siedlisk słonych w delcie Świny - halofity (ok. 30 gat.). Zbocza stromych klifów porastają gęste zarośla rokitnika zwyczajnego. Płytkie piaszczyste dno morza Bałtyckiego zajmują makroglony: zielenice, brunatnice i krasnorosty, wśród których najliczniejszymi są morszczyn i zielenica Entetromoprpha intestinalis. Na terenie lądowym parku dominują wzniesienia morenowe pokryte lasami bukowo-sosnowo-dębowymi. Głównym gatunkiem w lasach jest jednak sosna, która zajmuje 68% lądowej powierzchni parku. Buk zajmuje 23% , dąb 7%, a inne gatunki pozostałą część. Wśród zespołów leśnych szczególnie dobrze zachowały się lasy bukowe, których struktura zbliżona jest do lasów naturalnych. Najlepiej zachowane zespoły buczyn są chronione w dwóch obszarach ochrony ścisłej w części południowej parku oraz w dwóch w części północnej, gdzie występuje m.in. buczyna storczykowa. Wykształciła się ona na szczególnym typie gleby tzw. nasypie przyklifowej, powstającej przez nawiewanie drobnych cząstek minerałów z klifu do wnętrza lasu. W tym szczególnym zespole roślinnym rośnie m.in. 9 gatunków storczyków. Spośród innych leśnych zespołów roślinnych na uwagę zasługują występujące w okolicach Wisełki na glebach bielicowych wytworzonych z piasków luźnych bory bażynowe.

Zwierzęta

Fauna wyspy jest bardzo zróżnicowana i bogato reprezentowana przez gatunki rzadkie. Przez Wolin przebiega główny szlak przelotu ptaków wzdłuż wybrzeża Bałtyku. Na terenie parku stwierdzono występowanie ponad 230 gatunków ptaków, w tym lęgowych: bielika, wodniczki, biegusa zmiennego, muchołówki małej. Park spełnia doniosłą rolę w ochronie siedlisk ptaków wodno - błotnych, które tutaj znajdują spokój oraz bazę pokarmową, szczególnie w okresie wiosennych i jesiennych wędrówek. Obszar delty Świny został zaliczony do ostoi ptaków o znaczeniu europejskim. Aktualnie m.in. prowadzona jest reintrodukcja puchacza. Z bogatego świata owadów zachowały się m.in. stanowiska chrząszcza jelonka oraz kozioroga dębosza. Na terenie parku oznaczono 3 nowe dla nauki gatunki: chrząszcza Teredus opacus i 2 gatunki skoczogonków (Collembola). Wody Zatoki Pomorskiej to biotop wielu gatunków zwłaszcza ryb oraz rzadszych ssaków morskich - foki szarej i morświna.

Kultura materialna i turystyka

Burzliwe dzieje wyspy Wolin są przyczynkiem do jej kulturowego zróżnicowania jednak bardzo silnie związanego z morzem (rybactwo, handel). Na obszarze parku (i w sąsiedztwie jego granic) znajdują się ślady pozostałości grodzisk i miejsc związanych z czasami historycznymi. Obiekty te są przedmiotem zarówno badań naukowych jak i zainteresowania turystów. Turystyka stanowi istotną część działalności parku. Park posiada dobrze rozwiniętą infrastrukturę zagospodarowania turystycznego: Centrum Dydaktyczno - Muzealne (w trakcie wyposażania), rezerwat pokazowy żubrów, 4 punkty widokowe, 3 parkingi oraz sieć szlaków turystycznych (łącznie ok. 44 km) i ścieżek dydaktycznych. Szczególnie licznie odwiedzane miejsca to: Jezioro Turkusowe o specyficznym kolorze wody, wzgórze Zielonka, Rezerwat Pokazowy Żubrów oraz w pobliżu Międzyzdrojów punkty widokowe "Gosań" i "Kawcza Góra". Największe zagrożenia dla przyrody parku to przecinające jego tereny drogi, i kolej łączące port w Świnoujściu z pozostałymi rejonami Polski oraz linie energetyczne i gazociąg. Park wydaje własne czasopismo "Klify", w którym publikowane są wyniki badań własnych i opracowania dotyczące ochrony parku.

2. Słowiński Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Słowiński Park Narodowy położony jest na wybrzeżu środkowym, pomiędzy Łebą a Rowami na Nizinie Gardneńsko-Łebskiej, w województwie pomorskim. Północną granicę parku stanowi na długości 32,5 km brzeg Bałtyku. Prace nad utworzeniem parku podjęto w 1946 r. na konferencji w Łebie, której uczestnikami byli naukowcy z Poznania i Gdańska. Utworzony został w 1967 roku na obszarze 18069 ha. Aktualna powierzchnia w zarządzie wynosi 18618 ha z czego 10213 ha - to wody oraz 4599 ha - to lasy. Ochronie ścisłej podlega 5619 ha, w tym 2529 ha lasów. W roku 1977 UNESCO uznało park za Światowy Rezerwat Biosfery (program MaB).

Geologia i geomorfologia

Teren parku w przeszłości stanowił zatokę morską. Ukształtowanie parku wynika z działalności lądolodu skandynawskiego i późniejszej działalności Morza Bałtyckiego. Lądolód pozostawił pasmo wzgórz morenowych, które od południa i zachodu otaczają teren parku. Najwyższe wzniesienie morenowe Rowokół (115 m n.p.m.) stanowi punkt widokowy na cały park. Działalność Bałtyku oraz inne procesy geomorfologiczne utworzyły mierzeje, które oddzielają jeziora od morza. Mierzeja Gardneńsko-Łebska zbudowana jest w całości z piasku wyrzucanego na plażę przez fale morskie. Wyrzucany na plażę piasek, osuszany przez słońce i wiatr, wywiewany jest dalej w głąb lądu. W wyniku tego procesu powstały wydmy ruchome. Największy obszar wydmowy znajduje się na Mierzei Łebskiej, a jego powierzchnia wynosi ok. 500 ha. Wydmy osiągają wysokość ponad 30 m n.p.m. i przenoszone wiatrem wędrują z szybkością 3-10 m w ciągu roku.

Wody

Wędrujące wydmy wraz z 4 płytkimi przymorskimi jeziorami stanowią osobliwość na skalę europejską. Ekosystemy wodne zajmują prawie 55% powierzchni parku. Największymi z nich są jeziora: Łebsko (7140 ha, maksymalna głębokość 6,3 m), Gardno (pow. 2468 ha, maksymalna głębokość 2,6 m) i Dołgie Wielkie (146 ha, maksymalna głębokość 2,9 m). Jeziora Łebsko i Gardno powstanie swe zawdzięczają mierzejom, które stopniowo odcięły dawne zatoki od morza. Jeziora Dołgie Wielkie i Dołgie Małe tworzyły zatokę jeziora Gardno sięgającą na wschód. Dopiero wędrujące wydmy przecięły tę zatokę tworząc te dwa małe zbiorniki. Przez teren parku przepływa 7 rzek, z których największe to Łeba i Łupawa.

Roślinność

Najbardziej charakterystyczny dla parku jest strefowy układ roślinności stanowiący naturalny ciąg sukcesyjny, który przebiega równolegle od brzegu morskiego w głąb lądu, oraz obejmuje zespoły od pionierskich i inicjalnych zbiorowisk piaskowych po nadmorskie bory bażynowe. Flora roślin naczyniowych liczy ok. 850 gatunków, z których 50 podlega ochronie gatunkowej. Na piaszczystym brzegu morskim spotkać można glony. Na plaży zimowej, nie zalewanej wodami silnych sztormów jesiennych pojawiają się pierwsze rośliny pionierskie: rukwiel nadmorska, honkenia piaskowa. Na wydmie białej występuje piaskownica zwyczajna i wydmuchrzyca piaskowa oraz najpiękniejsza roślina wybrzeża - mikołajek nadmorski. W miarę przesuwania się w głąb lądu występują wydmy szare pokryte przez psammofilną murawę, w której dominuje szczotlicha siwa i turzyca piaskowa. Dalej pojawiają się kępy bażyny czarnej i wrzosu zwyczajnego, które dają początek sosnowym borom bażynowym. Do roślin charakterystycznych dla borów nadmorskich należą m.in. storczyki. Bory sosnowe, począwszy od najsuchszych, poprzez różne warianty boru świeżego aż do borów bagiennych zajmują 80% powierzchni leśnej parku. Do ciekawszych zbiorowisk roślinnych należą rozległe torfowiska typu wysokiego i przejściowego oraz torfowiska niskie i łąkowe. Ogólem na terenie parku potwierdzono występowanie 46 zespołów roślinnych.

Zwierzęta

Dominującą wśród kręgowców grupę zwierząt w parku stanowią ptaki, których na jego terenie stwierdzono 257 gatunków, w tym 150 gatunków lęgowych. Bogactwo awifauny spowodowane jest różnorodnością środowisk przyrodniczych oraz położeniem parku na trasie wiosennych i jesiennych przelotów. Niedostępność terenu sprawia, że w ciągu prawie całego roku ptactwo znajduje tu miejsce do gniazdowania czy wypoczynku w czasie przelotów. Do najcenniejszych gatunków ptaków należy zaliczyć takie gatunki jak: bielik, orlik krzykliwy, orzeł przedni, puchacz, kruk, łabędzie i liczne gatunki kaczek. Wśród ssaków liczne są jelenie, sarny, dziki, jenoty i zające.

Kultura materialna i turystyka

Park nazwę swą zawdzięcza grupie ludności Kaszubskiej - Słowińcom, którzy niegdyś zamieszkiwali podmokłe, niedostępne, nieatrakcyjne gospodarczo tereny. W miejscowości Kluki znajduje się skansen, w którym prezentowana jest bogato kultura tej grupy etnicznej. Na terenie parku oznakowanych jest 140 km pieszych szlaków turystycznych, które przebiegają przez najbardziej charakterystyczne przyrodniczo i krajobrazowo tereny. Nad jeziorami usytuowane są wieże i pomosty widokowe, natomiast wzdłuż szlaków turystycznych wiaty, zadaszenia, ławki itp. Dla zmotoryzowanych turystów udostępnione są zagospodarowane parkingi. Na terenie parku dozwolona jest tylko turystyka krajoznawcza. Jeziora parku wyłączone są z ruchu turystycznego za wyjątkiem trasy żeglugowej Łeba - Kluki na jeziorze Łebsko, gdzie prowadzony jest przewóz turystów łodzią o napędzie elektrycznym.

3. Wigierski Park Narodowy

Położenie i powierzchnia

Wigierski Park Narodowy znajduje się w północno-wschodniej Polsce, na terenie województwa podlaskiego, w krainie Mazursko-Podlaskiej, w północno-wschodniej części dzielnicy Pojezierza Mazurskiego i północnej dzielnicy Puszczy Augustowskiej. Park utworzony został 1 stycznia 1989 roku na obszarze 14956 ha. Aktualna jego powierzchnia wynosi 15085 ha, w tym 9464 ha to grunty leśne, 2908 ha - wody i 2713 ha inne tereny, głównie użytkowane rolniczo (2228 ha). Ochroną ścisłą objętych jest 623 ha, w tym 283 ha lasów. Obszary zagospodarowane rolniczo objęte są ochroną krajobrazową.

Geologia, geomorfologia, krajobraz

Krajobraz parku został ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia, około 12 tysięcy lat temu. Ustępujący lądolód pozostawił urozmaiconą rzeźbę terenu z licznymi kemami, ozami, polami sandrowymi i obszarami moreny dennej, poprzecinanymi rynnami lodowcowymi i zagłębieniami bezodpływowymi. W rynnach i zagłębieniach powstały liczne jeziora. Najpłytsze z nich zarosły już roślinnością torfowiskową, a w innych zbiornikach obserwować można róźne stadia ich naturalnej sukcesji. Najwyższe wzniesienia parku osiągają wysokość ponad 180 m n.p.m., zaś najniżej położone tereny znajdują się na wysokości 130 m n.p.m. Północna część parku jest silnie pofałdowana, z rozległymi morenami dennymi oraz wzgórzami i wałami moreny czołowej - stanowiącymi lokalne kulminacje o stromych zboczach i wysokościach względnych dochodzących do 35 m. Podłoże tej części parku zbudowane jest z gliny, piasku i żwiru, z licznymi kamieniami o zróżnicowanym składzie mineralogicznym. Południowa część parku ma charakter bardziej płaski i stanowi początek olbrzymiego sandru, pokrytego Puszczą Augustowską - największym zwartym kompleksem leśnym w Polsce.

Wody

Pozostałością po zlodowaceniach są liczne jeziora o różnym kształcie, powierzchni i głębokości. Na obszarze parku znajdują się 42 jeziora. Największe z nich Wigry ma 2187 ha powierzchni, maksymalną głębokość 73 m i zajmuje centralną część parku. Jeziora reprezentują szeroką gamę typów limnologicznych, różniących się pomiędzy sobą żyznością, termiką i koncentracją związków humusowych. Osobliwością wśród nich są dystroficzne jeziora śródleśne, tzw. "suchary", otoczone mszarem torfowcowym. Główną rzeką parku jest Czarna Hańcza, przepływająca przez jezioro Wigry i stanowiąca znany i ceniony w kraju szlak kajakowy.

Roślinność

Na terenie parku stwierdzono prawie 1000 gatunków roślin naczyniowych, w tym około 60 podlegających ochronie ścisłej i 14 podlegających ochronie częściowej, ponad 200 gatunków mchów i wątrobowców oraz prawie 300 gatunków porostów. Roślinność parku charakteryzuje się całkowitym brakiem buka, rzadkim występowaniem graba i stałą obecnością świerka we wszystkich niemal typach zbiorowisk leśnych. Zbiorowiska roślinne cechuje obecność wielu gatunków o charakterze borealno-kontynentalnym. Wśród zbiorowisk leśnych największą powierzchnię zajmują zbiorowiska grądu trzcinnikowego, subborealnych borów mieszanych i typowych grądów. Spośród zbiorowisk leśnych najbardziej zbliżony do naturalnego charakter mają bory i lasy bagienne, bory świeże oraz olsy. Dużą część powierzchni parku zajmują także torfowiska, będące często zbiorowiskami unikatowymi w skali kraju. Szczególnie roślinność torfowisk wysokich i przejściowych zachowała tu często swój naturalny charakter. Na szczególną uwagę zasługują zbiorowiska torfowiskowe z brzozą niską, rzadkimi gatunkami wątrobowców oraz wełnianeczką alpejską, rosiczką okrągłolistną i długolistną, żurawiną drobnolistną, bażyną czarną i skalnicą torfowiskową. Duża liczba zespołów i gatunków roślin wynika ze zróżnicowania fizjograficznego terenu oraz historii rozwoju szaty roślinnej.

Zwierzęta

Dotychczas na terenie parku stwierdzono występowanie ponad 1700 gatunków zwierząt, w tym m.in. 46 gatunków ssaków, 202 gatunki ptaków, 12 gatunków płazów i 5 gatunków gadów. Najbardziej charakterystycznym gatunkiem występującym w parku jest bóbr europejski, licznie zasiedlający brzegi rzek i jezior. Obecnie szacuje się jego liczebność w parku na około 250 osobników. Z dużych drapieżników coraz częściej spotkać można wilka. Wśród licznej awifauny na szczególną uwagę zasługują gatunki drapieżne: bielik, myszołów, orlik krzykliwy, kanie czarna i ruda oraz błotniak stawowy. Na wodach parku, oprócz powszechnie występującego łabędzia niemego, łyski, kaczek i perkozów, spotkać można gągoła, tracz nurogęś oraz nura czarnoszyjego. W wodach parku występują 32 gatunki ryb, w tym sieja, sielawa, stynka, leszcz, lin, okoń i szczupak oraz reintrodukowane w ostatnim czasie: troć jeziorowa i sum. Dotychczas poznana fauna zwierząt bezkręgowych liczy około 1500 gatunków. Dla niektórych gatunków obszar parku jest jedynym miejscem ich występowania. Z wykazanych z terenu parku gatunków zwierząt 289 gatunków objętych jest ochroną prawną, m.in.: 4 gatunki ważek, 10 gatunków chrząszczy, 4 gatunki motyli, 22 gatunki błonkówek, 5 gatunków ryb, 12 gatunków płazów i 185 gatunków ptaków. W faunie parku występuje 128 gatunków, które umieszczone zostały w "Czerwonej Księdze Zwierząt" lub na "Czerwonych Listach Gatunków Zagrożonych w Polsce".

Kultura materialna i turystyka

Działalność człowieka na tym terenie datowana jest już od okresu paleolitu czego świadectwem jest rozpoznanych ponad 180 stanowisk archeologicznych. Do najciekawszych zabytków historyczno-kulturowych należy zespół klasztorny - pozostałość po Zakonie Kamedułów Wigierskich, który działał w latach 1667-1800. Obecnie mieści się tam Dom Pracy Twórczej Ministerstwa Kultury i Sztuki. W roku 1920 we wsi Płociczno założona została stacja limnologiczna, która działała do 1939 roku i w znacznym stopniu przyczyniła się do rozwoju polskiej hydrobiologii. Północno-wschodnia Polska, w tym rejon Wigierskiego Parku Narodowego, jest niezwykle atrakcyjnym regionem turystycznym, szczególnie w okresie wakacyjnym. Dla turystów wyznaczono na terenie parku 190 km szlaków turystycznych. Dla żeglarzy i wędkarzy udostępnione są największe jeziora parku, w tym Wigry, Pierty, Leszczewek i Mulaczysko.

4. Park Narodowy "Bory Tucholskie"

Położenie, powierzchnia

Park Narodowy "Bory Tucholskie" utworzono 1 lipca 1996 roku. Ochroną objęto powierzchnię 4 798 ha lasów, jezior, łąk i torfowisk. Park leży w północno-środkowej części kraju, w województwie pomorskim, powiat chojnicki, w największym w Polsce kompleksie leśnym: Borach Tucholskich. PNBT jest ważnym uzupełnieniem sieci obszarów objętych najwyższą formą ochrony przyrody w Polsce. Utworzenie w Borach Tucholskich parku narodowego ma na celu ochronę oligotroficznego krajobrazu sandrowego, jedynego tego typu w obecnie istniejących parkach narodowych w Polsce, a unikatowego w Europie. Pierwotnie projektowano powołanie PNBT na powierzchni 13 tys. ha. Po licznych dyskusjach z samorządami lokalnymi zdecydowano o wytyczeniu granic na obszarze tzw. Strugi Siedmiu Jezior. W skład Parku weszły wyłącznie grunty Skarbu Państwa. Lasy, łąki i torfowiska wydzielono z obrębu Klosnowo Nadleśnictwa Rytel, natomiast jeziora z Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Użytkownikiem jezior było Gospodarstwo Rybackie w Charzykowach. PNBT obejmuje część Zaborskiego Parku Krajobrazowego, utworzonego w 1990 roku dla zachowania wybitnych walorów przyrodniczych i kulturowych południowej części Kaszub zwanej Ziemią Zaborską. O ochronę tego terenu wnioskowano wielokrotnie już od 1948 r. z uwagi na istnienie do końca lat siedemdziesiątych jednych z najwiekszych ostoi głuszca na Pomorzu.

Geologia i geomorfologia

Obszar Borów Tucholskich ukształtowany został przez lodowiec skandynawski podczas zlodowacenia bałtyckiego. Dominującą formą na tym obszarze są piaszczyste równiny sandrowe - Wielki Sandry - tworzone dzięki działalności erozyjno - akumulacyjnej wód roztopowych. Powierzchnie sandrowe urozmaicone są przez liczne wydmy, rynny polodowcowe i wytopiska. W okolicy jeziora Charzykowskiego zlokalizowano największe skupisko wydm śródlądowych w Borach Tucholskich. Najbardziej charakterystyczną cechą równin sandrowych są rynny polodowcowe o wydłużonym kształcie i przebiegu południkowym. Największą z nich o długości 17 km zajmują jeziora Charzykowskie, Karsińskie, Długie i Witoczno, położone w otulinie PNBT. Na terenie Parku dominują ubogie gleby bielicowe, pseudobielicowe i brunatne właściwe. W pobliżu jezior występują gleby murszowo-torfowe i torfowe.

Wody

Celem PNBT jest zabezpieczenie zestawu unikatowych typów ekosystemów charakterystycznych dla Pomorza, zwłaszcza ekosystemów jeziornych (jeziora lobeliowe, jeziora ramienicowe). Park znajduje się na obszarze zlewni Brdy. Przez otulinę przepływają rzeki: Brda, Chocina, Czerwona Struga (Kopernica) i Jarcewska Struga. Na terenie PNBT znajduje się ponad 20 jezior, w tym szczególnie cenne lobeliowe o kryształowo czystej wodzie (np. Gacno Wielkie i Małe, Nierybno, Głuche). Jeziora lobeliowe są oligotroficzne (jałowe), przeważnie kwaśne i niezwykle narażone na zanieczyszczenia. Osobliwością są także niewielkie jeziora dystroficzne (np. Kacze Oko, Rybie Oko), zwane także "sucharami", zawierające duże ilości związków humusowych. Na uwagę zasługuje Struga Siedmiu Jezior, położona na wschód od jeziora Charzykowskiego. Obszar PNBT pokrywa niemal całą zlewnię Strugi (3 680 ha). W jej skład wchodzą jeziora: Ostrowite (pow. 272 ha, gł. 45 m), Zielone (25 ha), Jeleń (48 ha), Bełczak (4ha), Główka (9 ha), Płęsno (46 ha), Skrzynka-Mielnica (30 ha). Przykładem jeziora ramienicowego jest Ostrowite o I klasie czystości wód.

Roślinność

Na terenie PNBT wyróżniono 37 zbiorowisk roślinnych. Dominują w Parku ekosystemy świeżych borów sosnowych m.in. z zimoziołem północnym w runie. Znaczne powierzchnie zajmują również bory chrobotkowe z dużym udziałem rzadkich gatunków porostów. Flora porostów liczy około 200 gatunków, z czego znaczny procent tworzą chrobotki (Cladonia), brodaczki (Usnea) i włostki (Bryoria). Niezwykle cennymi składnikami flory Parku są rośliny związane z jeziorami lobeliowymi: lobelia jeziorna, poryblin jeziorny i brzeżyca jednokwiatowa. Piaszczyste brzegi jezior lobeliowych porasta widłak torfowy i goździsty. Na brzegach innych jezior spotkać można interesujący gatunek atlantycki - kłoć wiechowatą. Torfowiska wysokie i przejściowe są siedliskiem dla turzycy bagiennej, rosiczki okrągłolistnej, długolistnej i pośredniej, przygiełki brunatnej, czermieni błotnej i innych. Dużym urozmaiceniem są śródleśne łąki, na których odnaleźć można m.in. nasięźrzał pospolity.

Zwierzęta

Na obszarze Parku stwierdzono występowanie 144 gatunków ptaków, w tym 108 lęgowych, m.in. żuraw, puchacz, bielik, gągoł i zimorodek. Symbolem PNBT jest głuszec - ptak, który jeszcze niedawno licznie występował w Borach Tucholskich, a szczególnie w Nadleśnictwie Klosnowo. W planach jest reintrodukcja tego kuraka na terenie Parku. Z dużych ssaków występują: jelenie, sarny, dziki, lisy, kuny, jenoty, wydry i borsuki. W roku 1978 na obszarze Strugi Siedmiu Jezior reintrodukowano bobra europejskiego, zwiększającego z roku na rok swoją liczebność. 25 gatunków ryb, 43 gatunki ssaków, 13 gatunków płazów i 6 gatunków gadów. Szczególną rolę w środowisku pełnią nietoperze: karlik większy, gacek brunatny, nocek duży, rudy i Natterera. W jeziorach Parku występują: sieja, sielawa, węgorz, okoń, lin, leszcz, różanka, koza, miętus. Płazy reprezentują: żaba trawna, moczarowa, ropuchy zielona i szara oraz traszki grzebieniasta i zwyczajna. Z gadów najliczniej występuje żmija zygzakowata.

Kultura materialna i turystyka

Nad jeziorem Charzykowskim i Karsińskim znajdują się ważne ośrodki turystyczne Borów Tucholskich. W ostatnich latach szczególnie rozwinęła się agroturystyka np. we wsi Swornegace. Rzeka Brda od lat jest znanym szlakiem kajakowym. Poza Brdą do uprawiania kajakarstwa doskonale nadają się Zbrzyca i Chocina. Charzykowy zasłynęły jako kolebka żeglarstwa śródlądowego w Polsce. Jezioro Charzykowskie ze swoimi licznymi zatoczkami jest niezwykle atrakcyjne dla żeglarzy latem i bojerowców zimą. Szlaki rowerowe pozwalają na dokładne zapoznanie się z urokami Borów Tucholskich. Przez teren Parku prowadzą znakowane szlaki piesze. Do najciekawszych pod względem przyrodniczo - kulturowym zaliczany jest czerwony Szlak Kaszubski im. Juliana Rydzkowskiego, z Chojnic do Wiela. Leśne ścieżki poprowadzą turystę przez wsie i przysiółki Ziemi Zaborskiej. Zabory to stara nazwa historyczna odnosząca się do terenu położonego "za borami" patrząc z dawnych ośrodków władzy i administracji świeckiej czy duchownej. Historyczna Ziemia Zaborska obejmowała tereny starych parafii Brusy, Wiele i Czersk. Z czasem objęto nazwą równie starą parafię Swornegace, a współcześnie tylko w sensie etnograficznym także okolicę Dziemian i Lipusza. Mieszkańcy Ziemi Zaborskiej zwani są Zaborakami, Krebanami lub Krubaniami. We wsiach Swornegace i Męcikał zachowały się drewniane chaty kaszubskie. W miejscowości Chociński Młyn można podziwiać pozostałości tartaku wodnego.

5. Biebrzański Park Narodowy

Położenie i powierzchnia

Biebrzański Park Narodowy został utworzony w 1993 roku. Położony jest w północno-wschodniej Polsce w województwie podlaskim. Jest to największy park narodowy w Polsce o powierzchni 59 223 ha. Obszary leśne w Parku zajmują 15 544 ha, grunty rolne - 18 180 ha, a nieużytki - słynne Bagna Biebrzańskie, w rzeczywistości najbardziej cenne przyrodniczo ekosystemy - 25 495 ha. Wokół Parku utworzono otulinę o powierzchni 66 824 ha. Ochronie ścisłej podlega obszar 5 075 ha (w tym dawny rezerwat Czerwone Bagno). Ze względu na niespotykane w Europie tereny bagienno-torfowe oraz bardzo zróżnicowaną faunę, a w szczególności bogaty świat ptaków, park został umieszczony w 1995 r.na liście obszarów chronionych konwencją RAMSAR.

Geologia i geomorfologia

Biebrzański Park Narodowy obejmuje znaczną część Kotliny Biebrzańskiej - wielkiego obniżenia terenu o długości ponad 100 km. Wypełnia ją kilkumetrowa warstwa torfu. Jest to największy i najbardziej naturalny w Europie Środkowej kompleks torfowisk o powierzchni ok. 90 000 ha. Dolina Biebrzy jest otoczona ze wschodu, południa i zachodu przez wysoczyzny morenowe - Białostocką, Kolneńską i Wysokomazowiecką - utworzone podczas zlodowacenia środkowopolskiego. Na północy Dolina sąsiaduje z Sandrem Augustowskim i Grajewskim uformowanymi podczas ostatniego zlodowacenia -Bałtyckiego. W Dolinie Biebrzy wyróżnia się trzy odrębne jednostki geomorfologiczne zwane basenami: Północny obejmujący dolinę na wschód od Sztabina, Środkowy - od Sztabina do Osowca i Południowy od Osowca do ujścia Biebrzy do Narwi. Basen Północny, zwany też Basenem Górnym Biebrzy obejmuje 40-kilometrowy odcinek doliny o szerokości 1 - 3 km. Złoża torfu osiągają tu miąższość 3 - 6 m i miejscami są podścielone gytią. Cechą charakterystyczną rzeźby terenu Basenu Górnego jest obecność ostańców morenowych. Basen Środkowy ma kształt zbliżony do trapezu o wymiarach 20 x 40 km. Jest to kompleks torfowisk o powierzchni około 45 000 ha i miąższości torfu 1 - 3 m. W północnej jego części pod złożami torfu zalega piasek i żwir, a w południowej osady wodne i glina. Basen Środkowy wyróżniają otoczone torfowiskami rozległe piaszczyste wydmy ukształtowane w wyniku procesów eolitycznych. Kanał Augustowski, Woźnawiejski, Rudzki (wybudowane w pierwszej połowie XIX w.) znacznie zmieniły układ hydrologiczny tej części doliny, powodując trwałe obniżenie poziomu wód gruntowych i przesuszenie torfowisk. Basen Południowy, najbardziej naturalny w dolinie Biebrzy, zwany też Basenem Dolnym Biebrzy ma kształt rynny o długości 30 km i szerokości 12 - 15 km. Torfowiska o miąższości torfu 1-2 m zajmują tu powierzchnię ok. 21 000 ha. Charakteryzuje się obecnością pasa wydm w części północno-wschodniej oraz niewielkich wyniesień mineralnych (wydm, grądzików). Wzdłuż koryta rzeki rozciąga się strefa mułowa szerokości 1-2 km z licznymi starorzeczami i zakolami.

Wody

Rzeka Biebrza stanowi główną oś hydrologiczną Parku (152,5 km długości w granicach Parku). Jest to rzeka o typowo nizinnym charakterze z niskimi spadkami (średni spadek zwierciadła wody Biebrzy od źródeł do ujścia wynosi 0,36 %), silnie meandrująca z licznymi zakolami i starorzeczami. Szerokość koryta Biebrzy wynosi od kilku metrów w Basenie Północnym do kilkunastu w jej dolnym biegu. Powierzchnia zlewni Biebrzy wynosi 7051,2 km2. Dolina Biebrzy zasilana jest zarówno wodami powierzchniowymi, jak też wodami podziemnymi: naporowymi z dna doliny oraz wypływającymi z rozciętych warstw wodonośnych wysoczyzn morenowych otaczających dolinę. Sposób zasilania wodą, a także jej trofizm decydują o charakterze siedlisk Parku.

Roślinność

Szata roślinna parku odznacza się dużą różnorodnością, wysokim stopniem naturalności i obecnością wielu rzadkich gatunków. Sprzyjające warunki rozwoju znajdują tu rośliny pochodzenia północnego i relikty glacjalne, reprezentowane przez 17 gatunków roślin naczyniowych m.in.: brzozę niską, wierzbę lapońską, wełnianeczkę alpejską, gnidosza królewskiego, skalnicę torfowiskową, turzycę strunową i 8 gatunków mszaków. Dotychczas w dolinie Biebrzy stwierdzono występowanie ponad 920 gatunków roślin naczyniowych, z których 67 jest objętych prawną ochroną gatunkową w Polsce, zaś 45 znalazło się na "Czerwonej Liście Roślin Naczyniowych Zagrożonych w Polsce" jako gatunki ginące bądź zagrożone wyginięciem (m.in. kosaciec bezlistny, szachownica kostkowata, fiołek torfowy, wełnianeczka alpejska i wierzba borówkolistna). Według dotychczasowych danych w dolinie Biebrzy występują zbiorowiska 73 zespołów roślinnych, w tym niemal wszystkie zbiorowiska siedlisk wodnych, bagiennych i torfowych spotykane w Polsce. Szczególnie cenna jest duża grupa zbiorowisk turzycowo-mszystych i mechowiskowych, w których licznie spotyka się gatunki zanikające w innych częściach kraju. Wyrazem borealnych wpływów klimatycznych jest obecność 7 zespołów roślinnych o borealnym charakterze, m.in.: zarośli brzozy niskiej, mechowiska złocieńcowego z wełnianeczką alpejską, boru sosnowego z turzycą strunową, olsu świerkowo-olszowego. Ogromnym walorem doliny Biebrzy jest zachowana dwukierunkowa strefowość ekologiczna tj. poprzeczna i podłużna strefowość siedliskowo - roślinna uwarunkowana różnymi stosunkami hydrologicznymi. Najlepiej wykształcona jest ona w Basenie Dolnym doliny Biebrzy i dość ewidentnie w Basenie Środkowym. Niezwykle interesujące pod względem bogactwa są liczne wyspy mineralne ("Grądy", "Grądziki").

Zwierzęta

Dolina Biebrzy jest unikatową w skali Europy enklawą dla ptaków wodno-błotnych. Obserwowano tu dotychczas 271 gatunków ptaków, w tym 181 gatunków jako lęgowe. Spośród 56 gatunków uznanych w Polsce za ginące lub zagrożone wyginięciem 17 gnieździ się w parku, np.: dubelt, wodniczka, rybitwa czarna, rybitwa małoskrzydła, orlik grubodzioby. Dla niektórych z nich Bagna Biebrzańskie są jedną z ostatnich ostoi gwarantujących utrzymanie się ich populacji w Europie Środkowej. Dla wielu grup fauny dane są wciąż niekompletne i wymagają uzupełnienia. Na obszarze parku stwierdzono występowanie 48 gatunków ssaków w tym 10 gatunków nietoperzy i rzadką w Polsce popielicę, 12 gatunków płazów, 5 gatunków gadów i 37 gatunków ryb. Fauna bezkręgowców jest słabo poznana. Jak dotąd zarejestrowano tu występowanie: 788 gatunków motyli, 699 gatunków chrząszczy, 450 gatunków pająków oraz 339 gatunków bezkręgowców z innych grup systematycznych. Lista ptaków obserwowanych w Dolinie Biebrzy

Zagrożenia

Głównym zagrożeniem walorów przyrodniczych Parku jest odwodnienie terenu i zaniechanie ekstensywnego użytkowania łąk bagiennych. Pierwsze z wymienionych powoduje przesuszenie torfowisk i ich mineralizację oraz zmianę roślinności w kierunku charakterystycznej dla siedlisk bardziej suchych. Zaniechanie wypasu bydła oraz wykaszania zbiorowisk turzycowych i turzycowo-mszystych przez miejscowych rolników (właścicieli gruntów) umożliwia ekspansję zakrzaczeń i roślinności drzewiastej. W celu zahamowania sukcesji oraz utrzymania cennych, przejściowych jej stadiów stosuje się w ograniczonym zakresie ochronę czynną. W związku z tym, iż w posiadaniu prywatnych właścicieli się 46% powierzchni Parku funkcjonowanie gospodarki rolnej zgodnej z ustalonymi celami ochrony jest szczególnie istotne dla Parku.

Turystyka

Na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego udostępniono szlak wodny rzeką Biebrzą (135 km) i Jegrznią z Rajgrodu, oznakowano 14 lądowych szlaków turystycznych (o łącznej długości - 419,8 km) oraz szlak rowerowy (19,5 km). Na kilku z nich wybudowano wieże i pomosty widokowe oraz położono kładki, ułatwiające przejście po grząskim terenie. W pobliżu Dyrekcji BPN, przy stacji kolejowej Osowiec zlokalizowany jest Terenowy Ośrodek Edukacyjny wyposażony w wieże widokowe, pomosty obserwacyjne, kładki i tablice informacyjne. Pola biwakowe w Osowcu, Barwiku i Grzędach posiadają wiaty turystyczne. Najlepiej zagospodarowane jest pole biwakowe w Osowcu wyposażone w toalety i prysznice, sezonowo czynne są 4 pokoje 2 i 3 osobowe. Chętni mogą skorzystać z wypożyczalni sprzętu wodnego (25 kajaków i 4 łodzie kanadyjki). Najatrakcyjniejsze pod względem przyrodniczym są szlaki w okolicach leśniczówki Barwik oraz w pobliżu leśniczówki Grzędy (niebieski, czerwony, zielony). Z myślą o turystach, w leśniczówce Grzędy przygotowano 6 pokoi dwu i trzyosobowych (rezerwacja miejsc - tel. 0-502584903), 2 łazienki z prysznicami i ciepłą wodą oraz aneksem kuchennym (lodówka, kuchenka gazowa, naczynia), gdzie samodzielnie można przygotować posiłki. Największą grupę wśród turystów stanowią uczestnicy spływów, obserwatorzy ptaków z Europy Zachodniej oraz uczniowie szkół podstawowych i średnich. Przeszkolono 40 przewodników po BPN przygotowanych do obsługi grup szkolnych oraz turystów zachodnich (jęz. angielski i niemiecki). W rejonie Parku funkcjonuje 66 gospodarstw gościnnych.

6. Drawieński Park Narodowy

Położenie i powierzchnia

Drawieński Park Narodowy leży w środkowo - zachodniej Polsce na pograniczu województw zachodniopomorskiego, lubuskiego i wielkopolskiego. Park jest częścią kompleksu leśnego Puszczy Drawskiej, rozciągniętego na rozległej równinie sandrowej, zwanej Równiną Drawską. Obejmuje obszar od wypływu Drawy z jez. Dubie (Adamowo) na północy i ciągnie się do Starego Osieczna na południu. Park utworzony został w roku 1990 na obszarze 8 691 ha. Aktualna jego powierzchnia wynosi 11 342 ha z czego lasy zajmują 9 586 ha, a ochroną ścisłą objęte jest 368 ha. Ekosystemy wodne, które należą do jednych z cenniejszych w Parku, zajmują 937 ha.

Geologia, geomorfologia i gleby

Krajobraz Parku został ukształtowany przez lodowiec i jego wody roztopowe w czasie zlodowacenia bałtyckiego. Wbrew nazwie rzeźba terenu Równiny Drawskiej ma urozmaicony charakter, ożywiają ją głębokie wcięcia dolin rzecznych Drawy i Płocicznej oraz liczne rynny i zagłębienia wytopiskowe, często wypełnione jeziorami lub torfowiskami. Wysokości względne dochodzą do 30 m różnicy wzniesień na odległości 500 m w poziomie, co jest wartością wysoką w przypadku terenu nizinnego. Najwyższe wzniesienie znajduje się w rejonie jeziora Martew (105,5 m n.p.m.) w północnej części Parku. W części południowej teren obniża się do 40 m n.p.m. Gleby parku są raczej ubogie, na równinach przeważają piaski luźne i słabogliniaste, w dolinach rzek występują piaski rzeczne terasów akumulacyjnych oraz miejscami torfy i mady. W zlewni Drawy występują głównie gleby rdzawe.
Wody
Jednym z głównych motywów utworzenia Parku była potrzeba ochrony szczególnie cennych odcinków rzek Drawy i Płocicznej wraz z otaczającymi je lasami. Drawa (40 km w parku) na całej długości tworzy efektowne wąwozy i doliny. Posiada szybki nurt, wartkością i kształtem koryta upodabnia się do rzek górskich. Jest to jeden z najpiękniejszych szlaków kajakowych w Polsce. Drugie, wschodnie ramię Parku wytycza, charakterem zbliżona do Drawy, rzeka Płociczna. Ważnym elementem w pejzażu Parku jest ciąg jezior rynnowych, położonych we wschodniej części, w zlewni rzeki Płocicznej. Charakteryzują się one znaczną głębokością, wydłużonym kształtem i stromymi zboczami. Jeziora te są bardzo zróżnicowane pod względem trofii i wielkości. Do najpiękniejszych jezior ramienicowych zaliczyć można jezioro Marta. Występuje też rzadka forma jeziora meromiktycznego, którym jest jez. Czarne. Największym jest jezioro Ostrowiec (370 ha). Urokliwe są także niewielkie, śródleśne oczka podlegające ochronie ścisłej zwane "Głodnymi jeziorkami". Wody Parku utrzymują się w pierwszej lub drugiej klasie czystości. Drawa obfituje w masowo porastający kamienie glon z grupy krasnorostów Hildebrandtia rivularis, co świadczy o czystości wód tej rzeki.

Roślinność

Na terenie Parku występuje około 869 gatunków roślin naczyniowych, z których wiele podlega ochronie gatunkowej. Do gatunków szczególnie cennych należą: storczyki, żurawina drobnolistkowa, rosiczki, turzyca bagienna, widłaki, wawrzynek wilczełyko, osobliwością jest borealna krzewinka chamedafne północna oraz wiele innych. W Parku stwierdzono także ponad 200 gatunków mchów i 210 gatunków grzybów oraz występuje ok. 224 zbiorowisk roślinnych, w tym 25 leśnych i zaroślowych. Najwazniejszymi cechami wyróżniającymi pod względem geobotanicznym Drawieński Park Narodowy jest występowanie tu buczyn pomorskich (Melico - Fagetum, Luzulo pilosae - Fagetum), kwaśnych lasów dębowo - bukowych (Fago - Quercetum petraeae), grądów zachodniopomorskich (Galio - carpinetum) z wielkim udziałem borów sosnowych. Zachowane w dolinach rzek Drawy i Płocicznej w dobrym stanie (mało zniekształcone) łęgi oraz olsy w różnych odmianach dopełniają obrazu lasów tego obszaru. Szczególną opieką otaczane są wyjątkowo piękne dęby i buki liczące ponad trzysta, a niekiedy i czterysta lat. Najstarsze z nich znajdują się w obszarach ochrony ścisłej "Radęcin". W dominujących w Parku ekosystemach leśnych panują siedliska borowe, a gatunkiem głównym jest sosna. Drzewostany powyżej 81 lat zajmują ok. 40% powierzchni leśnej Parku. Ważnym elementem Parku są liczne torfowiska głównie pojeziernego pochodzenia, które są siedliskami wielu zbiorowisk szuwarowych i bagiennych.

Zwierzęta

Świat zwierząt Parku jest bardzo bogaty. Jedną z najliczniejszych i najlepiej zbadaną grupą są ptaki, których w Parku zanotowano 129 gatunków lęgowych. Najcenniejszymi wśród nich są: bielik, rybołów, jarząbek, włochatka, orlik krzykliwy, puchacz, gągoł, tracze, bocian czarny, zimorodek, pliszka górska oraz wiele innych. Na terenie Parku występuje 7 gatunków gadów. Osobliwością jest występowanie żółwia błotnego. Zinwentaryzowano 13 gatunków płazów. Do najcenniejszych można zaliczyć kumaka nizinnego, traszki (zwyczajną i grzebieniastą) oraz rzekotkę drzewną. W wyniku reintrodukcji w 1978 r. powrócił na te tereny bóbr i stał się jednym z najliczniejszych gatunków osiągając poziom pojemności środowiska. Coraz częściej można obserwować występowanie wydry oraz borsuka i jenota. Ogólem żyje tu ponad 40 gatunków ssaków, w tym licznie jelenie, sarny i dziki. Dobre warunki tlenowe i czystość akwenów pozwalają utrzymać się rzadkim gatunkom ryb. W Drawie i Płocicznej tarło odbywa troć wędrowna, na stałe zadomowił się pstrąg i lipień. W jeziorze Ostrowiec bytuje cenna, bardzo rzadka troć jeziorowa. Ogółem w wodach Parku występuje ok. 37 gatunków ryb, w tym takie jak: sieja, sielawa, brzana, certa, piekielnica i restytuowany łosoś.

Kultura materialna i turystyka

Obszar Parku w przeszłości był terenem mało sprzyjającym osadnictwu. W zasadzie zawsze były to tereny leśne w różny sposób zagospodarowane. Historia dowodzi, że przez omawiany obszar Puszczy Drawskiej biegły granice państwowe, często prowadzone rzekami (Drawą i Płociczną). Ziemie te przechodziły w różne ręce i zostały okupione krwią walk narodowościowych i pogranicznych rodów. Silniejsza eksploatacja lasów miała miejsce w XVII-XVIII wieku, kiedy masowo wypalano węgiel drzewny i potaż. Obecnie przez obszar Parku i jego skrajem prowadzą cztery atrakcyjne szlaki turystyczne tranzytowe, piesze i jeden kajakowy. Na terenie Parku i w jego pobliżu są miejsca biwakowania i pola namiotowe, stanice wodne, oraz kwatery prywatne, a w dalszej odległości hotele. Park z roku na rok coraz liczniej odwiedzany jest przez turystów, głównie amatorów spływów kajakowych.

7. Park Narodowy Ujście Warty

Położenie, powierzchnia, historia

Projekt utworzenia Parku Narodowego "Ujście Warty" został przyjęty przez Radę Ministrów 19 czerwca 2001r. Park ten jest położony jest w historycznej delcie ujścia Warty do Odry, na terenie województwa lubuskiego. Jego powierzchnia wynosi 7955,86 ha, a powierzchnia otuliny to 10453,99 ha. Park Narodowy "Ujście Warty" powstał w miejsce istniejącego od 1977r. rezerwatu przyrody Słońsk oraz części Parku Krajobrazowego Ujście Warty. Ze względu na szczególne znaczenie tego terenu, zwłaszcza dla ptaków wodnych i błotnych rezerwat Słońsk został w 1984r. objęty konwencją Ramsar, której celem jest ochrona terenów podmokłych, ważnych jako siedlisko życiowe ptaków. Obecnie jednym z pierwszych zadań parku będzie wpisanie na listę konwencji całego obszaru parku narodowego. Swoją działalność rozpoczął z dniem 1 lipca 2001 r.

Wody

Główną rzeką parku jest Warta, dzieląc go na część południową - były rezerwat Słońsk, położoną w Kostrzyńskim Zbiorniku Retencyjnym oraz północną - tzw. Polder Północny. W części południowej roczne wahania poziomu wody dochodzą nawet do 4m, a główną funkcją tej części parku jest gromadzenie wód powodziowych, na które decydujący wpływ mają stany wód w Odrze, w mniejszym stopniu w Warcie i w dorzeczu Postomii. Poziom wody w tej części podnosi się zwykle późną jesienią i najwyższy jest wiosną (marzec - kwiecień). Część północna to polder z licznymi starorzeczami i bogatą siecią urządzeń melioracyjnych, oddzielony od Warty wałem ochronnym.

Roślinność

Zbiorowiska roślinne na terenie Parku reprezentują wysoki poziom różnorodności biologicznej. Ponad 400 gatunków roślin naczyniowych to około 30% flory całej Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej. O dużym zróżnicowaniu świadczy też występowanie na tym terenie blisko 50 zespołów roślinnych. Szata roślinna Parku ma w przeważającej części charakter naturalny, choć struktura roślinności rzeczywistej odbiega od potencjalnej. Pośrednie i bezpośrednie oddziaływanie człowieka, dokumentowane już kilka stuleci, zaznaczyło się przede wszystkim zanikiem roślinności leśnej o charakterze łęgowym oraz rozpowszechnieniem zbiorowisk naturalnych tzw. auksochorycznych. Na tle innych odcinków rzeki Warty, szata roślinna projektowanego Parku wyróżnia się wysokim poziomem naturalności, a także unikatowym charakterem. Na ten ostatni składa się między innymi występowanie kilku bardzo rzadkich, zagrożonych wyginięciem roślin naczyniowych. Szata roślinna jest bardzo interesującym obiektem badawczym oraz dydaktycznym. Stwarza możliwości prowadzenia studiów nad strukturą i dynamiką flory. Dodatkowo możliwe jest monitorowanie zmian wynikających ze świadomych manipulacji hydrologicznych. Roślinność dolin rzecznych w całej Europie została już w większości bardzo silnie przekształcona.

Zwierzęta

Obszar Parku Narodowego "Ujście Warty" to jeden z najważniejszych terenów lęgowych ptaków wodnych i błotnych w Polsce - stwierdzono tu 245 gatunków ptaków oraz lęgi 160 gatunków - są to między innymi: 4 gatunki perkozów, 7-8 gatunków kaczek, 5 gatunków chruścieli, 9-10 gatunków ptaków siewkowych. Dla wielu gatunków ptaków Park to jedno z ważniejszych miejsc lęgowych w Polsce. Aż 26 gatunków ptaków gniazdujących w Parku należy do zagrożonych wyginięciem według międzynarodowej klasyfikacji BirdLife International jak np.: wodniczka Acrocephalus paludicola, derkacz Crex crex, rycyk Limosa limosa, żuraw Grus grus, bąk Botaurus stellaris, bączek Ixobychus minutus, czy też występująca tutaj dość pospolicie rybitwa czarna Chlidonias niger. Park Narodowy "Ujście Warty" odgrywa ważną rolę dla ptaków również poza sezonem rozrodczym. Bardzo licznie pierzą się na tym terenie kaczki - krzyżówki Anas platyrhynchos, cyraneczki Anas crecca, a także gęsi gęgawy Anser anser i łabędzie nieme Cygnus olor, łyski Fulica atra. W okresie migracji jesiennej Park jest miejscem koncentracji ptaków wodnych i błotnych - głównie gęsi zbożowej i białoczelnej Anser fabalis i albifrons - liczba nocujących gęsi dochodzi do 200 tys. osobników. W okresie zimowym Park Narodowy "Ujście Warty" to największe zimowisko w Polsce łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus - do 2500 osobników, a także ważne zimowisko bielika Haliaeetus albicilla - do 50 osobników. Ochronę ptaków utrudnia pojawienie się i szybki rozwój populacji norki amerykańskiej Mustela vison, a także coraz częstsze informacje dotyczące pojawiania się szopa pracza Procyon lotor, przybywającego z zachodu. Ponadto na terenie Parku Narodowego "Ujście Warty" stwierdzono występowanie 34 gatunków ssaków z 13 rodzin. Spośród tych, które znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze wymienić należy wydrę Lutra lutra ( kategoria R) i bobra europejskiego Castor fiber ( kategoria E).

Zagrożenia

Głównym zagrożeniem dla przyrody parku jest wtórna sukcesja roślinności na nieużytkowanych łąkach i pastwiskach. Pojawiające się w południowej części zarośla wierzbowe, a w północnej trzcinowiska, w znacznym stopniu przyczyniają się do zaniku najcenniejszych siedlisk otwartych, będących miejscem lęgowym wielu gatunków ptaków. Z tego też względu jednym z priorytetowych działań zmierzających do ochrony siedlisk jest ich aktywna ochrona, dopuszczająca na obszarach tradycyjnie wykorzystywanych rolniczo ekstensywną gospodarkę łąkowo - pastwiskową. Wysoka wartość ornitologiczna terenu parku, w kontekście kurczenia się areału bardzo cennych siedlisk lęgowych była przyczyną do wpisania obszaru "Ujścia Warty" do przedakcesyjnego programu SAPARD, w dziale rolnośrodowiskowym, gdzie przewiduje się dopłaty dla rolników korzystających z łąk i pastwisk w parku na zasadach określonych przez zarządców terenu. W aktywnej ochronie siedlisk pomagają również sponsorzy dzieki którym udało się odtworzyć około 300ha kośnych łąk.

Edukacja przyrodnicza i turystyka

Od 31 maja 1996 roku funkcjonuje Centrum Edukacji Przyrodniczej w Chyrzynie, a od października 1996r. prowadzone są tutaj regularne zajęcia terenowe i laboratoryjne dla młodzieży szkolnej i akademickiej. Tematyka zajęć ukierunkowana jest na tereny podmokłe, ich znaczenie i sposoby ochrony. W ramach edukacji przyrodniczej organizowane są m.in. pokazy slajdów, wycieczki , zajęcia tematyczne jednodniowe, jak również kilkudniowe warsztaty ekologiczne, obozy ornitologiczne, ćwiczenia terenowe dla studentów. Na terenie parku obecnie funkcjonuje kilka szlaków pieszych i rowerowych, a także dwie ścieżki przyrodnicze "Ptasim szlakiem", prowadząca przez najatrakcyjniejsze tereny byłego rezerwatu Słońsk oraz "przyrodniczy Ogród Zmysłów" przy dyrekcji parku. Opracowana jest również "Koncepcja turystyki przyjaznej środowisku w "Ujściu Warty", wykonana w ramach projektu "Zielona Wstęga Odra - Nysa" przez stronę niemiecką. Na mocy porozumienia z Zarządem Okręgu Polskiego Związku Wędkarskiego teren parku jest także udostępniony dla amatorskiego połowu ryb, w wyznaczonych miejscach.Park posiada także małe zaplecze hotelowe - 5 pokoi dla 15 osób oraz schronisko dla około 30 osób, wraz z zapleczem sanitarnym i gastronomicznym.

8. Wielkopolski Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Wielkopolski Park Narodowy znajduje się w województwie wielkopolskim, 15 km na południe od Poznania. Park leży w środkowo-zachodniej Polsce na terenie Pojezierza Wielkopolskiego i obejmuje (wraz z otuliną) część Pojezierza Poznańskiego oraz niewielkie fragmenty Poznańskiego Przełomu Warty. Utworzony został w 1957 r. na obszarze 5244 ha. Obecna powierzchnia parku wynosi 7584 ha z czego lasy zajmują 4589 ha, wody 462 ha oraz inne grunty 2533 ha, wsród których największy udział mają użytki rolne 2183 ha. W parku jest 18 obszarów ochrony ścisłej o łącznej powierzchni 260 ha. Pierwszy z ideą utworzenia parku wystąpił w 1922 roku prof. A. Wodziczko. Ukoronowaniem dziesięcioletnich starań było utworzenie w 1932 roku dwóch rezerwatów przyrody: w Puszczykowie na powierzchni 239 ha i w okolicy jez. Kociołek na pow. 189 ha. W 1933 roku w Osowej Górze nastąpiło symboliczne otwarcie Wielkopolskiego Parku Narodowego.

Geologia i geomorfologia

Ukształtowanie terenu w parku jest ściśle związane z działalnością lodowca, głównie w okresie 70 - 10 tysięcy lat temu (zlodowacenie bałtyckie). Największą powierzchnię zajmuje wysoczyzna morenowa zbudowana z glin, piasków i żwirów zwałowych. Obszar wysoczyzny zamyka morena spiętrzona z najwyższym wzniesieniem parku - Osowa Góra której wysokość wynosi 132 m n.p.m. Wysoczyznę rozcinają wyżłobione przez lodowiec rynny, w których znajdują się liczne jeziora: Łódzko-Dymaczewskie, Witobelskie, Góreckie, Rosnowsko- Chomęcickie, Budzyńskie, Kociołek i inne. Za najpiękniejsze uchodzi ozdobione dwoma wyspami Jez. Góreckie. W południowej części parku obszar wysoczyzny graniczy z Pradoliną Warszawsko-Berlińską. Do innych form terenowych należą owalne w zarysie pagórki - kemy oraz przypominające nasypy kolejowe wzniesienia - ozy. Na terenie parku znajduje się część najdłuższego w Polsce Ozu Bukowsko-Mosińskiego (37 km długości). Pamiątkę minionej epoki stanowią duże głazy narzutowe. Największy z nich tzw. Głaz Leśników, został objęty ochroną jako pomnik przyrody.

Roślinność

Na terenie parku stwierdzono występowanie około 1100 gatunków roślin naczyniowych, 200 gatunków mszaków, 150 gatunków porostów, 350 gatunków glonów, 400 gatunków grzybów wyższych. Główny element flory stanowią gatunki eurosyberyjskie, m.in. sosna zwyczajna (jej udział w lasach wynosi 70%), a także liczne rośliny runa leśnego, jak np.: czworolist pospolity czy konwalia dwulistna, oraz gatunki środkowoeuropejskie, np.: dąb szypułkowy, grab pospolity, naparstnica zwyczajna, pięciornik biały. Z roślin północnych wymienić można zimoziół północny - relikt epoki lodowcowej. Wpływy łagodnego, wilgotnego klimatu Europy Zachodniej zaznacza się obecnością gatunków o charakterze atlantyckim: wiciokrzew pomorski, wąkrota zwyczajna, pięciornik płonny. Do roślin związanych z klimatem łagodnym należy również rzadkie drzewo - jarząb brekinia tzw. brzęk. Ubogie gleby bielicowe porastają bory sosnowe i sosnowo-dębowe bory mieszane. Na bogatszych glebach brunatnych rosną m.in. kwaśne dąbrowy, lasy dębowo-grabowe (grądy), a na siedliskach cieplejszych świetliste dąbrowy. Wilgotne i żyzne czarne ziemie w pobliżu jezior i cieków wodnych zajmują łęgi wiązowo-jesionowe, a tereny zabagnione olsy z panującą olszą czarną oraz zarośla z krzewiastych wierzb i kruszyny. Prawie wszystkie jeziora parku należą do bogatych w składniki mineralne tzw. jezior eutroficznych. Występują w nich różnorodne zbiorowiska roślin wodnych i bagiennych. Odmienna roślinność występuje nad jedynym w parku dystroficznym (ubogim w składniki mineralne) jeziorem Skrzynka, gdzie skupiają się zbiorowiska torfowców, które gęstym kożuchem wkraczają na taflę jeziora powodując jego zarastanie.

Zwierzęta

Fauna parku charakteryzuje się bogactwem gatunków należących do rozmaitych grup systematycznych. Najbogatsza jest fauna bezkręgowców, wśród których najliczniej reprezentowane są owady liczące ponad 3 tysiące gatunków. Lasy obfitują w chrząszcze. Są wśród nich zarówno gatunki chronione (jelonek rogacz, kozioróg dębosz), jak i groźne szkodniki drzew leśnych (m.in. szkodniki sosny - cetyniec większy, cetyniec mniejszy, przypłaszczek granatek oraz drwalnik paskowany). Bogaty jest świat pajęczaków. Z bardziej interesujących gatunków stwierdzono występowanie tygrzyka paskowanego, największego w Polsce przedstawiciela rodziny krzyżykowatych oraz pająka topika - jedynego w kraju gatunku spędzającego całe życie pod wodą. W jeziorach występują liczne okonie, leszcze, liny, szczupaki oraz węgorze. Na obszarze parku występują wszystkie gatunki płazów spotykanych na terenach nizinnych Polski oraz 5 gatunków gadów: gniewosz, zaskroniec, padalec, jaszczurka zwinka i jaszczurka żyworodna. Ptaki w parku reprezentowane są przez ok. 190 gatunków lęgowców i przelotnych. Z rzadko spotykanych wymienić należy kraskę, zimorodka i dzięcioła czarnego. Z ptaków drapieżnych można zauważyć wśród lasów i łąk kanię czarną, w pobliżu pól myszołowa zwyczajnego, a przy bagnach błotniaka stawowego. Na obszarze parku występuje ponad 40 gatunków ssaków w tym m.in. ryjówki i liczne gatunki nietoperzy.

Kultura materialna i turystyka

Do najcenniejszych zabytków na terenie parku należą: drewniany kościół w Łodzi z XVII w. oraz kościoły w Puszczykowie, Stęszewie i Wirach. W Szreniawie i Trzebawiu zachowały się do dziewiętnastowieczne dwory. Ciekawym obiektem są też ruiny zamku zbudowanego w 1827 r. przez Tytusa Działyńskiego na wyspie Zamkowej na Jez. Góreckim. Park jest odwiedzany przez ponad milion turystów rocznie. Przez jego teren biegnie pięć znakowanych szlaków turystycznych. Wyznaczono 7 tras wycieczkowych, pozwalających na poznawanie nie tylko wartości przyrodniczych, ale także kulturowych tego terenu. Bogactwo flory i fauny parku przedstawia ekspozycja w Ośrodku Muzealno-Dydaktycznym Wielkopolskiego Parku Narodowego w Jeziorach

9. Narwiański Park Narodowy

Położenie i powierzchnia

Narwiański Park Narodowy leży w północno-wschodniej części Polski w województwie podlaskim. Powierzchnia całkowita parku utworzonego w 1996 r. wynosi 7350 ha. Na terenie parku dominuje własność prywatna, głównie drobnych rolników. Własność Skarbu Państwa stanowi zaledwie 2057 ha. Park znajduje się w Dolinie Górnej Narwi. Obejmuje on bagienną dolinę Narwi pomiędzy Surażem i Rzędzianami, która stanowiła znaczną część utworzonego w 1985 roku Narwiańskiego Parku Krajobrazowego. Bagna, tereny podmokłe i wody są dominującymi ekosystemami i zajmują ok. 90% obszaru parku.

Geologia, geomorfologia i gleby

Dolina Narwi pomiędzy Surażem i Rzędzianami wykształciła się w kompleksie osadów lodowcowych, zajmując centralną część obniżenia w powierzchni wysoczyzn morenowych. Miąższość tych osadów waha się od 117 do 200 m. Dolina Narwi jest stosunkowo głęboko wcięta w wysoczyzny i zabagniona. Powierzchnia doliny zalega 5-25 m niżej od terenów bezpośrednio przylegających, a jej spadek wynosi zaledwie 0,19%. Dolinę wypełniają torfy, osiągające średnio 1 m miąższości, zalegające na płytkich mułach lub iłach oraz bezpośrednio na piaskach podłoża. Dolina składa się z odcinków rozszerzonych, basenowych i zwężonych przypominających przełomy rzeczne. Rzeźba parku ukształtowała się podczas zlodowacenia środkowopolskiego. Lodowiec zanikał powierzchniowo, nadbudowując wysoczyzny moreną, a w obniżeniach podłoża pozostawały bryły martwego lodu. Wytopienie się największych brył dało początek dzisiejszej dolinie Narwi. O wytopiskowej genezie doliny świadczy obecność na jej zboczach form pochodzenia glacjalnego: kemów, nisz i dolinek wytopiskowych. Zabagnienie doliny nastapiło po zmianie koryta rzeki z meandrującego na wielokorytowe, które miało miejsce na przełomie okresu atlantyckiego oraz subborealnego (ok. 4500 lat temu). W dolinie i na obszarze parku dominują gleby bagienne. Najczęściej spotykane wśród nich są gleby torfowo-bagienne zajmujące zwarte powierzchnie w środkowej części doliny. Mniejsze znaczenie mają gleby torfowe okresowo podsychające i torfowo-mułowe. Gleby torfowo-murszowe w średnim stopniu zmurszenia występują punktowo. Gleby glejowe właściwe, torfiasto-glejowe i mułowo-glejowe spotykane są w południowej części doliny. Zajmują one położenia na pograniczu torfowisk i zboczy doliny.

Wody

Dolina jest zasilana przez wody powierzchniowe (cieki wodne i spływy powierzchniowe) i wody wgłębne z poziomu przypowierzchniowego i prawdopodobnie z dwóch poziomów wodonośnych, co przy rozgałęzionych korytach rzeki spowodowało, że wykształcił się tutaj rozległy, wypełniajacy niemal całe dno doliny, ekosystem bagienny z mozaikowym układem rozlewisk, siedlisk bagiennych, zabagnionych i lądowych. Sieć hydrograficzną tworzy Narew oraz Liza, Szeroka Struga, Awissa, Kurówka (dopływy lewe) oraz Kowalówka, Turośnianka i Czaplinianka (dopływy prawe).

Roślinność

Dominujące powierzchniowo w parku szuwary turzycowiskowe reprezentowane są przez 14 zespołów roślinnych, szuwary trzcinowe - przez 7 zespołów, a roślinność wodna przez 12 zespołów. Poza tym występują tu zbiorowiska łąkowe i ziołoroślowe oraz 2 zespoły zarośli wierzbowych i 4 zespoły leśne. Na grądzikach wśród bagien spotyka się roślinność kserotermiczną. W wielu miejscach zachowała się poprzeczna strefowość zbiorowisk począwszy od zbiorowisk wodnych poprzez immersyjne, z głębokim corocznym zalewem, zbiorowiska emersyjne z roślinnością turzycowo-mszystą aż do strefy olszyn bagiennych, usytuowanych na obrzeżach doliny. Wiele zbiorowisk należy do rzadko spotykanych w kraju. Na bagnach i terenach zabagnionych występuje blisko 200 gatunków roślin naczyniowych, w tym 13 objętych ochroną gatunkową.

Zwierzęta

Wielkim walorem doliny Narwi i parku jest ornitofauna. W latach 1979 - 1981 stwierdzono w dolinie obecność 179 gatunków ptaków, w tym 149 gatunków lęgowych. Decyduje o tym powszechne występowanie kilku gatunków dominujących (rokitniczka, potrzos, brzęczka, trzcinniczek, krzyżówka), stanowiących 60% ornitofauny oraz występowanie gatunków charakterystycznych dla doliny, związanych z szuwarami bagiennymi (kropiatka, zielonka, rybitwa czarna, bąk, błotniak stawowy). Dolina Narwi spełnia kryteria, które kwalifikują ten obszar jako ostoję lęgową ptaków wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym i europejskim. Jest ona rejonem lęgowym ponad 1% populacji europejskiej co najmniej 10 gatunków ptaków, w tym bąka, cyranki, błotniaka stawowego, błotniaka łąkowego, zielonki, kropiatki, derkacza, i dubelta, oraz miejscem rozrodu trzech gatunków ptaków zagrożonych wymarciem w skali światowej - bielika, derkacza i wodniczki. Na terenie parku występuje około 40 gatunków ssaków. Wśród nich jest niewielka populacja łosia i wydry oraz liczna (260 szt.) bobra. Środowiska wodne doliny są zasobne w ryby, których stwierdzono w parku 22 gatunków. W parku odnotowano m.in. także obecność 13 gatunków płazów.

Kultura materialna i turystyka

Walory kulturowe parku to głównie zabytki budownictwa takie jak: reduta obronna "Koziołek", istniejące do dziś w wielu wsiach tradycyjne drewniane zagrody i budynki wiejskie kryte strzechą, wiatraki, krzyże przydrożne i kapliczki oraz takie elementy krajobrazu jak wysokie kopce siana pozostające na łąkach przez okres zimy. Jedną z największych atrakcji Suraża jest prywatne muzeum archeologiczne Władysława Litwińczuka. Swoistą atrakcją pobytu jest przejażdżka tradycyjnymi łódkami "pychówkami". Łodzie te wykorzystywano do łowienia ryb i do przewozu siana. W zarządzie parku jest zabytkowy dwór w Kurowie (położony na skraju doliny), który spełnia rolę siedziby dyrekcji i centrum informacyjnego.

10. Białowieski Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Białowieski Park Narodowy leży we wschodniej części Polski w województwie podlaskim, przy granicy z Białorusią. Park znajduje się w centralnej części Puszczy Białowieskiej, najbardziej naturalnego kompleksu leśnego na niżu Europy. Powierzchnia parku (powiększonego o ponad 5 000 ha w 1996 r.) wynosi 10 502 ha, w tym najstarsza część Obszar Ochrony Ścisłej zajmujący 4 747 ha, Park Pałacowy (48 ha) i Ośrodek Hodowli Żubrów (274 ha). Ekosystemy leśne zajmują ponad 90% obszaru Parku. Historia parku sięga 1921 roku, kiedy utworzono leśnictwo "Rezerwat", które w 1932 roku przemianowano na "Park Narodowy w Białowieży". W roku 1947 obiekt ten reaktywowano jako Białowieski Park Narodowy. W 1977 roku UNESCO włączyło Białowieski Park Narodowy w poczet światowych rezerwatów biosfery, a w 1979 r. uznano go za pierwszy i jedyny w Polsce przyrodniczy Obiekt Dziedzictwa Światowego.

Geologia i geomorfologia, gleby

Teren parku należy do obszaru staroglacjalnej wysoczyzny morenowej, powstałej w wyniku rozpadu i wytopienia się lądolodu środkowopolskiego stanowiącego stadiał Warty. Rzeźba jest mało urozmaicona. Wśród utworów powierzchniowych dominują piaski i żwiry. Na terenie parku przeważają gleby brunatne i płowe wytworzone z glin zwałowych. W dolinach rzek występują czarne ziemie i słabo wykształcone mady. Małe bezodpływowe zagłębienia zajmują gleby torfowe.

Wody

Puszcza Białowieska leży przy wododziale Wisły i Niemna. Na terenie parku narodowego nie ma jezior i większych rzek. Najbardziej cenny obszar parku objęty ochroną ścisłą leży w widłach rzek Hwoźnej i Narewki. Na tym terenie ma swoje źródła rzeka Orłówka. Przez obszar przyłączony do parku w roku 1996 przepływają dopływy Narewki: Łutownia, Przedzielna i Braszcza.

Roślinność

Flora parku liczy około 4 500 gatunków, w tym 728 gat. roślin naczyniowych, 277 gat. porostów i ponad 3 000 gat. grzybów. Spośród szczególnie rzadkich roślin Parku należy wyróżnić: pełnika europejskiego, kosaćca syberyjskiego, arnikę górską, turówkę wonną i fiołka bagiennego. Na obszarze parku występuje 40 zbiorowisk roślinnych, wśród których przeważają zbiorowiska leśne. Dominującymi wśród nich są różne postaci grądów; rzadszymi są łęgi i bory mieszane. Bardzo małe powierzchnie zajmują bory świeże i bagienne. Na szczególną uwagę zasługuje Obszar Ochrony Ścisłej, na terenie którego praktycznie od 1921 roku nie są wykonywane żadne prace leśne. Według danych inwentaryzacyjnych w 1991 roku przeciętny wiek drzewostanów na tym obszarze wynosił 126 lat (średni dla Polski to 54 lata). Wiele puszczańskich drzew ma imponujące rozmiary i wiek. Najwyższe świerki osiągają ponad 52 m wysokości. Najstarsze dęby liczą ponad 400 lat. Niektóre z nich stają się legendarne jak np. Dąb Jagiełły, który w wieku ok. 500 lat powalony został (w 1974 r.) przez wiatr.

Zwierzęta

Fauna parku jest bogata i składa się z ponad 12 000 gatunków, wśród których przeważają bezkręgowce. Najliczniejszą (ok. 8 500 gat.) grupą są owady. We wszystkich grupach jest dużo gatunków rzadkich lub objętych ochroną gatunkową. W parku gnieździ się około 120 gatunków ptaków, występuje 7 gatunków gadów oraz 11 gatunków płazów. Symbolem parku jest żubr. Ostatnie żubry żyjące na wolności wyginęły w Puszczy Białowieskiej w 1919 r. Ponownie gatunek ten sprowadzono na obszar Parku w roku 1929. Obecnie stado wolnościowe w polskiej części Puszczy liczy około 250 sztuk. W parku występują 54 gatunki ssaków, w tym: wilk, ryś, bóbr i żubr.

Kultura materialna, turystyka i edukacja

Śladami wczesnego osadnictwa w Puszczy Białowieskiej są liczne, dobrze zachowane kurhany. Polana Białowieska i Białowieża, główna miejscowość Puszczy od dawna cieszyła się względami panujących. W uroczysku Stara Białowieża, w miejscu gdzie miał być domniemany dwór myśliwski Władysława Jagiełły znajduje się grupa starych puszczańskich dębów nosząca imiona władców Litwy i Polski. Dla upamiętnienia łowów Króla Augusta III Sasa z 1752 r. ustawiono pamiątkowy obelisk. W końcu XIX wieku wybudowano tu rezydencję myśliwską carów Rosji wokół której założono park typu angielskiego. Pałac carski spłonął w 1944 roku.Białowieża jest znanym ośrodkiem naukowym. Działają tu placówki m.in. PAN, Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Badawczego Leśnictwa, które specjalizują się w badaniach naturalnych ekosystemów leśnych. Park jest miejscem licznych badań prowadzonych przez naukowców z wielu ośrodków w Polsce i zagranicy. Zwiedzanie głównego obiektu Parku - Obszaru Ochrony Ścisłej jest możliwe wyłącznie w zorganizowanych grupach pod opieką uprawnionego przewodnika. Na tym obszarze udostępniony jest jeden pieszy szlak o długości 4 km. W części przyłączonej do Parku w 1996 roku (Obręb Ochronny Hwoźna) biegną dwa znakowane szlaki piesze i rowerowe o długości 6,5 i 11,5 km. Wybudowano też wieżę do obserwacji zwierząt w dolinie Narewki. Dużą popularnością cieszy się Rezerwat Pokazowy Żubrów oraz Muzeum Przyrodnicze (obecnie przebudowywane). W Parku działa Ośrodek Edukacji Przyrodniczej im. prof. J.J. Karpińskiego.

Park prowadzi największy w Polsce Ośrodek Hodowli Żubrów oraz redaguje i wydaje "Księgę Rodowodową Żubrów". W BPN działa również redakcja kwartalnika naukowego "Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody". Systematycznie publikowana jest "Bibliografia Puszczy Białowieskiej".

11. Kampinoski Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Kampinoski Park Narodowy leży w województwie mazowieckim, na północny - zachód od Warszawy, z którą bezpośrednio sąsiaduje. Obejmuje fragment pradoliny Wisły w Kotlinie Warszawskiej, gdzie występuje duży kompleks leśny Puszcza Kampinoska. Idea utworzenia Parku powstała w latach 20-tych XX w. W latach trzydziestych utworzono w Puszczy Kampinoskiej pierwsze rezerwaty przyrody (Granica, Sieraków, Zamczysko), które obecnie mają znacznie większą powierzchnię i podlegają ochronie ścisłej. Kampinoski Park Narodowy utworzony został w roku 1959 na powierzchni 40 700 ha. Największe zasługi w jego utworzeniu mieli Roman i Jadwiga Kobendzowie, którzy pierwsi w latach 20-tych i 30-tych na terenie Puszczy Kampinoskiej prowadzili szerokie badania florystyczno - fitosocjologiczne (R.K.) i geomorfologiczno-geologiczne (J.K.) Walory przyrodnicze Puszczy oraz prowadzone na jej terenie działania ochronne zyskały uznanie na forum międzynarodowym. W styczniu 2000 r. Kampinoski Park Narodowy został wpisany na listę rezerwatów biosfery UNESCO. Aktualna powierzchnia Parku wynosi 38 544 ha, w tym 68 ha poza województwem mazowieckim zajmuje Ośrodek Hodowli Żubrów im. Prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Smardzewicach k. Tomaszowa Mazowieckiego w województwie łódzkim. Pod ochroną ścisłą 4 638 ha (22 wydzielone obszary), wokół Parku strefa ochronna (otulina) o pow. 37 756 ha. 70% powierzchni Parku stanowią lasy. Podstawowym gatunkiem lasotwórczym jest sosna, a dominującym siedliskiem - bór świeży. Symbolem Parku jest łoś.

Geologia i geomorfologia

Krajobraz Parku został ukształtowany ponad 12 tysięcy lat temu, gdy płynące z południa rzeki napotkały czoło ustępującego lądolodu skandynawskiego i skierowały się wzdłuż niego ku zachodowi, żłobiąc szerokie na ok. 18 km koryto. Tak powstał taras akumulacyjny pradoliny Wisły, ograniczony od wysoczyzn polodowcowych. Na północy jest to wysoka na ponad 20 m skarpa Równiny Płońskiej, na południu nieco niższa skarpa Równiny Błońskiej. Właściwy taras Puszczy Kampinoskiej zbudowany jest z piasków i żwirów rzecznych. Pod koniec epoki lodowcowej na łachach Prawisły rozwinęły się procesy eoliczne, tworząc wydmy, które sięgają do 30 m wysokości względnej i prezentują różne formy morfologiczne: łuki, parabole, wały, grzędy i zespoły wydmowe, przypominające do złudzenia mini łańcuchy górskie. Około 12,5 tysiąca lat temu wydmy zostały utrwalone roślinnością i stanowią dziś na powierzchni blisko 20 tysięcy ha unikatowy na skalę europejską twór przyrodniczy. Pasy bagienne zajmują tereny dawnego koryta Prawisły. Płynąca pradoliną Wisła zajmuje współcześnie zaledwie 1,5 km szerokości. Na płaskich terenach pasów bagiennych, a także w obrębie pasów wydmowych, w misach wywiania piasku (tzw. deflacyjnych) powstały pokłady torfu niskiego.

Wody

Park położony jest w największym w kraju węźle wodnym, jaki wyznaczają zbiegające się w tym rejonie doliny Wisły, Bugu, Narwi, Wkry i Bzury. W Parku nie występują jeziora. W XIX i XX wieku znaczne obszary bagien zostały zmeliorowane i obecnie są przesuszone. Największym ciekiem wodnym Parku jest Łasica, dopływ Bzury, spełniająca w sieci odwadniającej rolę głównego kanału.

Roślinność

Naturalne zasoby flory Parku obejmują około 1245 gatunków roślin naczyniowych. Ochronie gatunkowej podlega 69 gatunków roślin, w tym m.in: chamedafne północna, zimoziół północny, wisienka kwaśna i wężymord stepowy. Osobliwością Parku jest występowanie brzozy czarnej. Stwierdzono też występowanie 120 gatunków mchów, 25 wątrobowców i 150 gatunków porostów. Dominujący w krajobrazie kontrast wydm z bagnami uwydatnia szata roślinna. Na wydmach przeważają bory sosnowe i grądy, na bagnach różne typy łąk, turzycowisk oraz zarośla i lasy olchowe. Na terenie Parku występuje ponad 50 zespołów roślinnych, w tym 12 leśnych. Park prowadzi własne gospodarstwo szkółkarskie, skąd pozyskuje się materiał biologiczny (sadzonki).

Zwierzęta

Park i współczesna dolina nieuregulowanej Wisły ze starorzeczami, piaszczystymi łachami, wyspami, łęgami i zaroślami stanowią niezwykle ważne biotopy dla wielu gatunków roślin i zwierząt. Fauna Parku jest bogata - według naukowców obejmuje około 16 000 gatunków. Najliczniejsze są owady liczące ponad 2 030 gatunków oraz ptaki około 200 gatunków. Ponadto na terenie Parku występuje 6 gatunków gadów, 13 gatunków płazów i 48 gatunków ssaków. Park ma bogate doświadczenia w zakresie restytucji: łosia - od 1951 r., bobra - od 1980 r. oraz rysia - od 1992 r. Populacja łosia w Parku rozwinęła się, a gatunek ten przeniósł się także do innych kompleksów leśnych. W Parku występują 83 gatunki zwierząt zagrożonych, wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt oraz 280 gatunków objętych ochroną gatunkową. Z terenu Parku opisano 19 gatunków zwierząt nowych dla nauki oraz 14 nowych dla Polski.

Kultura materialna

Tereny Parku mają bogatą historię, w tym związaną z walkami o niepodległość Polski. Świadectwem jej są mogiły powstańców z 1863 r., cmentarze wojenne z 1939 r. oraz partyzanckie z lat 1944-1945, zbiorowe mogiły i pomniki. Symbolem zbrodni hitlerowskich jest cmentarz Palmiry, miejsce spoczynku wybitnych Polaków i mieszkańców Warszawy tajnie pomordowanych w latach 1939-1943. W Parku i na jego obrzeżach znajduje się kilka wartościowych zabytków architektury, m.in. gotycko - renesansowy kościół obronny z połowy XVI w. w Brochowie, dworek i kościół z końca XVIII w. w Lipkowie, drewniany kościół z XVIII w. i klasycystyczny dwór z XIX w. w Kampinosie, dworek w Żelazowej Woli gdzie urodził się Fryderyk Chopin oraz w Niepokalanowie jeden z największych zespołów klasztornych w świecie, założony w 1927 r. przez św. Maksymiliana Kolbego.

Turystyka, edukacja, monitoring środowiska

W Parku dozwolona jest turystyka krajoznawcza (piesza, rowerowa i konna, zimą także narciarska). Służą jej znakowane szlaki turystyczne o długości około 360 km oraz ponad 200-kilometrowy tzw. Kampinoski Szlak Rowerowy. Dla obsługi ruchu turystycznego urządzono na obrzeżach Parku 15 parkingów samochodowych, 6 pól wypoczynkowych, tereny biwakowe. Park odwiedzany jest głównie w dni wolne od pracy. W okresie wiosenno - letnim bardzo atrakcyjnym środkiem dojazdu na północno - zachodni skraj Parku, do Wilcza Tułowskiego, jest zabytkowa kolej wąskotorowa z Sochaczewa (w Sochaczewie przy ul. Towarowej 7 mieści się największe w Europie Muzeum Kolei Wąskotorowej).

12. Karkonoski Park Narodowy

Położenie i powierzchnia

Karkonoski Park Narodowy znajduje się na terenie województwa dolnośląskiego w południowo-zachodniej części kraju przy granicy państwowej z Republiką Czeską. Park utworzony został w roku 1959 na obszarze 5 510 ha. Obecna powierzchnia parku wynosi 5 575 ha. Największą część parku zajmują lasy - 3 828 ha. 1 718 ha powierzchni parku objęto ochroną ścisłą. Od 1992 roku Karkonoski Park Narodowy jest częścią Bilateralnego Rezerwatu Biosfery Karkonosze Krkonoe (MaB) o powierzchni ponad 60 tys. ha. Celem Rezerwatu Biosfery jest ochrona ekosystemów naturalnych, półnaturalnych, a także różnorodności biologicznej i prowadzenie badań naukowych.

Geologia i geomorfologia

Karkonosze są najwyższą grupą górską Sudetów. Czarny Grzbiet, Kowarski Grzbiet i Lasocki Grzbiet Karkonoszy zbudowane są ze skał metamorficznych. Podłoże Kotliny Jeleniogórskiej i północnej części Karkonoszy zbudowane są ze skał granitowych. Karkonosze stanowią zwartą bryłę o na ogół wyrównanej powierzchni, ponad którą wystają wzniesienia o wysokości względnej do 100 m (np. Wielki Szyszak - 1509 m n.p.m.). Jedynie Śnieżka (1602 m n.p.m.) wyróżnia się wysokością i kopiastym kształtem. Cechą charakterystyczną Karkonoszy jest obecność skałek granitowych np. Słonecznik, Końskie Łby, Pielgrzymy. Z monotonią łagodnych na ogół stoków karkonoskich wyraźnie kontrastują nisze kotłów polodowcowych i towarzyszące im wały moren oraz jeziora. Najmłodszym elementem krajobrazu, ukształtowanym po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia przed około 10 tys. lat, są torfowiska występujące na wierzchowinach Karkonoszy i na ich zboczach.

Wody

Wzdłuż grzbietu Karkonoszy przebiega europejski dział wodny, rozgraniczający zlewisko Morza Północnego (dorzecze Łaby) i Bałtyku (dorzecze Odry). Wiele z karkonoskich potoków spływa wodospadami z pionowych urwisk kotłów polodowcowych i progów skalnych. Najdłuższy (300 m) ciąg kaskad w polskich Karkonoszach tworzy Łomniczka spływająca do Kotła Łomniczki.

Roślinność

Karkonoski PN posiada dobrze wykształcone piętra roślinne: piętro pogórza (do 500 m n.p.m.), piętro regla dolnego (do 1000 m n.p.m.), piętro regla górnego (do 1250 m n.p.m.), piętro subalpejskie (do 1450 m n.p.m.) i piętro alpejskie (powyżej 1450 m n.p.m). Lasami charakterystycznymi dla piętra regla dolnego są buczyny: kwaśna buczyna górska i żyzna buczyna sudecka. Kwaśna buczyna górska występuje na glebach ubogich i kwaśnych. Żyzna buczyna sudecka jest o wiele rzadsza i rośnie na glebach zasobniejszych. W przeszłości buczyny były najbardziej rozpowszechnionymi zbiorowiskami leśnymi Karkonoszy. Obecnie zajmują zaledwie około 5% powierzchni leśnej parku. Regiel górny to ubogie przyrodniczo świerczyny. Piętro subalpejskie jest najbogatszym florystycznie i najbardziej zróżnicowanym pod względem zbiorowisk roślinnych fragmentem Karkonoszy. Dominują w nim zarośla kosodrzewiny. Elementem charakterystycznym dla Karkonoszy jest roślinność źródliskowa i torfowiskowa. W piętrze regla górnego i subalpejskim spotykamy dwa rodzaje torfowisk: torfowiska wiszące, rozwijające się na zboczach w obrębie piętra kosodrzewiny i górnoreglowych borów świerkowych oraz wierzchowinowe torfowiska wysokie powstałe na płaskich powierzchniach zrównań w okolicach Śnieżki i Szrenicy. Piętro alpejskie obejmuje głównie szczyty Śnieżki i Wielkiego Szyszaka. Flora polskich Karkonoszy liczy ok. 650 gatunków roślin naczyniowych, 450 gatunków mszaków i 400 gatunków porostów. O ogromnej wartości flory Parku świadczy występowanie gatunków chronionych (ok. 40 gatunków), a także reliktów i endemitów. Wiele taksonów ma tu jedyne lub jedno z nielicznych stanowisk w kraju. Do endemicznych roślin należą m.in. skalnica bazaltowa Saxifraga moschata subs. basaltica, jako podgatunek skalnicy darniowej, która rośnie w żlebach bazaltowych oraz dzwonek karkonoski.

Zwierzęta

Głównym czynnikiem kształtującym warunki przyrodnicze Karkonoszy były całkowite zlodowacenia gór. Proces ten zdecydował o specyfice współczesnej fauny. Jako relikty okresu zlodowacenia wymienia się 2 gatunki: wirek - Otomesostoma auditivum i ślimak poczwarówka arktyczna Vertigo modesta arctica. W miarę ocieplania się klimatu Karkonosze zasiedlały gatunki borealno - górskie np. ślimak poczwarówka alpejska. W kolejnym etapie wkroczyły gatunki z innych gór Europy, głównie z Alp i Karpat np. wypławek alpejski. Trzon fauny bezkręgowców stanowią jednak gatunki eurytypowe, występujące na dużym obszarze. Spośród kręgowców najliczniejszą grupę stanowią ptaki. Łącznie stwierdzono około 100 gatunków m.in. włochatkę, sóweczkę, cietrzewia, głuszca, drozda obrożnego, płochacza halnego. Awifauna Karkonoszy posiada cechy charakterystyczne dla obszarów górskich tzn. zaznaczona jest strefowość w rozmieszczeniu gatunków. W reglu dolnym liczba gatunków lęgowych przekracza 50, a w piętrze alpejskim spada poniżej 10. W Karkonoszach występuje około 40 gatunków ssaków, w tym 16 gatunków nietoperzy. Atrakcją Karkonoszy jest muflon introdukowany tu na początku XX w. Na terenie Karkonoszy stwierdzono także 4 gatunki ryb, 6 gatunków płazów, 5 gatunków gadów.

Zagrożenia i turystyka

Lasy Karkonoskiego Parku Narodowego narażone są na stałe niekorzystne oddziaływanie kompleksu czynników abiotycznych, biotycznych i antropogenicznych. Czynniki wywołujące istniejące i przewidywane zagrożenia lasów na omawianym obszarze można umownie podzielić na dwie grupy: a) czynniki, których negatywny wpływ można ograniczyć przez zabiegi ochronne. Do tej grupy można zaliczyć między innymi konsekwencje niewłaściwej gospodarki leśnej w przeszłości, polegające na uproszczeniu budowy i składu gatunkowego, zwłaszcza lasów dolnoreglowych, zagrożenia powodowane przez owady i grzyby patogeniczne, szkody powodowane przez ssaki roślinożerne, a także wywoływane przez masowy ruch turystyczny. W tej grupie mieszczą się także stale obecne w górach niekorzystne czynniki abiotyczne - wiatr, nadmierne opady itp. b) czynniki, których negatywny wpływ jest niezależny od sposobu postępowania w lasach Parku i otuliny. Do tej grupy należą przede wszystkim zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, skażenie gleb, anomalie klimatyczne, w tym możliwe ocieplenie klimatu. Ostateczne skutki poszczególnych czynników tej grupy nie są do końca poznane, co utrudnia w znacznym stopniu zaplanowanie skutecznego przeciwdziałania. Rocznie Karkonoski Park Narodowy odwiedza ponad 1,5 mln turystów. Infrastruktura turystyczna obejmuje 112 km szlaków, 10 wyciągów i 12 schronisk. Najbardziej atrakcyjną porą wędrówek po Karkonoszach jest okres od połowy maja do połowy października.

13. Park Narodowy Gór Stołowych

Położenie, powierzchnia

Park Narodowy Gór Stołowych obejmuje polską część Gór Stołowych, które są częścią Sudetów Środkowych. Park leży w Polsce południowo - zachodniej, województwie dolnośląskim, na granicy z Czechami. Utworzony został w 1993 roku. Powierzchnia jego wynosi 6 340 ha z czego lasy zajmują 5 779 ha. Ochroną ścisłą objętych jest 376 ha.

Geologia i geomorfologia

Rzeźba Gór Stołowych formowała się przez ostatnie 70 mln lat. Po ustąpieniu morza na początku okresu trzeciorzędowego zaczęło się fałdowanie gór systemu alpejskiego, powodując w Sudetach liczne pęknięcia. Powstały uskoki tektoniczne i zapadliska, na przykład Kotlina Jeleniogórska czy Kotlina Kłodzka. Najmłodsze, interesujące nas osady z okresu kredowego zareagowały na te zaburzenia licznymi, głębokimi spękaniami, które odegrały ważną rolę w ukształtowaniu się rzeźby terenu, gdyż wyznaczyły przebieg głównych dolin i grzbietów. Tak więc na początku trzeciorzędu mamy ląd lekko pochylony ku południowemu wschodowi, o powierzchni zbudowanej ze spękanego piaskowca. Długi, trwający do dnia dzisiejszego, proces niszczenia doprowadził w efekcie do podziału płyty na grzbiety i separowane wzgórza, których przykładem są współczesne masywy Szczelińca (919 m n.p.m.), Skalniaka (915 m n.p.m.), Narożnika (851 m n.p.m.) i Mnicha (522 m n.p.m.). Góry Stołowe posiadają unikatową w skali Europy budowę płytową i zachwycają fantastycznymi kształtami skał. Do powszechnie znanych form należą "Kwoka", "Wielbłąd", "Głowa wielkoluda". W obrębie piaskowca ciosowego powstał system korytarzy tworzący labirynty skalne, które są szczególnie znane i atrakcyjne w obrębie "Błędnych Skał".

Roślinność

Wśród ok. 650 gatunków roślin naczyniowych występujących w Parku, 46 objętych jest ochroną gatunkową. Szata roślinna Parku należy do piętra regla dolnego. Obecnie jest to głównie las złożony ze świerka obcego pochodzenia, wprowadzonego na przełomie XIX i XX wieku, w miejsce wyciętych lasów bukowo - jodłowych. Na niewielkich obszarach (3% powierzchni lasów) zachowały się zbliżone do naturalnych zbiorowiska leśne. Na północno - wschodnich stokach Szczelińca Wielkiego, wzdłuż potoku Pośna znajduje się dobrze zachowany zespół żyznej buczyny, w której dominują buki z pojedynczymi okazami starych jodeł i wiązów. Taki, prawie niezmieniony ekosystem leśny występuje także w okolicach Darnkowa i Rogowej Kopy, na której znajduje się jedyne w Polsce stanowisko skalnicy zwodniczej - rośliny ginącej nie tylko w naszym kraju, ale i w Europie. Na środkowym stopniu zrównania Gór Stołowych, na poziomie margli turońskich wytworzyły się torfowiska wysokie, z których jedno (39,3 ha) zostało uznane w 1958 roku za ścisły rezerwat przyrody pod nazwą "Wielkie Torfowisko Batorowskie". Na terenie Parku występują także interesujące ekosystemy łąkowe, a wśród nich, ze szczególnie bogatą roślinnością - łąki bagienne i storczykowe. Rozległy kompleks łąk, na obszarze mioceńskiego zrównania w okolicach Łężyc, z rozrzuconymi piaskowcowymi ostańcami, posiada wybitne walory krajobrazowe. Duża liczba odkrytych powierzchni skalnych sprzyja występowaniu mszaków i porostów. Na terenie Parku stwierdzono występowanie 272 gatunków mchów i 112 gatunków wątrobowców.

Zwierzęta

W rozległych, zwartych kompleksach leśnych na terenie Parku pospolicie występuje jeleń, sarna, dzik, lis, wiewiórka (czarnej i rudej odmiany) oraz drobne gryzonie. Z ssaków owadożernych częsty jest jeż, a rzadkie ryjówka malutka i typowa dla obszarów górskich ryjówka górska. Cennym elementem fauny ssaków są małe wiewiórkopodobne zwierzęta nocne, zamieszkujące głównie fragmenty lasów liściastych: orzesznica, bardzo rzadka popielica oraz koszatka. Leśnym rarytasem ornitologicznym jest tu jarząbek, słonka, bocian czarny, trzmielojad, kobuz oraz charakterystyczne dla obszaru tajgi sóweczka i włochatka. W skałach gnieździ się puchacz, pustułka, kruk a także kopciuszek i kowalik. Rozległe powierzchnie trawiaste są miejscem lęgowym rzadkich w skali Europy przepiórki i derkacza. Wśród ptaków związanych z wodą na uwagę zasługuje żyjący nad wartkimi strumieniami pluszcz i pliszka górska. Spośród pospolitych w Polsce gatunków gadów, w Górach Stołowych występują: żmija zygzakowata, zaskroniec, jaszczurka zwinka i padalec. Z rzadszych płazów zdarza się salamandra oraz traszki górska, grzebieniasta i zwyczajna. Świat owadów jest jeszcze słabo poznany, tym niemniej warta uwagi jest obfitująca w gatunki rodzina kózkowatych oraz chronione gatunki biegaczowatych. Bardzo interesująca jest fauna naśnieżna oraz fauna pajęczaków torfowisk i wilgotnych zimnych szczelin w piaskowcach.

Kultura materialna

Historia Gór Stołowych połączona jest z dziejami Ziemi Kłodzkiej położonej na styku Śląska, Czech i Moraw. Już w starożytności poprzez Ziemię Kłodzką, wzdłuż głównych dolin pomiędzy Górami Stołowymi a Orlickimi, wiodły szlaki komunikacyjne łączące Kotlinę Czeską z dorzeczem Odry. Do nadzorowania owych szlaków służyły warowne grody: Homole (obecnie zachowane ruiny), Ratno i Radków, o których pierwsze wzmianki pochodzą z przełomu XIII i XIV wieku. Po ustaniu wojen husyckich, wiek XVI stał się prawie stuletnim okresem odbudowy i rozwoju regionu. Wówczas rozpoczęły swój "leczniczy żywot" działające do chwili obecnej zdroje w Kudowie, Dusznikach i Polanicy oraz narodziło się płóciennictwo i sukiennictwo. W Dusznikach zaś rozwinęło się papiernictwo, gdzie zachowana została jedna z najstarszych w Europie, pochodząca z 1605 roku papiernia

14. Świętokrzyski Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Park położony jest w centralnej części kraju, na terenie województwa świętokrzyskiego. Obejmuje najwyższe pasmo Gór Świętokrzyskich - Łysogóry, z najwyższymi szczytami: Łysicą (612 m n.p.m.) i Łysą Górą (595 m n.p.m.), wschodnią część Pasma Klonowskiego (z górami Bukową, Psarską i Miejską) oraz część Pasma Pokrzywiańskiego (z Chełmową Górą). Historia starań o objęcie ochroną Gór Świętokrzyskich sięga czasów przed I wojną światową. W roku 1921 powstał pierwszy w Górach Świętokrzyskich rezerwat im. Józefa Kostyrki na Chełmowej Górze (163 ha), a w roku następnym objęto ochroną rezerwatową dwa fragmenty Łysogór: na południowym zboczu Łysej Góry fragment o powierzchni 196 ha i na północnym zboczu Łysicy - 115 ha. W roku 1932 powiększono obszar rezerwatów do 1347 ha. Park narodowy oficjalnie utworzony został w 1950 roku na obszarze 6054 ha. W 1954 roku na terenie parku powstały dwa kolejne rezerwaty ścisłe: Czarny Las o powierzchni 26,45 ha oraz Mokry Bór o powierzchni 38,44 ha. Obecna powierzchnia parku wynosi 7626 ha, z czego 7212 ha zajmują lasy. Na terenie parku jest 5 obszarów ochrony ścisłej o łącznej powierzchni 1731 ha.

Geologia i geomorfologia

Góry Świętokrzyskie są najstarszymi w Polsce i w Europie. Wypiętrzały się podczas kaledońskich ruchów górotwórczych 520-400 mln lat temu. Obecny kształt nadały im hercyńskie ruchy górotwórcze sprzed około 300 mln lat. W okresie panowania morza na tym obszarze, na jego dnie gromadziły się różne osady, które utworzyły kilka podstawowych rodzajów skał takich jak łupki, zlepieńce, piaskowce i wapienie. W skałach tych zachowały się liczne dowody bogatego życia w ówczesnych morzach w postaci skamieniałych śladów organizmów roślinnych i zwierzęcych, z których liczne opisane zostały dla nauki dopiero w latach 1960-1985. W czwartorzędzie, trwającym ostatnie 2 miliony lat, Góry Świętokrzyskie pokrywał okresowo lodowiec. Wyróżniają się one na tle innych gór Polski oryginalną budową geologiczną, polegającą na odsłonięciu pokładów starszych skał zalegających na niżu na dużej głębokości. Największą osobliwością parku są gołoborza tj. podszczytowe rumowiska głazów kwarcytowych okresu kambryjskiego, pozbawione zazwyczaj roślinności naczyniowej.

Roślinność

Flora parku reprezentowana jest przez 129 gatunków porostów, 190 gatunków mszaków i 670 gat. roślin naczyniowych, z których 49 podlega prawnej ochronie gatunkowej. Do najbardziej cennych roślin parku należą: kosaciec syberyjski, pełnik europejski, pióropusznik strusi oraz narecznica szerokolistna. Na terenie parku 674 drzewa uznano za pomniki przyrody. Dużym osiągnięciem jest restytucja cisa, którego populacja wynosi obecnie ponad 1300 sztuk. Za najbardziej stabilne uważane jest środowisko gołoborzy z cenną florą i fauną. Przypuszcza się, że zbiorowiska niższych roślin, takich jak porosty, mszaki, wątrobowce, mogą mieć na gołoborzach pierwotny charakter. Większość powierzchni parku zajmują lasy z udziałem jodły i buka. Mniej liczne są bory sosnowe, bory mieszane sosnowo-dębowe z domieszką jodły, modrzewia, świerka i buka występujące w niższych partiach pasm górskich. Na siedliskach bogatszych występują grądy, zaś w miejscach wilgotnych i zabagnionych, bory wilgotne i bagienne oraz olsy. W ekosystemach leśnych stwierdzono występowanie 35 gatunków drzew. Gatunkiem specjalnej troski spośród drzew jest jodła pospolita, która przez szereg lat dominowała w lasach świętokrzyskich. Duże znaczenie mają dla parku tereny otwarte, które tworzą zbiorowiska łąkowe oraz gołoborza urozmaicające jego leśny krajobraz. Do osobliwości parku należy m.in. endemiczny świętokrzyski bór jodłowy Abietetum polonicum oraz stanowiska modrzewia polskiego na Chełmowej Górze.

Zwierzęta

Fauna parku reprezentowana jest przez ponad 4000 gatunków bezkręgowców oraz 210 gatunków kręgowców - w tym 187 objętych ochroną prawną. Z terenu parku opisano 8 nowych dla nauki gatunków bezkręgowców. Za najważniejszy walor fauny uważa się obecność gatunków górskich i północno-górskich. Są one zwykle składnikami najwartościowszych biocenoz, tj. boru jodłowego, buczyny i gołoborzy. Wyjątkowe pod tym względem są mięczaki, wśród których gatunki górskie stanowią 30%. Gatunki górskie występują również licznie wśród owadów. Wiele górskich, reliktowych gatunków zwierząt żyje w rumowiskach skalnych.

Kultura materialna i turystyka

Oprócz walorów przyrodniczych, na terenie parku lub w jego bezpośredniej otulinie znajdują się cenne zabytki architektury. Większość z nich ma charakter sakralny. Najcenniejszym zabytkiem jest zespół klasztorny Benedyktynów z pierwszej połowy XII wieku położony na Św. Krzyżu, w którym powstał prawdopodobnie najstarszy polski zabytek piśmiennictwa - Kazania Świętokrzyskie. Interesującym elementem krajobrazu są kapliczki. Do najbardziej znanych należą kapliczki św. Franciszka i św. Mikołaja położone przy szlaku turystycznym ze Św. Katarzyny na Św. Krzyż. Pozostałe obiekty zabytkowe znajdują się poza parkiem. Należą do nich klasztor sióstr benedyktynek z 1633 r. w Św. Katarzynie; kościoły w Bielinach - wczesnobarokowy z pierwszej połowy XVII wieku, w Bodzentynie - gotycki z połowy XV wieku oraz w Słupi Nowej - późnorenesansowy z drugiej połowy XVII wieku. Do ważniejszych zabytków należą np. ruiny zamku biskupiego z drugiej połowy XIV wieku w Bodzentynie, wał kultowy wokół Łysej Góry z IX wieku, budynek dawnego opactwa szpitalnego z XVI wieku w Słupi Nowej oraz muzeum hutnictwa także w Słupi Nowej, gdzie odtwarzany jest w okresie tzw. "Dymarek" historyczny wytop żelaza. Na terenie parku i otuliny znajduje się też wiele obiektów upamiętniających walki i martyrologię z czasów powstań narodowych i wojen (głównie II wojny światowej). Walory przyrodnicze parku można poznawać korzystając z licznych szlaków turystycznych i muzeum przyrodniczo - leśnego na Świętym Krzyżu oraz ścieżek dydaktycznych.

15. Poleski Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Poleski Park Narodowy leży w Polsce środkowo-wschodniej na terenie województwa lubelskiego. Utworzony został w 1990 r. na obszarze 4813 ha. Park powstał na bazie rezerwatów torfowiskowych: Durne Bagno, Jezioro Moszne, Jezioro Długie, Torfowisko Orłowskie. Bagno Bubnów zostało włączone do PPN w 1994 r. Występuje tam najwięcej rzadkich gatunków fauny i flory. Aktualna powierzchnia parku wynosi 9762 ha, w tym lasy zajmują 4780 ha a wody i nieużytki (w tym najcenniejsze bagna) 2088 ha. Idea powstania parku narodowego na Polesiu powstała w 1959 r. W latach 1966-1982 na omawianym obszarze powstały cztery rezerwaty przyrody, a w roku 1982 Poleski Park Krajobrazowy.

Geologia, krajobraz

Park położony jest w zachodniej części Polesia graniczącego od południa z Wyżyną Lubelską, od północy z Podlasiem i od zachodu z Mazowszem. Park w całości leży w obrębie Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, stanowiącego południową część Polesia Lubelskiego. Jest to obszar strefy kontaktowej dwóch wielkich jednostek strukturalnych Europy: Niżu Środkowoeuropejskiego i Niżu Wschodniobałtyckiego. Teren parku to namiastka tundry bądź lasotundry, wysunięta najdalej na południowy-zachód Europy. Rzeźba parku jest równinna. Po ustąpieniu zlodowacenia środkowopolskiego na obszarze tym było olbrzymie jezioro. Spływały do niego wody z wolnej od lodu Wyżyny Lubelskiej i następowało jego wypłycanie. Na terenie parku dominują równiny akumulacji organicznej powstałe w holocenie. Osobliwością parku jest kompleks węglanowych torfowisk niskich Bagno Bubnów, Bagno Staw i część Torfowiska Orłowskiego.

Roślinność

W parku występuje 928 gatunków roślin naczyniowych, z których 170 to gatunki rzadkie, a 60 podlega ochronie gatunkowej. Znaczną ich część stanowią rośliny północne (140 gatunków), wśród których są m.in. takie jak: brzoza niska, wierzby (lapońska i borówkolistna), turzyce (strunowa, torfowa i bagienna), gnidosz królewski, rosiczka długolistna, bagnica torfowa i lepnica litewska. Florę atlantycką reprezentuje 25 gatunków, z których najciekawszymi są: wywłócznik skrętoległy, wąkrota zwyczajna i mięsożerna aldrowanda pęcherzykowata. Przez park przebiega granica zasięgu 150 gatunków roślin. Najbardziej charakterystycznymi dla parku zbiorowiskami roślinnymi są torfowiska: niskie, przejściowe i wysokie. Lasy tworzą brzeziny bagienne i ubogie bory sosnowe, a w podtopionych wodą zagłębieniach olsy. Tło stanowią najliczniej występujące zbiorowiska wodne i szuwarowe.Ogólem na obszarze parku wyróżniono 208 zespołów roślinnych, z których większość to nieleśne. Licznie występują gatunki roślin borealnych: brzoza niska, wierzba lapońska i borówkolistna, rosiczki. Na Bagnie Bubnów i Staw występuje wiele chronionych i rzadkich gatunków roślin, spotykanych w znacznych ilościach, a niekiedy nawet masowo. Należą do nich m.in: goździk pyszny, goryczka wąskolistna i gorzkawa, kosatka kielichowata, kosaciec syberyjski, storczyki, nasięźrzał pospolity, grzybień północny, groszek błotny, pływacz średni, tłustosz dwubarwny, dzwonecznik wonny.

Zwierzęta

Na obszarze parku żyje 21 gatunków ryb, w tym głównie: karp, lin, karaś, płoć, wzdręga, szczupak, okoń, węgorz oraz niezwykle rzadka, chroniona - strzebla przekopowa. Spotkać można tam 12 gatunków płazów. Z 6 gatunków gadów na szczególną uwagę zasługuje żółw błotny, mający jedno z większych stanowisk w Europie. Najlepiej poznane są ptaki. Spośród 146 lęgowych gatunków 17 jest silnie zagrożonych. Większość ptaków spotykanych w parku związana jest z siedliskami podmokłymi i wodnymi. Najcenniejsze gatunki to: zalatujące - orzeł przedni, orzeł bielik i orlik grubodzioby oraz lęgowe - orlik krzykliwy, żuraw, brodźce (krzykliwy i samotny), gęś gęgawa, puchacz i bocian czarny. Z 35 gatunków ssaków na uwagę zasługują: smużka, nietoperz - karlik większy, gronostaj, wydra, łoś, wilk oraz niedawno reintrodukowany bóbr. W kompleksie Bagno Bubnów i Staw występuje 87 gatunków ptaków, z których 40 to lęgowe, 10 prawdopodobnie gniazdujące, a pozostałe to zalatujące. Spośród wszystkich gatunków lęgowych Bagna Bubnów i Staw na szczególną uwagę zasługuje wodniczka. Jej liczebność oszacowano na 239 śpiewających samców. Czyni to z omawianego obiektu jedno z najbogatszych stanowisk tego gatunku w Polsce. Do osobliwości ornitologicznych omawianych torfowisk należą także m.in: kulik wielki i dubelt. Najliczniejszym zaś ptakiem drapieżnym jest coraz rzadszy w Polsce błotniak popielaty. Na omawianych bagnach gnieżdżą się także: sowa błotna, brodziec krwawodzioby, rycyk, cietrzew, wodnik, kropiatka, błotniak stawowy, błotniak zbożowy, pustułka, brzęczak, świerszczak, remiz, dziwonia i inne. Omawiane torfowiska odgrywają dużą rolę w okresie przelotów ptaków, zwłaszcza wiosną są miejscem odpoczynku i żerowania wielu gatunków kaczek, łysek i łabędzi oraz licznych żurawi i ptaków siewkowatych.

Zagrożenia i turystyka

Ekosystemy bagienne i torfowiskowe, jakie dominują w parku, są wrażliwe na zmiany środowiskowe oraz narażone na szereg zewnętrznych czynników w tym zmiany stosunków wodnych i chemizację rolnictwa. Znaczne straty w przyrodzie omawianego terenu wyrządziły przeprowadzone w przeszłości melioracje wodne. Szczególnie dużym zagrożeniem dla omawinych ekosystemów jest rozwój przemysłu wydobywczego w pobliskim Lubelskim Zagłębiu Węglowym oddalonym o 1,5 km od strefy ochronnej parku, rozwijająca się turystyka oraz wypalanie łąk i torfowisk. Park ma dobrze przygotowaną infrastrukturę turystyczną (szlaki, ścieżki dydaktyczne itp). Jest on jednak rzadko odwiedzany przez turystów. W miejscowości Załucze Stare znajduje się ośrodek dydaktyczno - muzealny z muzeum PPN.

16. Roztoczański Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Roztoczański Park Narodowy leży w środkowo-wschodniej części kraju, w województwie lubelskim. Obejmuje najcenniejsze przyrodniczo obszary Roztocza Środkowego. Park utworzony został w 1974 roku na obszarze 4801 ha. Aktualna jego powierzchnia wynosi 8483 ha, w tym lasy zajmują 8102 ha. Ochroną ścisłą objęto 806 ha. Park powstał na terenie Lasów Państwowych Nadleśnictw Kosobudy i Zwierzyniec, będących wcześniej lasami Ordynacji Zamojskiej. Początki ochrony sięgają 1934 r., kiedy to utworzono rezerwat Bukowa Góra, który obecnie jest jednym z obszarów ochrony ścisłej parku. W 1938 roku po raz pierwszy w Polsce wydano zarządzenie o ochronie ptaków drapieżnych na terenie Ordynacji.

Geologia, geomorfologia i gleby

Park znajduje się w urozmaiconym krajobrazie Roztocza Środkowego w dolinie górnego Wieprza. Jest to obszar oddzielający Wyżynę Lubelską od Kotliny Sandomierskiej o zróżnicowanej budowie geologicznej. Garb Roztocza budują skały górnokredowe (opoki, gezy i margle). W strefie krawędziowej występują utwory trzeciorzędowe. Utwory czwartorzędowe cienką pokrywą zalegają w Dolinie Wieprza i Padole Zwierzyńca. Główne typy rzeźby to zrównanie wierzchowinowe, ostańce, krawędzie, padoły i doliny. Pokrywa glebowa jest urozmaicona. W części północnej parku dominują gleby brunatne wyługowane wytworzone z gez i opok. Na pozostałym terenie jest większe urozmaicenie, przy czym największą powierzchnię zajmują piaszczyste gleby bielicowe właściwe.

Wody

Główny ciek wodny Roztocza Środkowego i parku to rzeka Wieprz. Na odcinku przepływającym przez teren parku sklasyfikowana jest w II klasie czystości. Z terenu parku biorą początek strumienie: Szum (2,5 km) i Świerszcz (7,5 km) odprowadzające swe wody do Tanwi i Wieprza. Wody potoku Świerszcz zasilają kompleks stawów Echo oraz staw w centrum Zwierzyńca

Roślinność

Flora naczyniowa Parku liczy około 750 gatunków, w tym liczne górskie (m.in. tojad dzióbaty, widłak wroniec, czosnek siatkowaty), północne (zimoziół północny, bagnica torfowa, brzoza niska), pontyjskie (pluskawica europejska) oraz atlantyckie (rosiczka pośrednia, widłak torfowy itd.). Na terenie parku występuje około 400 drzew pomnikowych. W parku wyróżniono 21 zespołów leśnych i szereg zbiorowisk niższej rangi, z których najcenniejsze to wyżynny bór jodłowy i buczyna karpacka zajmujące ok. 45% powierzchni leśnej. Jodły osiągają w nich najwyższe wymiary w Polsce (50 m wysokości, 470 cm obwodu i do 20 m3 masy drzewnej). Spośród innych na uwagę zasługują: świetlista dąbrowa, grąd subkontynentalny, łęg jesionowo-olchowy, kontynentalne torfowisko wysokie, ols porzeczkowy, a także różne typy borów sosnowych. Na roślinność nieleśną składa się 28 zespołów i 12 zbiorowisk.

Zwierzęta

Z dużych ssaków na terenie parku występują: jelenie, sarny, dziki, lisy, kuny, borsuki i wilki. W 1979 roku reintrodukowano bobry, które zadomowiły się w dolinie rzeki Wieprz. W 1982 roku do parku sprowadzone zostały koniki polskie będące potomkami dawnych dzikich koni leśnych - tarpanów. Drobne ssaki reprezentują chronione gatunki owadożernych: ryjówka aksamitna i mała, zębiełek białawy oraz liczne gatunki nietoperzy. Żyją tu także: orzesznica, popielica, koszatka. Spośród około 190 gatunków ptaków spotykanych na terenie parku na uwagę zasługują: orlik krzykliwy, trzmielojad, bocian czarny, liczne dzięcioły (w tym rzadko występujący dzięcioł białogrzbiety), muchówka mała i białoszyja, gołąb siniak, czyż oraz pliszka górska. Gady reprezentują jaszczurki (zwinka, żyworodna i padalec - dość często odmiany turkusowej), żmija zygakowata i zaskroniec oraz rzadko spotykany żółw błotny. Z płazów warto wymienić traszkę grzebieniastą, rzekotkę drzewną, grzebiuszkę ziemną, ropuchę zieloną i kumaka nizinnego oraz żabę śmieszkę. Interesująca jest także fauna bezkręgowców parku, a szczególnie świat owadów, spośród których tylko samych chrząszczy jest ponad 2000 gatunków.

Zagrożenia, kultura materialna i turystyka

Kompleksy leśne parku podzielone są licznymi, głęboko wcinającymi się enklawami i półenklawami gruntów nieleśnych, których łączna powierzchnia przekracza 600 ha. Grunty te w połączeniu z obszarami zajętymi przez fragmenty lasów państwowych i prywatnych powodują silne rozczłonkowanie terenu parku oraz znacznie utrudniają prowadzenie skutecznej ochrony. Przez park przebiegają 2 linie kolejowe i kilka szos. Największe zagrożenie stanowią linia kolejowa Zwierzyniec - Biłgoraj (stanowiąca fragment szerokotorowej linii hutniczo-siarkowej), przecinająca park na długości 1,5 km oraz normalnotorowa linia Zwierzyniec - Józefów, której długość na obszarze parku wynosi 5 km. Historia Roztocza i obszaru parku jest ściśle związana z powstałą w 1589 roku Ordynacją Zamojską. Kultura materialna regionu jest bogata. W Zwierzyńcu jest zespół budynków, w których mieściła się administracja Ordynacji. W starannie odremontowanym domu plenipotenta (zarządcy Ordynacji) mieści się obecnie siedziba dyrekcji parku. Uwagę zwraca także pięknie architektonicznie wkomponowana w otoczenie bryła wybudowanego w 1994 r. Ośrodka Edukacyjno-Muzealnego. Przez teren parku przebiega pięć szlaków turystycznych: centralny, krawędziowy, partyzancki, roztoczański i szlak obwodnica RPN im. A. Wachniewskiej. Dla turystów udostępnione jest pięć pieszych ścieżek poznawczych oraz jedna trasa rowerowa. Obszary parku i przyległe tereny były miejscem walk Powstania Styczniowego, I i II wojny światowej, czego dowodem są mogiły w Zwierzyńcu i okolicy.

17. Ojcowski Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Ojcowski Park Narodowy jest położony w południowej części kraju, w województwie małopolskim, w odległości 16 km na północ od Krakowa, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Park obejmuje doliny dwu niewielkich rzek - Prądnika i Sąspówki oraz przyległe fragmenty wierzchowiny jurajskiej. Park został utworzony w 1956 roku na obszarze 1440 ha. Aktualna jego powierzchnia wynosi 2146 ha z czego 1529 ha zajmują lasy. Ochroną ścisłą objętych jest 251 ha terenów leśnych. Jest to najmniejszy park narodowy w Polsce. Początki ochrony obszaru parku sięgają 1924 roku, kiedy to z inicjatywy W. Szafera opracowano pierwszą monografię przyrodniczą tego regionu oraz projekt rezerwatu w Dolinie Prądnika i Sąspowskiej.

Geologia i geomorfologia

Podłoże geologiczne obszaru parku stanowią wapienie jurajskie, które powstały około 150-180 mln lat temu. W wyniku działania wód krasowych w dolinach ojcowskich powstał osobliwy krajobraz urozmaicony stromymi ścianami wąwozów, osiągających do 120 m głębokości oraz przeróżnymi formami skałkowymi i ostańcami. W rejonie Ojcowa występują dwie odmiany wapieni: skaliste i ławicowe. Wapienie skaliste są odporne na wietrzenie i tworzą wspaniałe ostańce oraz izolowane skałki w dolinach o urozmaiconych kształtach (Maczuga Herkulesa, Igła Deotymy i inne). Na terenie parku znajduje się ok. 400 jaskiń i inne formy krasowe, takie jak: wywierzyska, wciosy, rozłogi czy leje krasowe. Do najdłuższych jaskiń w parku należą: jaskinia Łokietka (320 m), jaskinia Ciemna (230 m) i jaskinia Zbójecka (189 m). Gleby wytworzone są na wapieniach, glinach i lessach.

Wody

Obecna sieć rzeczna parku wykształciła się pod koniec trzeciorzędu w wyniku wgłębnej erozji potoków. Głównym ciekiem jest Prądnik, a jedynym jego dopływem na terenie parku jest Sąspówka. Potoki te zaopatrywane są w wodę z ok. 20 źródeł szczelinowo-krasowych zwanych wywierzyskami.

Roślinność

Różnorodność rzeźby terenu oraz mikroklimatu wpłynęły na bogactwo i urozmaicenie flory parku, na terenie którego występuje około 1000 gatunków roślin naczyniowych o różnych wymaganiach ekologicznych i pochodzeniu, w tym m.in. ok. 50 gatunków górskich i ponad 100 ciepłolubnych występujących głównie na południu Europy. Do najciekawszych z nich zalicza się: nasz największy storczyk - obuwik pospolity, subalpejski chaber miękkowłosy, stepowa trawa - ostnica Jana oraz rosnąca na jedynym w Polsce stanowisku macierzanka wczesna. W parku stwierdzono także 110 gatunków mszaków, 73 gat. wątrobowców, 370 gat. porostów i 1140 gatunków grzybów. W okresie tworzenia parku głównymi zbiorowiskami leśnymi były bory mieszane (38% powierzchni parku), w których dominowała sosna, jodła i świerk. Grądy zajmowały 16% powierzchni a buczyny 9%. W wyniku sukcesji wtórnej oraz oddziaływania emisji zanieczyszczeń przemysłowych, struktura zbiorowisk leśnych uległa zasadniczej przemianie. Obecnie bory mieszane zajmują 5% obszaru parku a do roku 2010 przewiduje się ich zanik; dominują zaś grądy (40%) oraz buczyna karpacka (31%).

Zwierzęta

Fauna parku jest bardzo bogata. Dotychczasowe badania wskazują na bytowanie na jego terenie ok. 5500 gatunków zwierząt; ogólną zaś ich liczbę szacuje się na 12000 gatunków. Spośród ssaków występują takie jak: borsuk, orzesznica, gronostaj oraz introdukowany w 1985 roku bóbr. Do najciekawszych ssaków należą nietoperze, z których wiele zimuje w tutejszych jaskiniach. Z 15 obserwowanych gatunków nietoperzy, zwraca uwagę osiągający tu północny kres swego występowania nocek orzęsiony. Wśród ptaków stwierdzono 134 gatunki m.in.: żyjącego głównie w górach pluszcza. Najliczniej reprezentowany i najbardziej urozmaicony jest świat owadów, liczący ok. 4600 gatunków, w tym m.in.: 1700 gatunków chrząszczy, ponad 950 gat. błonkówek i 1075 gat. motyli.

Kultura materialna i turystyka

Najstarsze ślady bytności człowieka na tym terenie pochodzą ze starszego paleolitu i liczą około 120 tys. lat. Późniejsze stanowiska archeologiczne z jaskiń reprezentują kultury lewaluasko-mustierską, mikocko-prądnicką (ok. 70-54 tys. lat p.n.e.) i jerzmanowicką (ok. 36 tys. lat p.n.e.). Z okresem neolitu wiąże się kopalniana eksploatacja krzemienia i jego obróbka w rejonie Ojcowa. Na terenie parku znajdują się liczne zabytki architektury. Należą do nich m.in: dobrze zachowany, renesansowy zamek w Pieskowej Skale i ruiny gotyckiego zamku w Ojcowie. Obydwa te obiekty, były ogniwami średniowiecznego systemu obronnego chroniącego południowo-zachodnią granicę Polski. W zamku w Pieskowej Skale mieści się muzeum Oddział Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. Ojcowski Park Narodowy posiada stałą ekspozycję w Muzeum im. prof. Wł. Szafera, którą co roku odwiedza około 40 tys. osób. Innymi obiektami udostępnionymi do zwiedzania są: Jaskinia Łokietka, Jaskinia Ciemna oraz ruiny zamku w Ojcowie. Muzeum im. prof. Wł. Szafera powstało w Ojcowskim Parku Narodowym w roku 1965. Gromadzi ono dane o zasobach i zjawiskach zachodzących na terenie parku, przygotowuje warunki do prowadzenia badań naukowych oraz propaguje wiedzę o parku i regionie. Park wydaje pismo "Prądnik", w którym publikowane są prace dotyczące zagadnień ochrony przyrody i środowiska oraz edukacji. Z uwagi na bliskość Krakowa park jest odwiedzany przez licznych turystów, którzy mają do dyspozycji bogatą infrastrukturę (muzeum, szlaki, schrony, itp).

18. Babiogórski Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Babiogórski Park Narodowy znajduje się w południowej części kraju w województwie małopolskim, przy granicy Polski ze Słowacją. Obejmuje północną i południową stronę masywu Babiej Góry wraz z najwyższym szczytem Beskidu Wysokiego Diablakiem (1725 m n.p.m.). Powierzchnia parku wynosi 3 392 ha, w tym 3 198 ha lasów. Ochroną ścisłą objęte jest 1 062 ha. Początki ochrony omawianego obszaru sięgają okresu międzywojennego, kiedy to uchwałą walnego Zgromadzenia PAU utworzono w 1933 r. "Rezerwat na Babiej Górze" obejmujący 650 ha. Park utworzony został 30 października 1954 roku na obszarze 1 704 ha. Od 1977 r. uznany jest przez UNESCO za jeden ze światowych rezerwatów biosfery i włączony do realizacji programu MaB.

Geologia, geomorfologia i gleby

Grzbiet masywu Babiej Góry nieznacznie wznosi się i opada tworząc słabo zaznaczone szczyty. Babią Górę tworzą skały osadowe. Zostały one wypiętrzone w okresie trzeciorzędu i noszą miano fliszu karpackiego. Są to naprzemianległe warstwy piaskowców magurskich, margli, łupków oraz iłów. Skład ich i ułożenie są wyraźnie widoczne w miejscach odsłoniętych na północnym, stromym stoku Babiej Góry. Północne ściany masywu zostały wytworzone w wyniku olbrzymich ruchów osuwiskowych. Przeważającym typem gleb na terenie parku są ubogie gleby inicjalne i autogeniczne. W piętrze kosodrzewiny występują rankery właściwe - gleby słabo zróżnicowane morfologicznie wytworzone ze skał bezwęglanowych. Z reglem górnym związane są gleby bielicowe i bielice, natomiast kompleks gleb brunatnych wykazuje przywiązanie do piętra regla dolnego. W tym ostatnim piętrze wyróżniono także gleby bielicowe i skrytobielicowe.

Wody

Grzbiet Babiej Góry jest obszarem wododziałowym. Potoki spływające na północ są dopływami Wisły i leżą w zlewni Bałtyku. Potoki spływające na południe leżą w zlewni Morza Czarnego. Na terenie parku bierze początek wiele potoków takich, jak: Jałowiec, Markowy Potok, Jaworzynka, Rybny Potok i inne. W masywie Babiej Góry jest kilka małych stawków, z których największy Mokry Stawek ma 450 m2. Powstał on na skutek obrywów bloków skalnych przed ok. 5 000 lat.

Roślinność

Flora Babiej Góry była badana już 100 lat temu przez H.Zapałowicza , który stwierdził występowanie ponad 600 gatunków roślin naczyniowych. Obecnie na terenie parku potwierdzono występowanie około 500 gatunków roślin naczyniowych, prawie 200 gat. mchów oraz liczne porosty, glony i wątrobowce. Na Babiej Górze występuje 70 gatunków wysokogórskich oraz 54 objętych ochroną gatunkową. Do osobliwości należą okrzyn jeleni (będący symbolem parku) i rogownica alpejska, które w parku mają jedyne stanowiska w Polsce. Masyw Babiej Góry jest naturalnym modelowym przykładem, ukazującym piętrowy układ roślinności w górach. W surowych warunkach klimatycznych, na ubogiej inicjalnej glebie, roślinność wyróżnia się niezwykłym bogactwem gatunkowym. W reglu dolnym (700-1150 m n.p.m.) króluje żyzna buczyna karpacka a jodły, buki i świerki osiągają 40 m wysokości i ponad 350 cm obwodu. W bogatym runie często spotkać można m.in. żywiec cebulkowy i czosnek niedźwiedzi. W piętrze tym występują również bory jodłowo-świerkowe. Ich wyjątkowa wartość wynika z tego, że są to lasy pierwotne, nigdy nie użytkowane gospodarczo. W reglu górnym (1150-1350 m n.p.m.) dominują wysokie, smukłe i silnie ugałęzione świerki. Nawiększy obszar parku zajmuje accidofilna zachodniokarpacka świerczyna górnoreglowa, jako jedyny zespół spośród zbiorowisk leśnych wykształcający się na siedliskach bezwapiennych tworzy zwarte i cieniste drzewostany. Powyżej piętra regla górnego występuje zbiorowisko kosodrzewiny karpackiej z zaroślami jarzębiny i kępami ziołorośli. Zwarty pas kosodrzewiny (1391-1650 m n.p.m.) poprzecinany jest rumoszem skalnym. Na najbardziej stromych stokach występuje zespół kostrzewy pstrej - jedyny endemiczny zespół roślinny Babiej Góry. Jesienią charakterystyczny brunatny kolor nadają murawom piętra alpejskiego (1650 - 1725 m n.p.m.) sit skucina i kosmatka brunatna.

Zwierzęta

Fauna parku liczy m.in. ok. 105 gatunków ptaków (w tym uszatka, puszczyk uralski, puchacz, dzięcioły, płochacz halny i siwerniak). W ostatnich latach rzadkością stał się głuszec. W parku występuje wiele ssaków. Licznymi są jelenie. Stosunkowo częste są owadożerne ryjówki (górska, aksamitna i malutka). Do rzadkości należą ryś, wilk, niedźwiedź oraz drobne gryzonie nadrzewne: koszatka, orzesznica i żołędnica. Wśród bezkręgowców najlepiej poznanymi są chrząszcze, których w masywie Babiej Góry stwierdzono ok. 1 500 gatunków, w tym klika endemicznych dla Karpat Zachodnich. W małych stawkach żyją traszki. Ryby żyją jedynie w potokach (do wysokości ok. 1100 m n.p.m.). Większe bogactwo ichtiofauny spotyka się dopiero w dolinie rzeki Skawnicy.

Kultura materialna i turystyka

Region Babiej Góry charakteryzuje się znaczną odmiennością kulturową. Miejscowa ludność zachowała i kultywuje liczne tradycje. W bezpośrednim sąsiedztwie parku, zarówno po stronie południowej, jak i północnej podziwiać można zachowane jeszcze tradycyjne formy architektoniczne, a także przedmioty codziennego użytku. Masyw Babiej Góry od początku XX wieku jest celem wędrówek turystycznych. W roku 1906 na Markowych Szczawinach wybudowano schronisko czynne do czasów obecnych. Ruch turystyczny w Parku może się odbywać po szlakach turystycznych od świtu do zmierzchu. Największe atrakcje turystyczne to szczyt Babiej Góry - Diablak wznoszący się kilkaset metrów ponad sąsiednie szczyty. Jest to doskonałe miejsce widokowe na obszar od Krakowa po Niżne Tatry, z panoramą Polskich Tatr włącznie. W roku 1983 wydana została obszerna monografia "Parku Narodowego na Babiej Górze". W Ośrodku Edukacyjnym przy Dyrekcji BPN udostępniana jest zwiedzającym stała ekspozycja przyrodnicza oraz Ogród Roślin Babiogórskich.

19. Gorczański Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Gorczański Park Narodowy obejmuje centralną i północno-wschodnią część pasma Gorców (ok. 13% powierzchni całego pasma). Położony jest w południowej części kraju, w województwie małopolskim. Park utworzony został w 1981 roku na obszarze 5 908 ha. Początki ochrony przyrody na tym terenie sięgają 1927 roku, kiedy to powstał w dobrach hr. Ludwika Wodzickiego z Poręby Wielkiej leśny rezerwat przyrody nazwany później Rez. Turbacz im. Władysława Orkana. Obecna powierzchnia parku wynosi 7 030 ha, z czego 6 591 ha to lasy. Ochroną ścisłą objęto 3 611 ha, w tym 3 596 ha lasów. Powierzchnia otuliny GPN obejmuje 16 647 ha.

Geologia i geomorfologia

W krajobrazie Gorców dominują łagodne kopulaste szczyty. Doliny rzeczne wcinają się ostro w masyw, przez co jego kształt przypomina rozróg z głównym punktem zwornikowym - szczytem Turbacza. Charakterystycznym elementem terenu są wychodnie skał piaskowcowych, występujące na północnych stokach. Na terenie Parku znajduje się kilka niewielkich jaskiń szczelinowych. Podłoże geologiczne stanowią utwory fliszu karpackiego płaszczowiny magurskiej, na które składają się zespoły piaskowcowo - zlepieńcowe (tworzące grzbiety) i łupkowo - piaskowcowe (w obniżeniach i przełęczach). W granicach Parku znalazły się, z wyjatkiem Turbacza (1310 m n.p.m.), najwyższe szczyty Gorców: Jaworzyna Kamienicka (1288 m n.p.m.), Kiczora (1282 m n.p.m.), Kudłoń (1279 m n.p.m.), Czoło Turbacza (1258 m n.p.m.) i Gorc Kamienicki (1228 m n.p.m.).

Wody

Ekosystemy wodne tworzą wody płynące, zajmujące 18 ha (ok. 0,3%) powierzchni Gorczańskiego Parku Narodowego. Obszar parku jest terenem źródliskowym dopływów Dunajca i Raby, na której kilkadziesiąt kilometrów niżej jest zlokalizowany zbiornik wody pitnej dla Krakowa "Raba II".

Roślinność

W całych Gorcach stwierdzono występowanie ok. 940 gatunków roślin naczyniowych, 250 gatunków mchów, 530 gat. porostów oraz 116 gat. wątrobowców. Około 85% tych taksonów występuje na terenie Parku. Charakterystyczne dla GPN są rośliny górskie, z których najbardziej interesujące są gatunki alpejskie (17) i subalpejskie (24) spotykane m.in. na gorczańskich polanach. Lasy zajmują ok. 95% powierzchni Parku. Znaczna ich część jest w wieku powyżej 100 lat. W drzewostanach dominują świerk, buk, jodła, a w domieszce występują modrzew, jawor, wiąz górski, jesion i olsza szara. Piętro regla dolnego sięga od 650 do 1100 m n.p.m., regiel górny - powyżej 1100 m n.p.m. Dominującym typem siedliskowym lasu jest las górski (ok. 50% pow. GPN), występujący w reglu dolnym. Bór wysokogórski zajmuje ok. 5% powierzchni Parku. W GPN wyróżniono 7 zespołów leśnych. W reglu dolnym występują: buczyna karpacka, bór świerkowo - jodłowy regla dolnego, kwaśna buczyna górska, olszyna karpacka, olszyna bagienna i żyzna jedlina, zaś w reglu górnym świerczyna górnoreglowa. Zbiorowiska nieleśne występują przede wszystkim na polanach reglowych, zajmując ok. 5% powierzchni Parku. Wyróżniono 16 zbiorowisk roślinnych. Najbogatszymi gatunkowo zbiorowiskami są: łąka mieczykowo - mietlicowa, młaka kozłkowo - turzycowa, traworośla i łąka ostrożeniowa. Na polanach występuje ok. 35% gatunków roślin naczyniowych. Polany reglowe powstały w wyniku działalności człowieka. Regres pasterstwa spowodował wzmożoną sukcesję roślinności krzewiastej i drzewiastej na polanach. W jej wyniku uległo degradacji wiele zespołów roślinnych, ustępują gatunki typowe dla górskich hal, w tym krokusy. Obecnie podjęto czynną ochronę polan Parku najwartościowszych pod względem przyrodniczym i krajobrazowym.

Zwierzęta

Fauna parku jest typowa dla Beskidów. Licznie reprezentowane są gatunki górskie, borealno-alpejskie i puszczańskie. Bogaty świat ptaków reprezentują: myszołów, trzmielojad, kobuz, jastrząb, sowy (puchacz, puszczyk uralski i pospolity, włochatka, sóweczka, sowa uszata), dzięcioły (trójpalczasty i białogrzbiety) oraz kuraki leśne (jarząbek, cietrzew, głuszec). Gniazdują tu także: bocian czarny, orzechówka, kruk, pluszcz, siwerniak i wiele innych. W Parku żyje ponad 46 gatunków ssaków, z których najcenniejsze są duże drapieżniki - ryś, wilk, niedźwiedź, a najpospolitsze są jelenie, sarny i dziki. Do osobliwości zaliczyć należy przedstawicieli rodziny pilchowatych: popielicę, orzesznicę i koszatkę. Na terenie Parku występują płazy: salamandra plamista (uznana za symbol Gorczańskiego PN), traszki (2 gatunki), żaba trawna, ropucha szara i kumak górski. Przedstawicielami gadów są: jaszczurka zwinka i żyworodna, padalec, żmija zygzakowata i zaskroniec. Najliczniejszą grupę stanowią niepozorne i dość słabo jeszcze poznane bezkręgowce.

Zagrożenia, kultura materialna i turystyka

Pierwsi osadnicy w rejon Gorców dotarli na początku XIV wieku. Powstawanie polan pasterskich trwało do pierwszej połowy XIX w. Największe zniszczenia lasów gorczańskich miały miejsce w XIX wieku, kiedy masowo wycinano w łatwiej dostępnych terenach duże połacie pierwotnych lasów. W części świerczyn górnoreglowych ujawnia się przyspieszenie procesów dynamicznych zmian w drzewostanach (skrócenie fazy terminalnej i przechodzenie do fazy inicjalnej). Czynnikami bezpośrednimi tych zmian są owady kambio-ksylofagiczne oraz silne wiatry. Do najważniejszych zadań Parku należą: zapewnienie ochrony ścisłej i renaturalizacja z maksymalnym wykorzystaniem sił przyrody w stosunku do ekosystemów leśnych oraz ochrona czynna polan reglowych w celu zachowania ich różnorodności biologicznej wraz z wartościami kulturowymi i krajobrazowymi. Gorce, w tym także Park, posiadają wiele zabytków architektury ludowej. Okoliczna ludność zachowała niektóre zwyczaje. Na gorczańskich polanach oglądać można szałasy pasterskie - niejednokrotnie uznane za zabytki kultury materialnej. Najstarszym zabytkiem sakralnym na obszarze Parku jest kapliczka na polanie Jaworzyna Kamienicka, wzniesiona w 1904 r. przez Tomasza Chlipałę, zwanego Bulandą. Z kapliczką i jej fundatorem - znanym gorczańskim bacą i czarownikiem - związane są liczne legendy. Krajobraz Parku ma charakter naturalny, a stopień ingerencji człowieka jest nieznaczny. Z tego też względu jest interesujący zwłaszcza dla turystów przyrodników. Liczba odwiedzających jest stosunkowo mała. Z uwagi na swe położenie Park posiada wiele punktów widokowych, z których roztaczają się atrakcyjne panoramy na sąsiednie pasma górskie. Szczególnie interesujące są widoki na Tatry, Babią Górę i Pieniny.

20. Pieniński Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Pieniński Park Narodowy położony jest w Pieninach w południowej części kraju, w województwie małopolskim, na granicy polsko-słowackiej. Pieniny dzielą się na Pieniny Spiskie, Pieniny Właściwe (tu usytuowany jest park) i Małe Pieniny. Powierzchnia parku wynosi 2346 ha, w tym 1304 ha stanowi własność Skarbu Państwa. Lasy w parku zajmują 1664 ha. Powierzchnia objęta ochroną ścisłą wynosi 750 ha. Inicjatorem utworzenia parku był prof. Wł. Szafer. Pierwszy prywatny rezerwat o powierzchni 7,5 ha założył S. Drohojowski w 1921 r. wokół ruin zamku w Czorsztynie. Od 1928 r. rozpoczęto wykupy terenów, które na podstawie rozporządzenia Ministra Rolnictwa z 23 maja 1932 r. stały się organizacyjną jednostką szczególną pod nazwą "Park Narodowy w Pieninach" o powierzchni 736 ha. Kolejną podstawą prawną istnienia parku było rozporządzenie Rady Ministrów z 30 października 1954 r. o utworzeniu z dniem 1 stycznia 1955 r. Pienińskiego Parku Narodowego. Aktualnie PPN funkcjonuje w oparciu o rozporządzenie Rady Ministrów z 14 maja 1996 r.

Geologia, geomorfologia i gleby

Pieniny zbudowane są głównie z różnorodnych wapieni, z których najtwardsze, wapienie rogowcowe, tworzą malownicze, niemal pionowe białe ściany opadające ku Dunajcowi. Najbardziej znany szczyt Trzy Korony osiąga wysokość 982 m n.p.m., a najwyższy (poza parkiem) szczyt Pienin - Wysoka w Małych Pieninach, osiąga 1050 m n.p.m. Charakterystyczne dla krajobrazu tych gór są nagie ściany skalne, odosobnione skałki - często w postaci iglic i kontrastujące z nimi zaokrąglone powierzchnie garbów lub łagodne stoki, które pokrywają łąki i pola. W wyniku zmienności geologicznej w parku spotykane są liczne stadia rozwojowe gleb: od bardzo płytkich do głębokich, od kamienisto-rumoszowych do gliniasto-ilastych, od kwaśnych do zasadowych. Najczęściej występują rędziny i gleby brunatne.

Wody

Omawiany obszar położony jest w dorzeczu Dunajca i odwadniany systemem krótkich potoków o długości od 0,3 do 4,0 km. W Pieninach stwierdzono 377 naturalnych wypływów wód: 290 źródeł stałych (w tym 3 mineralne) i 79 młak. Dunajec zajmuje ważne miejsce wśród czynników kształtujących rzeźbę Pienin.

Roślinność

Na niespełna 100 km2 obszaru polskiej części Pienin stwierdzono do tej pory około 1100 gatunków roślin naczyniowych (blisko 50% gatunków flory polskiej), 400 gatunków glonów, 330 gat. mchów i wątrobowców, 400 gat. porostów. Bardzo liczne są grzyby: 640 gatunków kapeluszowych i 560 mikroskopowych pasożytów roślin. Cechą charakterystyczną flory jest wielkie zróżnicowanie ekologiczne i geograficzne. Niekiedy na tej samej skale, ale w różnych ekspozycjach, rosną gatunki o przeciwstawnych wymaganiach siedliskowych. Odrębność flory określa występowanie endemitów i reliktów geograficznych. Endemitami są: mniszek pieniński i pszonak pieniński. Wielką osobliwością jest chryzantema Zawadzkiego. Wyjątkowo dużo jest storczyków (około 30 gatunków)ze śródziemnomorskim dwulistnikiem muszym i największym polskim gatunkiem - obuwikiem włącznie. Na terenie parku wyróżniono 12 naturalnych i 9 zastępczych ekosystemów roślinnych, które wykształciły się pod wpływem gospodarki rolnej i są uważane za bardzo cenne z naukowego i estetycznego punktu widzenia. Obecnie ponad 70% powierzchni parku zajmują lasy. Podstawowymi ekosystemami są: buczyna karpacka, ciepłolubna jedlina i buczyna oraz las jaworowy z języcznikiem, reliktowe laski sosnowe i olszynka karpacka. O odrębności geobotanicznej Pienin stanowią ekosystemy nieleśne. Murawy są bardzo bogate florystycznie (150 gat. roślin naczyniowych i ponad 25 gat. mchów i porostów). Łąki powstanie i utrzymywanie zawdzięczają człowiekowi. Należą one do najbogatszych ekosystemów roślinnych w kraju (30-40 gatunków roślin kwiatowych na 1 m²).

Zwierzęta

Dotychczas wykazano z terenu Pienin ok. 6500 gatunków zwierząt. Przypuszcza się, że żyje ich tutaj od 13000 do 15000 czyli połowa fauny Polski. Gruntowne badania fauny, głównie bezkręgowców w latach 1971-1974, pozwoliły na stwierdzenie aż 3000 nowych gatunków dla Pienin, z których wiele okazało się nowych dla fauny Polski. Znaleziono także nowe gatunki dla nauki. Licznie reprezentowana jest tu fauna południowoeuropejska, zwłaszcza kserotermofilna. W Pieninach stwierdzono 17 gatunków ryb, 10 gatunków płazów i 6 gatunków gadów. Bardzo dobrze poznaną grupą kręgowców są ptaki, których w Pieninach występuje ponad 160 gatunków, w tym 95 gniazdujących. Do rzadkości należą: puchacz, pomurnik, nagórnik, sóweczka, dzięcioł trójpalczasty, dzięcioł czarny i bocian czarny. Lista ssaków zawiera 61 gatunków. Osobliwością jest występowanie myszy małookiej - elementu stepowego oraz ryjówki górskiej i zębiełka karliczka. Największym drapieżnikiem jest ryś. Na brzegach Dunajca występuje wydra.

Kultura materialna i turystyka

Ślady pierwszego osadnictwa paleolitycznego odkrytego w Pieninach pochodzą z okresu 13-10 tys. lat p.n.e. Początki akcji osadniczej wiążą się z nadaniem tych terenów w 1257 r. księżnej Kindze i ufundowaniem przez nią klasztoru klarysek w Starym Sączu w 1280 r. oraz z wybudowaniem najwyżej w Polsce położonego górskiego Zamku Pienińskiego (779 m n.p.m.), stanowiącego rolę refugium. Przy szlaku, biegnącym doliną Dunajca wybudowano 2 zamki: po stronie polskiej Wronin (obecnie Czorsztyn) a po węgierskiej zamek Dunajec (obecnie Niedzica). Zamki te, trwają naprzeciw siebie do dzisiaj rozdzielone doliną Dunajca, zamienioną od 1997 r. w zespół zbiorników wodnych Na obszarze parku wytyczono ponad 34 km pieszych szlaków turystycznych wiodących m.in. przez najpiękniejsze szczyty (Sokolicę, Trzy Korony), z których rozciągają się szerokie panoramy na Pieniny, Dunajec i Tatry. Główną atrakcją parku jest spływ przełomem Dunajca czółnami flisackimi, należący do jednej z największych atrakcji turystycznych Europ

21. Magurski Park Narodowy

Położenie i powierzchnia

Magurski Park Narodowy utworzony został w 1995 roku na obszarze 19962 ha a obecnie zajmuje powierzchnię 19439 ha. Park leży w południowej części kraju, w Beskidzie Niskim, przy granicy z Republiką Słowacką. Położony jest na terenie województw podkarpackiego i małopolskiego. Obejmuje on znaczną część obszaru źródłowego Wisłoki jakim jest masyw Magury Wątkowskiej, który jest fragmentem głównego grzbietu karpackiego. W parku dominują ekosystemy leśne, które zajmują 18531 ha.

Geologia i geomorfologia

Krajobraz parku to typowy dla Beskidu Niskiego krajobraz gór średnich i niskich. Pod względem budowy geologicznej dominują skały fliszowe płaszczowiny magurskiej. Spośród osobliwości geologicznych wymienić należy: pomnik przyrody "Diabli Kamień" i rezerwat "Kornuty". Główną częścią parku jest grzbiet Magury Wątkowskiej z kulminacją na Wątkowej (847 m n.p.m.). Jego północne stoki są pokrojone źródłami potoków Bednarka i Kłopotnica. Wschodnia część Magury uformowała się w ciąg pojedynczych garbów oddzielonych dolinami potoków i głębokimi przełęczami. Dłuższe pasma występują na południu parku gdzie wyraziste akcenty stanowią wzgórza Nad Tysowym (713 m n.p.m.), Wielka Góra (719 m n.p.m.) i Baranie (728 m n.p.m.), oddzielone od siebie przełęczą nad Ożenną, Ciechanią i Olchowcem.

Wody

Na terenie parku znajdują się źródliska Wisłoki. Rzeka ta wraz ze swoimi licznymi dopływami jest ważnym elementem krajobrazu parku. Ta typowo górska rzeka tworzy malownicze przełomy i zakola. Często zmienia kierunek, zazwyczaj po przyjęciu większego dopływu. Od południa zasilają ją Ryjak, Krempna i Wilsznia a od północy Świerzówka i Reszówka.

Roślinność

Szata roślinna parku ma charakter piętrowy oraz znamiona obszaru przejściowego między Karpatami Wschodnimi i Zachodnimi. W zespołach roślinnych zaznacza się stała obecność typowych gatunków podgórskich, ciepłolubnych i kserotermicznych. W 10 zbiorowiskach roślinnych zdecydowanie przeważają zbiorowiska leśne. W piętrze pogórza (do 530 m n.p.m.) zachowały się fragmenty grądu, olszynki karpackiej i olszynki bagiennej. W reglu dolnym (od 530 m n.p.m. po szczyty) przeważa żyzna buczyna karpacka. Znaczną powierzchnię zajmują także bory jodłowe, świerkowo-jodłowe oraz sosnowe sztucznego pochodzenia. W strukturze powierzchniowej lasów na uwagę zasługuje mały udział świerka, co świadczy o dużej ich naturalności. Liczba gatunków roślin naczyniowych potwierdzonych wynosi prawie 800. W parku występuje 45 gatunków górskich oraz 70 gatunków chronionych roślin naczyniowych. Za szczególnie cenne osobliowści uznać należy m.in: kozłka trójlistkowego, tojady: dziubaty i mołdawski, pokrzyk wilczą jagodę, podrzeń żebrowiec, dziewięćsił bezłodygowy, storczyki, goździk kosmaty i wawrzynek wilczełyko.

Zwierzęta

Park jest jedną z najbogatszych w Beskidzie Niskim ostoją fauny. Na jego terenie występuje 137 gatunków ptaków, w tym 108 lęgowych (głównie leśnych), wśród nich wiele gatunków rzadkich i zagrożonych jak np: orzeł przedni, orlik krzykliwy, puchacz i trzmielojad oraz ptaki, które mają liczne populacje: bocian czarny, puszczyk uralski i dzięcioł białogrzbiety. Żyje tu 35 gatunków ssaków, a wśród nich duże ssaki drapieżne jak niedźwiedź brunatny, (stale zachodzący ze Słowacji i Bieszczadów), ryś, żbik, wilk i wydra. W faunie wodnej na podkreślenie zasługują: pstrąg potokowy i głowacz białopłetwy. Park i jego otulina obfitują w liczne gatunki płazów i gadów: salamandra plamista, traszki, kumak górski, żmija zygzakowata, gniewosz plamisty i zaskroniec zwyczajny. W grupie bezkręgowców dominują owady, wśród których na uwagę zasługują gatunki rzadkie i zagrożone motyli: niepylak mnemozyna, paź żeglarz, paź królowej oraz chrząszcze: nadobnica alpejska i kozioróg bukowiec. Do osobliwości należy występowanie skalnika prozerpiny (gatunek południowoeuropejski). Szacuje się, że na terenie parku występuje około 200 gatunków zwierząt objętych ścisłą ochroną gatunkową.

Zabytki kultury materialnej

Najstarszym śladem życia ludzi w tej części Beskidu Niskiego są pozostałości okazałego grodziska z IX-X wieku w Brzezowej na górze Walik u stóp Magury Wątkowskiej. Wchodziło ono w łańcuch wczesnośredniowiecznych grodzisk usytuowanych na południowo-wschodnich rubieżach granicznych państwa Wiślan. Ozdobą krajobrazu są łemkowskie cerkwie. Część z nich uległa zniszczeniu. Pozostały po nich widoczne z daleka kępy drzew i zniszczone przycerkiewne cmentarze. W niektórych wsiach zachowały się resztki tradycyjnego budownictwa mieszkalnego, długie łemkowskie "chyże", budowane zazwyczaj z grubych świerkowych lub sosnowych bali łączonych na zrąb. W jednej z chałup w Kolonii Olchowiec urządzono małe prywatne muzeum kultury łemkowskiej. Na uwagę zasługują także zapomniane w większości i niszczejące cmentarze z I wojny światowej, kryjące szczątki tysięcy pojednanych po śmierci wrogów, w tym także Polaków poległych w służbie austriackiej, pruskiej i rosyjskiej. Tragiczną pamiątką ostatniej wojny jest cmentarz 1250 ofiar narodowości żydowskiej zamordowanych przez nazistów w 1942 roku na przełęczy w Hałbowie.

22. Bieszczadzki Park Narodowy

Położenie

Bieszczadzki Park Narodowy jest trzecim co do wielkości parkiem narodowym w Polsce, położonym przy granicy z Republiką Słowacką i Ukrainą.

Rozwój parku

Powstały w roku 1973 Park obejmował zaledwie 59,55 km2. Chronił wtedy jedynie niewielką część cennych przyrodniczo obszarów (głównie kompleks połonin z niewielkim obszarem przyległych lasów). W następnych latach Park powiększano czterokrotnie. W 1989 i 1991 roku objęto ochroną znaczny obszar naturalnych lasów, a także kompleksy półnaturalnej roślinności nieleśnej na terenie dawnych osad. W 1996 roku Park powiększono o rozległe tereny łąkowe położone na terenie dawnych wsi Bukowiec, Beniowa, Caryńskie a roku 1999 dawnych wsi Dźwiniacz, Tarnawa i Sokoliki. Obecnie Bieszczadzki Park Narodowy zajmuje powierzchnię 29 202 ha w najwyżej położonej części Bieszczadów. Szczególne walory przyrodnicze terenu Bieszczadów przemawiają za tym, aby Park objął swym zasięgiem dolinę Sanu po pasmo Otrytu na północy oraz całą zlewnię Solinki. W 1992 roku Bieszczadzki Park Narodowy stał się częścią Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie" o łącznej powierzchni 213 211 ha. Składa się on z trzech części: 1. polskiej (Bieszczadzki P.N. i dwa otaczające go parki krajobrazowe: Ciśniańsko - Wetliński i Doliny Sanu) 2. słowackiej (Park Narodowy Połoniny z otuliną) 3. ukraińskiej (Użański Park Narodowy i Nadsański Park Krajobrazowy).

Roślinność

BdPN jest jednym z nielicznych w Europie obszarów górskich, o dobrze zachowanej rodzimej florze i faunie. Lasy zajmujące około 80% powierzchni, odznaczają się wysokim stopniem naturalności, a w przypadku kilku kompleksów leśnych stan zachowania pozwala mówić o ich pierwotnym charakterze. Różnorodność biocenotyczna i gatunkowa jest bardzo wysoka. Na dużych przestrzeniach występują naturalne zespoły leśne i nieleśne, którym towarzyszą liczne zbiorowiska roślinne o charakterze półnaturalnym porastające tereny dawnych wsi (tzw. kraina dolin). Naturalność i swoistość szaty roślinnej i fauny BdPN wynika nie tylko z dobrego zachowania przyrody w przeszłości, lecz jest także efektem spontanicznej renaturalizacji. Procesy sukcesyjne przebiegające nieprzerwanie od pół wieku w krainie dolin oraz oraz na połoninach i w lasach, podkreślają unikatowy charakter tego terenu, gdyż w podobnej skali czasowej i przestrzennej nie występują w innych obszarach górskich Europy Środkowej. Flora naczyniowa obejmuje około 760 gatunków, z których około 30 to gatunki wschodniokarpackie. Wśród gatunków endemicznych dla Karpat Wschodnich w Bieszczadzkim Parku Narodowym występuje 6 taksonów w tym pszeniec biały, lepnica karpacka, przywrotnik turkulski. Oprócz gatunków wschodniokarpackich do najcenniejszych roślin spotykanych w Parku należą rośliny wysokogórskie (około 70 gatunków). Są to m.in.: zawilec narcyzowy, widłak alpejski, prosiennicznik jednogłówkowy. 64 gatunki występujące na terenie BdPN to rośliny prawnie chronione, przy czym 56 objętych jest ochroną ścisłą. Udział gatunków synantropijnych jest stosunkowo niski (około 10%), co świadczy o wysokim stopniu naturalności flory. Równie ciekawa i bogata jest grupa tradycyjnie zaliczana do roślin niższych; występuje tu przeszło 350 gatunków porostów, ponad 250 gatunków mchów oraz ok. 1000 gatunków grzybów. Do najciekawszych należy grzyb odgiętka wetlińska, który występuje jedynie na terenie Bieszczadów (endemit bieszczadzki). Pionowy układ stref roślinnych w Bieszczadach ma swoisty charakter. Wyróżnić tu można trzy strefy klimatyczno-roślinne: piętro pogórza (do 500 m n.p.m.), piętro regla dolnego (500 - 1150 m n.p.m.) oraz piętro wysokogórskie - połoniny (do 1346 m n.p.m.). Brak tu zarówno piętra boru górnoreglowego, jak i kosodrzewiny. Układ ten jest uważany za efekt oddziaływania czynników klimatycznych oraz antropogenicznych w przeszłości. W BdPN dominują lasy lub ich stadia sukcesyjne, pozostałą część stanowią połoniny i zbiorowiska nieleśne w krainie dolin. Opisano tutaj 24 zbiorowiska leśne oraz ponad 60 zbiorowisk nieleśnych (w tym ok. 40 połoninowych). W wyniku badań prowadzonych w ostatnich latach opisano tu kilkanaście zespołów endemicznych o charakterze wschodniokarpackim. Ważniejsze z nich to: zarośla olchy kosej, wschodniokarpacka jaworzyna ziołoroślowa, kwieciste ziołorośle połoninowe, murawa bliźniczkowa, traworośle ze śmiałkiem darniowym, wschodniokarpackie borówczysko.

Zwierzęta

Bieszczadzki Park Narodowy jest stosunkowo licznie zasiedlany przez gatunki, które uznawane są za zagrożone lub rzadkie w innych częściach Europy. Rodzime populacje dużych ssaków drapieżnych: niedźwiedzia, wilka i rysia są szczególnie cennym elementem tutejszej przyrody. Spośród dużych roślinożerców najliczniejszy jest jeleń. Liczebność populacji została oceniona na 5-7 osobników/100 ha. Pod koniec lat sześćdziesiątych reintrodukowano w Bieszczadach żubry. Gatunek ten łatwo zaadaptował się do miejscowych warunków i obecnie populacja bieszczadzka liczy około 100 osobników z czego na obszarze BdPN żyje około 20 osobników. W Bieszczadach występują również populacje sarny, dzika, oraz kilka osobników łosia. Jeśli chodzi o sukcesy na polu ochrony aktywnej ostatnio dokonano w BdPN udanej reintrodukcji bobra. W Parku prowadzi się również hodowlę zachowawczą starej, ginącej rasy konia huculskiego. Park jest rajem dla ornitologów. Szczególnie interesującą i cenną grupą są liczne tu ptaki drapieżne takie jak: orzeł przedni, orlik krzykliwy, gadożer, trzmielojad oraz sowy: puchacz i puszczyk uralski. Na połoninach gnieżdżą się także gatunki alpejskie: siwerniak i płochacz halny. Ciekawostką faunistyczną jest wąż eskulapa, obecny tylko w kilku miejscach w Polsce; jego największa populacja zamieszkuje rezerwat przyrody "Krywe" położony wzdłuż koryta Sanu, na północ od granic BdPN. Bieszczadzka fauna ma także wyraźne rysy wschodniokarpackie, oczywiście dotyczy to wyłącznie świata bezkręgowców. Bieszczady, a w szczególności Park Narodowy jest miejscem koncentracji gatunków rzadko spotykanych, prawnie chronionych, nowych dla fauny Polski mających w parku swoje jedyne stanowisko. Liczne gatunki typowe dla Karpat Wschodnich można znaleźć wśród pierścienic (Allolobophora carpathica), owadów (szarańczak Isophya stysi, chrząszcze: Deltomerus carpathicus, Nebria fuscipes, Athous mollis) i pajęczaków (Siro carpathicus, Neobisium brevidigittatum).

Główne cele ochronne Parku

Główne cele ochrony w BdPN to: ochrona typowego krajobrazu Karpat Wschodnich z całym bogactwem osobliwych form, charakterystyczny układ pięter roślinno-klimatycznych, główne koncentracje rzadkich gatunków oraz zbiorowisk wschodniokarpackich i wysokogórskich, naturalne biocenozy puszczańskie z fauną dużych drapieżnych ptaków i ssaków. Ochronę umożliwia m.in. bardzo niska gęstość zaludnienia na tym terenie (poniżej 1 osoby/km2). Strefowanie ochronne w Bieszczadzkim P.N. i M.R.B. "Karpaty Wschodnie" Obszar MRB "Karpaty Wschodnie podzielony jest na trzy strefy, w których obowiązują różne zasady ochrony. Obszar centralny jest odpowiednikiem obszaru ochrony ścisłej w BdPN posiadającej najwyższe wartości przyrodnicze i priorytety ochronne. W strefie buforowej, prowadzi się ochronę aktywną ekosystemów (obszar ochrony częściowej w BdPN). W parku narodowym priorytetem jest ochrona przyrody, działalność człowieka jest ograniczona. Prowadzi się tu badania naukowe służące poznaniu i ochronie zachodzących procesów przyrodniczych. Ruch turystyczny dopuszczalny jest jedynie po wyznaczonych szlakach. Natomiast w strefie przejściowej (obydwa parki krajobrazowe) dozwolone są określone formy gospodarowania oraz turystyka pobytowa i rekreacja.

Turystyka i edukacja ekologiczna

Bieszczady stanowią niezwykle atrakcyjny region dla turystyki pieszej, jeździectwa, kolarstwa górskiego (w miejscach wyznaczonych), narciarstwa biegowego jak również fotografii przyrodniczej. Ponieważ około 70% Parku jest objęte ochroną ścisłą, udostępnianie do zwiedzania wymaga odpowiedniego przygotowania szlaków turystycznych, ścieżek przyrodniczych i stałego nadzoru nad przestrzeganiem regulaminu dla zwiedzających. Na terenie parku preferowana jest turystyka piesza po znakowanych szlakach turystycznych. Ważnym zadaniem służb parku jest rozwijanie edukacji ekologicznej. Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny zlokalizowany w Ustrzykach Dolnych prowadzi stały program edukacji ekologicznej dla kilkudziesięciu szkół bieszczadzkich, a także realizuje zajęcia i warsztaty przyrodnicze dla grup zorganizowanych. W oparciu o muzeum przyrodnicze, Terenową Stację Edukacji Ekologicznej w Suchych Rzekach i ścieżki przyrodnicze Ośrodek realizuje szereg programów edukacyjnych dla młodzieży i dorosłych. Park posiada również Ośrodek Informacyjno-Edukacyjny w Lutowiskach, obiekt noclegowy w Wołosatem oraz kemping w Wetlinie. BdPN jest pierwszym parkiem narodowym w Polsce, który umożliwia konne zwiedzania w oparciu o sieć tras turystyki konnej; jednocześnie jako jedyny prowadzi szkolenia przodowników górskiej turystyki jeździeckiej w oparciu o zachowawczą hodowlę konia huculskiego w Wołosatem.

23. Tatrzański Park Narodowy

Położenie, powierzchnia, historia

Tatrzański Park Narodowy leży w południowej części Polski, w województwie małopolskim, na granicy ze Słowacją. Park Narodowy utworzony został w 1954 roku na obszarze 21556 ha. Aktualna jego powierzchnia wynosi 21164 ha, z czego 15191 ha to lasy, a 5660 ha to głównie zbiorowiska wysokogórskich hal i turni. Grunty rolne (169 ha) i wody (209 ha) zajmują 1,8% powierzchni parku. Ochroną ścisłą objęto 11514 ha z czego 6149 ha to ekosystemy leśne. Potrzebę ochrony Tatr dostrzeżono już w końcu XIX wieku. W roku 1925 podjęto pierwsze próby utworzenia parku narodowego w Tatrach wspólnie ze Słowacją. Na terenie należącym do lasów państwowych park formalnie utworzono w 1937 r. Po II wojnie światowej w roku 1947 powołano odrębną jednostkę administracyjną Park Tatrzański. Tatrzański Park Narodowy powołano rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 września 1954 roku. W roku 1993 TPN i TANAP (Tatransky Narodni Park po stronie słowackiej) UNESCO uznało za rezerwat biosfery, międzynarodowy obszar o światowym znaczeniu.

Geologia i geomorfologia

Park obejmuje najmłodsze, najwyższe i jedyne w Polsce góry typu alpejskiego, które charakteryzują się urozmaiconą rzeźbą terenu z deniwelacjami do 1700 m. Obecny wygląd Tatry zawdzięczają głównie zlodowaceniu w plejstocenie. W okresie ostatnich 500 - 10 tys. lat powstawały tam i znikały lodowce. Najwyższym szczytem polskiej części Tatr i parku są Rysy (2499 m n.p.m.). W Tatrach występują dwie odrębne części. Tatry Wysokie zbudowane są ze skał krystalicznych. Krajobraz ich cechują charakterystyczne formy polodowcowe ostre szczyty i granie oraz liczne kotły zajęte w większości przez jeziora. Tatry Zachodnie budują skały krystaliczne i osadowe. Krajobraz ich składa się m.in. z licznych malowniczych dolin z ostańcowymi formami skalnymi. Na terenie parku w Tatrach znajduje się ok. 650 jaskiń, z których najdłuższym i najgłębszym jest system jaskiń Wielka Śnieżna - Wielka Litworowa (długość korytarzy 18000 m, głębokość 814 m). Dla ruchu turystycznego udostępnionych jest 6 jaskiń.

Wody

Na terenie parku występują liczne potoki oraz ok. 30 jezior zwanych "stawami". Są one ważnym walorem krajobrazowym Tatr Wysokich. Największymi tatrzańskimi stawami są Morskie Oko (34,9 ha oraz 50,8 m głębokości) i Wielki Staw Polski (34,4 ha oraz 79,3 m głęb.). Jeziora tatrzańskie odznaczają się bardzo ubogim życiem biologicznym oraz niezwykłą przezroczystością wody. Długość największych potoków przekracza 20 km. Występujące wodospady i wywierzyska, które jak np. Wodogrzmoty Mickiewicza są jedną z atrakcji parku. Największym wodospadem jest Wielka Siklawa (70 m).

Roślinność

Roślinność charakteryzuje się typowym układem piętrowym. W reglu dolnym (do 1250 m n.p.m.) dominują lasy jodłowo-bukowe. W reglu górnym (do 1550 m n.p.m.) rosną bory świerkowe, które przechodzą w strefę kosówki i traworośli (do 1800 m n.p.m.) powyżej której jest piętro alpejskie i turni. Liczba gatunków roślin naczyniowych w parku szacowana jest na ponad 1000, wśród których 85 podlega ochronie gatunkowej. W parku rośnie także ok. 600 gat. mszaków, 700 gat. porostów oraz występuje 900 gat. glonów. Wiele roślin rosnących w parku to endemity tatrzańskie, karpackie lub gatunki rzadkie. Najbardziej cennymi z nich są m.in: limba, skalnica tatrzańska, ostróżka tatrzańska, dębik ośmiopłatkowy, skalnica gronkowa, goryczki i krokusy oraz szarotka alpejska, która jest jednym z symboli Tatr. Do bardziej znanych należą również sit skucina i boimka dwurzędowa tworzące endemiczny zespół wysokogórskich muraw przebarwiających się jesienią na czerwono i nadających charakterystyczny kolor większym obszarom górskim np. "Czerwonym Wierchom"

Zwierzęta

Bogata fauna parku charakteryzuje się wieloma endemitami oraz gatunkami rzadkimi i objętymi ochroną gatunkową. Do osobliwości faunistycznych parku należą chronione już od połowy XIX wieku kozica i świstak, oraz niedźwiedź brunatny, ryś, wilk, wydra i kilkanaście gatunków ptaków, w tym: orzeł przedni, sokoły, pomurnik i płochacz halny. W wyższych partiach lasów gnieżdżą się głuszec, cietrzew i jarząbek. W lasach liczne są także jelenie, sarny i drobne gryzonie.

Kultura materialna

Kultura materialna Tatr jest równie ważnym jak przyroda elementem Tatrzańskiego Parku Narodowego. Charakteryzuje się ona swoistą odrębnością i jest szeroko kultywowana. Do najcenniejszych składników kultury górali tatrzańskich należą: gwara, stroje i zwyczaje. O przeszłości zaś świadczą wspaniałe gawędy, liczne szałasy, kapliczki i kościółki. Na przełomie XIX i XX wieku wykształcił się na tym terenie odrębny tatrzański styl architektoniczny.

Zagrożenia i turystyka

Tatry w przeszłości były silnie eksploatowane. Latem na polanach i halach wypasane były liczne stada owiec, kóz i krów. Nadmierne wypasy spowodowały obniżenie górnej granicy lasu oraz zapoczątkowały procesy erozyjne. W okresie XVII-XIX wieku działały liczne kopalnie i huty, które potrzebowały ogromnych ilości drewna. Na przełomie XIX i XX wieku rozwinęła się turystyka, a błędna gospodarka leśna doprowadziła do powstania sztucznych monokultur świerkowych na siedliskach lasów bukowych i jodłowych. W ostatnich latach zanieczyszczenie powietrza i kwaśne opady zagrażają lasom i ekosystemom wodnym TPN. Zagrożeniem dla przyrody parku są też kłusownictwo, inwestycje sportowe i turystyczne oraz rozwijające się gospodarczo Zakopane. Tatrzański Park Narodowy obejmując zaledwie 0,07% pow. Polski jest odwiedzany przez ok. 3 mln turystów rocznie, co stanowi ok. 8% mieszkańców kraju. Bogata infrastruktura parku (liczne szlaki turystyczne, schroniska itp.) z trudem wytrzymuje ogromną rzeszę turystów. Z uwagi na wysokie walory przyrodnicze oraz duże zainteresowanie odwiedzających wprowadzono opłaty za wstęp na teren parku.