Polityka Rosji wobec Rzeczypospolitej w XVIII wieku

Bogactwo i siła militarna nie zawsze idą w parze. W XVIII w. bogactwa gromadziły się w zachodniej Europie, a siły militarne rosły we wschodniej części kontynentu. Punkt ciężkości politycznej wagi stopniowo przesuwał się z zachodu na wschód.
Europeizacja Rosji w sposób najbardziej istotny zmieniła fizjonomię starej Europy i od samego początku stulecia wycisnęła swoiste piętno na historii XVIII wieku.
Po załamaniu w początkach XVII wieku państwo rosyjskie powoli, ale systematycznie podnosiło swój potencjał gospodarczy. Ponownemu wzmocnieniu uległa władza carów, którzy znów skoncentrowali rządy w swym ręku. Dzięki zwycięstwom w wojnach z Polską i Turcją Rosja nie tylko znacznie poszerzyła swe terytorium, ale wzmocniła także swą pozycję międzynarodową. Pełny rozwój gospodarczy Rosji był utrudniony z powodu braku dostępu do morza, z wyjątkiem Morza Białego. Zdobycie swobodnego dostępu do Bałtyku i Morza Czarnego stało się w XVIII wieku jedną z głównych wytycznych polityki rosyjskiej. W walce o osiągnięcie tego celu wielkie zasługi położył m.in. car Piotr I(1682-1725).
Programem Piotra I był również protektorat nad całością kraju, który osłaniałby zachodnią granicę imperium. Dzięki tej osłonie Rosja miałaby wolne ręce, aby realizować swe plany nad Bałtykiem i Morzem Czarnym. Politykę Rosji wobec Polski w XVIII wieku można by określić jako dążność do ,,kurlandyzacji' Rzeczypospolitej.
Wiek XVIII w polityce rosyjsko-polskiej to lata zarówno porozumień jak i sporów. W okresie bezkrólewia protektorem owej Rzeczypospolitej był Piotr I, który doszedł do wniosku, że słaba i anarchiczna Polska jest dogodnym sąsiadem jego imperium. Car poparł restaurację Augusta II(1710r.), ale był przeciwny wzmocnieniu władzy królewskiej w Rzeczypospolitej.Ponieważ Rosja była niezadowolona z samowładnych poczynań Augusta w tym zaognionym konflikcie najpierw zaczęli się oglądać na carską mediację hetmani, potem zwrócili się ku Rosji konfederaci, a w końcu i August II przyjął pośrednictwo Piotra I.W rozpoczętych na wiosnę 1716r. rokowaniach między dworem a konfederatami jako mediator występował w imieniu cara poseł Grigorij Dołgoruki. Rokowania szły opornie, póki 18 tys. wojska rosyjskiego nie wkroczyło do Polski. Od momentu Dołgoruki stał się czynnikiem decydującym i za jego sprawą podpisano 3XI 1716 r. traktat warszawski. Traktat ten przyjęto na jednodniowym sejmie zwanym niemym 1 II 1717r. Z racji podpisania Dołgorukiego Rosja rościła sobie uprawnienia gwarantki uchwał sejmu niemego. Rosyjska interpretacja traktatu warszawskiego wprowadzała jednak pojęcie obcej gwarancji, zaakceptowanej przez Rzeczpospolitą. Natomiast August II zaczął snuć plany rozbioru Polski, licząc na wprowadzenie dziedzicznej monarchii w zmniejszonym państwie. Piotr I nie tylko te plany odrzucił, ale ujawnił je przed polską opinią. Car stał na stanowisku obrony integralności terytorialnej Rzeczypospolitej i jej wolności. Przez wolność rozumiano utrzymanie dotychczasowego ustroju, a zwłaszcza elekcyjności tronu. Wielkie a bezwładne państwo miało zapewnić spokój na zachodniej granicy Rosji. W tym celu Rosja zawarła wiele umów gwarantujących polskie wolności i wolna elekcję: w 1720r. z Prusami i Turcją, w 1724r. ze Szwecją, w 1726r. z Austrią, w latach 1730 i 1732 z Prusami. Wszystkie te umowy były skierowane przeciw sukcesyjnym planom Augusta II.
Za panowania Piotra I Rosja ingerowała również w sprawy wyznaniowe. Na przełomie XVII i XVIII wieku w Polsce nastąpił przypływ katolickiego prozelityzmu. Ograniczono uprawnienia protestantów, przemocą narzucono prawosławnym wyznanie greckokatolickie i niemal całkowicie zlikwidowano organizację kościelną prawosławia. W czasie wojny północnej Piotr I doprowadził do odtworzenia w Polsce hierarchii prawosławnej, zależnej od rosyjskiej Cerkwi. Ostatnia interwencja cara nastąpiła w związku ze sprawą toruńską. W 1724r. doszło w Toruniu do tumultu wyznaniowego, w wyniku,którego burmistrza i kilku członków luterańskiego magistratu skazano na śmierć. August II chciał się w tej sprawie przypodobać katolickiej opinii. Piotr I, popierając protesty Anglii i Prus, wystąpił w obronie zarówno prawosławnych, jak i protestantów w Polsce. Sprawa toruńska urosła do rozmiarów konfliktu międzynarodowego, ale śmierć cara zażegnała kryzys. Pozostał precedens, do którego po 40 latach nawiązała Katarzyna II.
Po śmierci Piotra I osłabło nasilenie rosyjskiej ingerencji w sprawy polskie, ale zawsze istniało w Rzeczypospolitej tzw. stronnictwo moskiewskie. Rosja kontynuowała politykę przeciwną sukcesji saskiej w Polsce i udaremniła próby Wettinów pozyskania tronu kurlandzkiego.
W roku 1772 Rosja, Austria i Prusy dokonały pierwszego rozbioru Polski. Rosja zagarnęła ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru(łącznie 92 tys. km.2, zamieszkane przez 2 mln 650 tys. ludności).Komunia trzech połączonych rozbiorem Polski mocarstw stanowiła jedynie krótkie zawieszenie broni w zmaganiach Austrii i Prus. Natomiast udział Austrii i Prus w gwarancji miał charakter formalny. Państwa te nie wtrącały się w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej, nad którymi niekwestionowany protektorat objęła Rosja. W czasie sejmu rozbiorowego nastąpiło zbliżenie między Stanisławem Augustem a realizatorem nowego kursu carskiej polityki-ambasadorem Ottonem Stackelbergiem. Zbliżeniu temu zawdzięczał król wzmocnienie swego faktycznego wpływu w Radzie Nieustającej. Burząca się przeciw rządom Rady opozycja magnacka została z pomocą wojsk rosyjskich złamana na sejmie w 1776r.
Rosja chciała zapewnić w Rzeczypospolitej wewnętrzny spokój i jaki taki ład państwowy, zaniechała natomiast myśli o militarnie i politycznej aktywizacji Polski jako czynnego sojusznika imperium. Pozycja ,,prokonsula'Stackelberga była tak silna w Warszawie, że Rosja zdecydowała się w 1780 roku wycofać z terytorium Rzeczypospolitej swoje wojska, które przebywały w Polsce przez 16 lat.
W dziedzinie polityki zagranicznej rosyjski protektorat paraliżował podejmowane przez Stanisława Agusta próby zbliżenia się do Francji czy poprawy stosunków polsko-tureckich. Protektorat ten natomiast zabezpieczał wciąż bezbronna Polskę przed zaborczością Austrii, a zwłaszcza Prus. Przy wytyczaniu granic owe państwa dokonały uzurpacji terytorialnych przekraczających traktaty rozbiorowe. Na skutek interwencji Rosji uzurpacje te zostały w 1776 r. częściowo cofnięte. Ponadto Rosja skutecznie zapobiegła dalszym próbom opanowania przez Prusy.
Po drugim rozbiorze w 1793r. system protektoratu i gwarancji obejmował juz tylko strzęp kadłubowej Rzeczypospolitej, mającej stanowić przegrodę pomiędzy mocarstwami. Rosja w drugim rozbiorze zagarnęła: większość Białorusi, Ukraina naddnieprzańska i Podole. Katarzyna II w 1795 wymuszając na Stanisławie Auguście akt abdykacji, uczestniczyła w pogrzebaniu polityki, którą rozpoczęła przed 30 laty, wkładając koronę na skronie stolnika litewskiego. W tym roku trzy mocarstwa podpisały trzeci układ rozbiorowy na mocy którego Rosja otrzymała: większość ziem litewskich, resztę woj. wołyńskiego oraz część ziemi chełmińskiej.
Podsumowując, na przestrzeni XVIII wieku Rosja uzyskując dostęp do Morza Czarnego i współdecydując o losach Polski stała się arbitrem Europy środkowo-wschodniej. Jedno z największych ówczesnych mocarstw jakim była Rosja w XVIII wieku z kraju leżącego na uboczu Europy, stała się państwem uczestniczącym w znaczących wydarzeniach politycznych zarówno w Polsce jak i w Europie.