Obozy koncentracyjne

Obozy koncentracyjne, miejsce odosobnienia osób uznanych za wrogie przez dany reżim. Zorganizowali je Anglicy (Concentrations Camps) po wojnach burskich (1880-1881, 1899-1902), używając do ich ochrony skautów. Na masową skalę obozy koncentracyjne były stosowane w Związku Radzieckim oraz Niemcach hitlerowskich (Rzesza niemiecka III.
Oświęcim-Brzezinka, Auschwitz-Birkenau, największy hitlerowski obóz koncentracyjny. Założony na Zasolu, przedmieściu Oświęcimia, na podstawie rozkazu H. Himmlera z 27 IV 1940. Pierwszym komendantem obozu został R. Hss, kolejnymi A. Libehenschel i R. Baer.

Pierwsze transporty Polaków z więzień w Generalnym Gubernatorstwie, ze Śląska i Wielkopolski przybywały do obozu od 14 VI 1940. Na przełomie 1940/1941 do Oświęcimia przeniesiono część więźniów polskich, m.in. z obozów w Sachsenhausen, Gross-Rosen, Dachau, Flossenbrg. W założeniach obóz oświęcimski obliczany był na 10 tys. więźniów. W marcu 1941 rozpoczęto rozbudowę obozu, który od tej pory miał pomieścić 30 tys. osób.
Obóz w Brzezince
1 X 1941 rozpoczęła się budowa obozu w Brzezince (na przedmieściu Oświęcimia), projektowanego dla 100 tys. więźniów, gdzie następnie przetrzymywano ponad 200 tys. osób. Obóz oświęcimski posiadał ogółem ponad 45 podobozów, głównie na Śląsku. 3 IX 1941 w obozie w Oświęcimiu dokonano pierwszej próby masowego uśmiercania ludzi za pomocą gazu cyklonu B. W 1942 hitlerowcy przekształcili obóz w ośrodek masowej eksterminacji.
W Brzezince zbudowano 4 komory gazowe i 4 krematoria. Masowo mordowano Żydów w ramach tzw. akcji ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej. Większość z nich bezpośrednio z transportów, bez rejestracji i ewidencji, kierowano do komór gazowych. W okresie gdy do Oświęcimia i Brzezinki przybywało najwięcej transportów, mordowano, następnie palono ok. 20 tys. ludzi na dobę. Ze szczególnym okrucieństwem traktowano także radzieckich jeńców wojennych i Cyganów.
Liczba ofiar obozu
W latach 1940-1945 przez obóz oświęcimski przeszło ok. 405 tys. zarejestrowanych więźniów, połowę z nich stanowili Żydzi. Drugą pod względem liczebności grupą byli Polacy (ok. 140 tys.), z których połowa zginęła. Na więźniach dokonywano zbrodniczych eksperymentów pseudomedycznych. Najwyższy Trybunał Narodowy, m.in. na podstawie zeznań R. Hssa, ustalił, że w obozie zginęło 2,8 mln więźniów z 30 krajów świata. Późniejsze badania ograniczyły liczbę ofiar Oświęcimia do ok. 1,5 mln osób. 90% z tej liczby stanowili Żydzi.
Ustalenie faktycznych danych dotyczących rozmiarów zbrodni nie jest jednak możliwe, głównie ze względu na zniszczenie większości dokumentów przez zacierających ślady zbrodni Niemców, a także przez wywiezienie ocalałej dokumentacji przez wojska radzieckie. 18 I 1945 rozpoczęto pospieszną ewakuację ok. 58 tys. pozostałych przy życiu więźniów. Podczas tzw. marszu śmierci zginęły tysiące więźniów. 27 I 1945 do Oświęcimia wkroczyły wojska radzieckie, zastając w obozie ok. 7,5 tys. pozostałych przy życiu więźniów.
Na mocy uchwały Sejmu w 1947 teren obozu uznany został za Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i Innych Narodów. Obecnie mieści się tu Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka. W 1967 wzniesiono monumentalny Międzynarodowy Pomnik Męczeństwa.

Obozy hitlerowskie, miejsca więzienia i odosobnienia, przymusowej i niewolniczej pracy oraz masowej zagłady ludzi, organizowane przez władze hitlerowskie na terenie III Rzeszy oraz krajów przez nią okupowanych.
Ze względu na ogromną liczbę obozów i ich różnorodność powstał cały system obejmujący obozy koncentracyjne, ośrodki zagłady, obozy pracy przymusowej, obozy przesiedleńcze i przejściowe, obozy jenieckie i więzienia policyjne. System obozów miał na celu eksterminację ludności, szerzenie terroru i zapewnienie darmowej siły roboczej dla pracującej na rzecz wojska gospodarki III Rzeszy.
Podstawę systemu stanowiły obozy koncentracyjne, tworzone na terytorium Rzeszy już od 1933, początkowo przeznaczone dla niemieckich antyfaszystów. Po przyłączeniu Austrii i aneksji Czechosłowacji w obozach koncentracyjnych przebywali także obywatele tych państw.
Pierwszymi obozami koncentracyjnymi tworzonymi od 1933 na terenie Rzeszy były obozy w: Dachau, Oranienburgu, Berlinie, Papenburgu, Sachsenburgu, Lichtenburgu, Esterwegen, Drrgoy, Kemnath i Sonnenburgu. Później wybudowano następne, m.in. w: Sachsenhausen (1936), Buchenwaldzie (1937), Mauthausen, Flossenbrgu (1938) i obóz kobiecy w Ravensbrck (1939). W latach 1933-1939 przez obozy koncentracyjne przeszło ok. 170 tys. więźniów.
Od 1940 system obozów rozwijano na ziemiach krajów okupowanych, szczególnie na ziemiach polskich. Powstały nowe obozy, m.in.: Stutthof (1939), Oświęcim-Brzezinka, Gross-Rosen, Bergen-Belsen (wszystkie 1940), Majdanek (1941).
Obozy koncentracyjne z założenia służyły do masowego, stopniowego uśmiercania jeńców, w Brzezince i Majdanku dokonywano także natychmiastowej zagłady Żydów i jeńców radzieckich. Obozy koncentracyjne posiadały swoje filie (podobozy przeznaczone do przetrzymywania więźniów pracujących w zakładach przemysłowych, np. obóz w Oświęcimiu posiadał 40 podobozów, obóz w Majdanku 6).
Obozy koncentracyjne dla dzieci i młodzieży
Zbliżone charakterem do obozów koncentracyjnych były obozy dla dzieci i młodzieży, funkcjonujące m.in. w Łodzi i Potulicach. Więziono w nich dzieci polskie, czechosłowackie, radzieckie, jugosłowiańskie, francuskie i in. Tworzono także specjalne obozy germanizacyjne dla dzieci przeznaczonych, na podstawie specjalnych badań rasowych, do germanizacji i przekazywanych rodzinom III Rzeszy.
Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej
Po podjęciu decyzji o tzw. "ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej", w styczniu 1942 na ziemiach polskich zaczęto tworzyć ośrodki zagłady. Na miesiąc przed podjęciem decyzji w kwestii żydowskiej uruchomiono ośrodek zagłady w Chełmnie nad Nerem, przeznaczony do likwidacji Żydów z Łodzi i Wielkopolski. Ośrodek ten miał zapewne spełniać rolę pilotażową i sprawdzić techniczne możliwości masowego zabijania Żydów. Na wiosnę i latem 1942 powstały dalsze tego typu ośrodki w Bełżcu, Sobiborze i Treblince, przeznaczone do uśmiercania Żydów z Generalnego Gubernatorstwa (GG).
W istniejących już obozach przystąpiono do budowy komór gazowych, pierwsza powstała w obozie oświęcimskim w 1941. W każdym z obozów zagłady uśmiercano w ciągu doby od kilkuset do kilku tys. ludzi. Do wiosny 1943 z 2,3 mln Żydów polskich przy życiu pozostało zaledwie 300 tys., czasowo oszczędzonych jako fachowa siła robocza. W obozach niemal całkowicie unicestwiono społeczność Cyganów.
Po likwidacji Żydów polskich rozpoczęto uśmiercanie Żydów innych państw okupowanych. Przewożono ich transportami kolejowymi do ośrodków zagłady zlokalizowanych głównie na ziemiach polskich. Poza Polską obozy takie powstały w: Holandii, Belgii, Norwegii, Danii, Czechosłowacji i na okupowanych terytoriach ZSRR.
Obozy koncentracyjne podlegały Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy, Głównemu Urzędowi Gospodarki i Administracji SS oraz Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych.
Obozy przesiedleńcze
Już od września 1939 Niemcy tworzyli na obszarach polskich włączonych do Rzeszy obozy przesiedleńcze i przejściowe dla ludności przeznaczonej do wysiedlenia, oczekującej na wywóz do GG lub na roboty w głąb Rzeszy.
Obozy przesiedleńcze powstały w: Poznaniu, Potulicach, Łodzi, Działdowie, Inowrocławiu. W końcu listopada 1942 Niemcy, dokonując przesiedleń na Zamojszczyźnie, utworzyli obozy w Zamościu i Zwierzyńcu. Typowym obozem przesiedleńczym był także obóz w Pruszkowie, przeznaczony dla ludności Warszawy wysiedlonej po upadku powstania. Do obozów przejściowych należały getta tworzone w większych miastach polskich, przeznaczone dla ludności żydowskiej. Tragiczne warunki życiowe panujące w gettach powodowały wysoką śmiertelność, mieszkańców rozstrzeliwano w okolicznych lasach bądź wywożono do obozów zagłady.
Obozy pracy
Specyficzną rolę w hitlerowskim systemie spełniały obozy pracy przymusowej. Nosiły one różne nazwy: karne obozy pracy, obozy pracy przymusowej, karne obozy służby budowlanej, obozy budowy urządzeń wojskowych, obozy dla robotników z Europy Wschodniej, obozy pracy dla Żydów. Lokalizowane w pobliżu dużych ośrodków przemysłowych bądź budów, stanowiły zaplecze darmowej siły roboczej.
Warunki życia w tych obozach niewiele odbiegały od panujących w obozach koncentracyjnych. Podlegały miejscowym dowódcom SS i policji, policji kryminalnej (Kripo), tajnej policji politycznej (Gestapo), Organizacji Todta bądź administracji cywilnej. Największe obozy pracy przymusowej istniały na ziemiach polskich w: Łodzi, Poniatowej, Wronkach, Mysłowicach, Rawiczu, Skarżysku-Kamiennej, Częstochowie, Wieliczce, Krakowie, Lubiczu i Sulejowie. Liczba cudzoziemców wykonujących pracę przymusową na rzecz III Rzeszy dochodziła do 10 mln osób.
Do licznych więzień Gestapo trafiali polscy działacze narodowi z okresu przedwojennego, uczestnicy powstań wielkopolskich i śląskich, członkowie organizacji podziemnych, a także osoby aresztowane w czasie ulicznych łapanek. Wśród więzień najgorszą sławę miały: Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Rotunda w Zamościu, Zamek w Lublinie, Fort VII w Poznaniu, więzienie przy ul. Łąckiego we Lwowie, w Radogoszczy - dzielnicy Łodzi, w Żabikowie koło Poznania. Nie jest możliwe ścisłe określenie liczby Polaków, ofiar więzień-katowni Gestapo, losy wielu osób pozostały nieznane.
Obozy jenieckie
Obozy jenieckie podlegały Wehrmachtowi. Wiele z nich, wbrew międzynarodowemu prawu, przekształcono w ośrodki zagłady, np. obozy jeńców radzieckich w Szebnie, Dęblinie, Łambinowicach, Żaganiu, Rawie Ruskiej. W obozach tych jeńców głodzono, pozbawiano opieki lekarskiej, mordowano rozstrzeliwując lub uśmiercano w komorach gazowych. W obozach koncentracyjnych w Oświęcimiu, Sachsenhausen i Buchenwaldzie utworzono specjalne oddziały dla jeńców radzieckich, w których panowały znacznie gorsze warunki niż w reszcie obozu.
Na terenie Niemiec i w krajach podbitych hitlerowcy utworzyli 12 tys. obozów i więzień, przez które przeszło 18 mln osób (z 30 krajów świata), z których 11 mln zginęło. Na ziemiach polskich istniało ponad 2 tys. obozów, przez które przeszło ok. 5 mln więźniów, z których zginęło ok. 3,5 mln.


Obozy radzieckie, miejsca odosobnienia tworzone od czasów rewolucji październikowej 1917 i później przez władze radzieckie.
Początkowo osadzano w nich osoby, którym zarzucano działalność kontrrewolucyjną - wg ówczesnej nomenklatury "obce klasowo", mogące stanowić zagrożenie dla nowej władzy: przemysłowców, kupców, właścicieli ziemskich, urzędników, duchownych. W miarę "budowy socjalizmu" do obozów masowo trafiali przedstawiciele klas niższych, uchylający się od obowiązkowych dostaw płodów rolnych chłopi oraz robotnicy uchylający się od pracy.
Na pobyt w obozach skazywani byli członkowie partii i stronnictw politycznych, w latach 30. komuniści, od 1935 także dzieci. Liczba więźniów zaczęła szybko wzrastać od 1928, kiedy przystąpiono do kolektywizacji wsi.
W kierownictwie partii powstał pomysł "racjonalnego wykorzystania" darmowej siły roboczej. Do koordynacji działań w tym zakresie utworzono w 1930 wydział GPU (Gławnoje Politiczeskoje Uprawlenije) kierujący obozami - Gławnoje Uprawlenije Łagieriej (Gułag), którego pierwszym szefem został M. Berman, kolejnym H. Jagoda.
Dużą liczbę więźniów wykorzystywano przy budowie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego i kanału Wołga-Don. Więźniowie zatrudniani byli także przy budowie kolei i dróg (np. magistrali kolejowej Kotłas-Uchta-Peczora-Workuta), w kopalniach, przy wyrębie lasów, w przemyśle drzewnym, rolnictwie itp.
Nadzór nad obozami należał do Zarządu Głównego Zakładów Pracy Poprawczej, któremu podlegały zarządy główne grupujące obozy o jednakowym rodzaju działalności, np. leśne, przemysłu, budownictwa, rolnictwa itd.
Oprócz obozów pracy istniały, szczególnie liczne w pierwszych latach rewolucji, obozy koncentracyjne ("koncłagi"). Pierwszy taki obóz powstał w 1918 w Niżnim Nowgorodzie. W "koncłagach" umieszczano ludzi bez wyroku sądowego, trafiały tam osoby wrogo nastawione wobec władzy radzieckiej.
Obozy istniały na całym obszarze ZSRR - w europejskiej części ZSRR (np. na Wyspach Sołowieckich, wokół Morza Białego), w Azji Środkowej (Karaganda), na Syberii (Tobolsk, Tomsk, Norylsk, Jakucja, dorzecze Kołymy), na Dalekim Wschodzie (nad Amurem, na Kamczatce, Sachalinie, Półwyspie Czukockim, w rejonie Magadanu).
Ustalenie precyzyjnej ich liczby, a także liczby więźniów i ofiar jest niemożliwe. W 1941 liczba uwięzionych wynosiła ok. 11 mln osób, przypuszcza się, że w granicach kilkunastu mln osób utrzymywała się liczba więźniów w okresie 1929-1953. Próbując określić liczbę ofiar należy liczyć się z pomyłką, obejmującą miliony istnień ludzkich.
Polacy w obozach radzieckich
Po wrześniu 1939 do obozów radzieckich trafiło 400 tys. Polaków zamieszkałych na terenach anektowanych przez ZSRR. Zostali rozmieszczeni w 2,5 tys. obozów w rejonie Archangielska, Norylska, w Zagłębiu Donieckim i Kazachstanie. W obozach jenieckich umieszczono wziętych do niewoli polskich żołnierzy i oficerów. Ok. 15 tys. oficerów wojska, straży granicznej, służby więziennej i policji, przetrzymywanych w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, zamordowano.
Szacuje się, że do czasu ogłoszenia "amnestii", w związku z podpisaniem układu Sikorski-Majski w obozach zmarło ok. 250 tys. Polaków. Uwolnieni trafili do armii W. Andersa i formowanej później Dywizji im. Tadeusza Kościuszki (Armia Polska w ZSRR), wielu jednakże powróciło do Polski dopiero po 1956.
Z chwilą wkroczenia Armii Czerwonej na obszary należące do Polski przedwrześniowej rozpoczęły się deportacje żołnierzy AK i in. organizacji niepodległościowych oraz ludności cywilnej, szczególnie autochtonów z ziem przyłączonych do Polski.
Ponurą sławę zyskał obóz przejściowy w Rembertowie. Wywożono stąd żołnierzy AK na północ ZSRR całymi pociągami, w bydlęcych wagonach, pod silną strażą, często skutych kajdankami. W obozie w Przemyślu aresztowanych żołnierzy AK przebierano w mundury niemieckie i wywożono do Rosji jako jeńców wojennych.
Wg danych szacunkowych po 1945 w głąb ZSRR wywieziono ponad 200 tys. obywateli Polski, w ogromnej większości do obozów pracy.


Sobibór, wieś w północno-wschodniej części województwa chełmskiego, nad Bugiem, na skraju Polesia Lubelskiego. 370 mieszkańców (1984).
1942-1943 istniał tu obóz zagłady Żydów, na którego terenie znajdowały się m.in. 4 komory gazowe oraz krematoria służące do spalania ciał pomordowanych. Załoga obozu składała się z 30 esesmanów i ok. 100-150 strażników ukraińskich.
Początkowo przywożono tu Żydów z Krasnegostawu, Chełma i Hrubieszowa oraz z okolic tych miast, później z całego dystryktu Galicji, a także z Belgii, Holandii, Francji i Ukrainy. Do obozu trafiali także Polacy i jeńcy radzieccy. Ogółem w Sobiborze zamordowano 250 tys. ludzi. 30 X 1943 w obozie wybuchł bunt, w którego wyniku zginęło 12 esesmanów, a ok. 300 więźniom udało się zbiec.


Treblinka, wieś w południowo-wschodniej części województwa ostrołęckiego, nad Treblinką, na pograniczu Doliny Dolnego Bugu i Równiny Wołomińskiej. 330 mieszkańców (1984).
Podczas okupacji niemieckiej, 1941-1944 hitlerowski obóz pracy - Treblinka I, w którym przetrzymywano głównie Polaków. Przeszło przez niego 10 tys. więźniów, ok. 7,5 tys. zginęło. W pobliżu obozu pracy znajdował się hitlerowski obóz zagłady - Treblinka II. Założony przez oddziały SS w lipcu 1942, działał do listopada 1943 w ramach Reinhard Aktion. W obozie zamordowano ok. 974 tys. osób, głównie polskich Żydów, w tym ok. 320 tys. z warszawskiego getta.
2 sierpnia 1943 wybuchł bunt więźniów, którzy pracowali przy obsłudze komór gazowych i w części gospodarczej obozu. Zabito kilkunastu SS-manów, z ok. 200 zbiegłych więźniów przeżyło ok. 60. W listopadzie 1943 Niemcy zlikwidowali obóz przewożąc ostatnich więźniów do obozu w Sobiborze. 1959-1964 na terenie byłego obozu powstał pomnik-mauzoleum i symboliczny cmentarz.


Hitler Adolf (1889-1945), polityk nazistowskich Niemiec, fhrer (wódz) III Rzeszy. Urodził się w Austrii w miejscowości Braunau. Czynił bezskuteczne wysiłki, aby studiować malarstwo w Wiedniu.
W czasie I wojny światowej walczył jako ochotnik w armii niemieckiej na froncie zachodnim, za co został dwukrotnie odznaczony Krzyżem Żelaznym. Przebywając w szpitalu na Pomorzu (oślepiony czasowo gazem bojowym) dowiedział się o zawieszeniu broni. Uznał ten krok za zdradę i stworzył ideę o ciosie w plecy zadanym państwu niemieckiemu przez komunistów.
Początki działalności politycznej
W 1919 wstąpił do Niemieckiej Partii Robotniczej, której nazwę w następnym roku zmienił na NSDAP. Stanął na jej czele w 1921. Po nieudanym puczu monachijskim w 1923 (inaczej pucz piwiarniany) został skazany na pięć lat więzienia i osadzony w więzieniu w Landsbergu.

Napisał tam książkę Mein Kampf (Moja walka), w której sformułował program ruchu nazistowskiego. Żądał w nim przestrzeni życiowej (Lebensraum) dla Niemców, która miała im się należeć jako narodowi Panów (Herrenvolk). Doktryna ta zawierała wyraźne koncepcje rasistowskie, nacjonalistyczne i lewicowe.
Po przedterminowym zwolnieniu z więzienia skupił wokół siebie grono ambitnych i bezwzględnych współpracowników (Gring, Goebbels, Hess, Himmler). Wykorzystując swoje zdolności oratorskie i talenty demagogiczne oraz korzystając z kryzysu gospodarczego doprowadził do przejęcia władzy przez swoją partię w 1933. W 1932 przegrał z Hindenburgiem wybory prezydenckie, ale otrzymał aż 40% głosów.
Zdobycie władzy
30 I 1933 został kanclerzem i rozpoczął etap skupiania władzy w swoim ręku. Po pożarze Reichstagu przeprowadził ustawę, która dawała rządowi prawo wydawania dekretów z mocą ustawy.
Po śmierci Hindenburga w 1934 został prezydentem i ogłosił się wodzem. Rozprawił się z opozycją, tworząc dla niewygodnych obywateli obozy koncentracyjne. W 1934 w wyniku "nocy długich noży" usunął z partii kilkuset nazistów skupionych wokół E. Rhma.

Rozpoczął politykę zbrojeń i pokojowych podbojów zajmując kolejno Nadrenię w 1936, Austrię w 1938 (Anschluss Austrii), Czechy w 1939. Rozpętał wraz z J.W. Stalinem II wojnę światową zawierając 23 sierpnia układ ze Związkiem Radzieckim (pakt Ribbentrop-Mołotow).
W wyniku działań wojennych prawie cała Europa znalazła się pod panowaniem niemieckim. Po porażce w bitwie o Anglię Hitler zdecydował się na prewencyjne uderzenie na ZSRR. Po bitwie pod Moskwą (1941) przejął osobiste dowództwo nad kampanią wschodnią i w efekcie podejmowania decyzji ideologicznych, a nie wojskowych doprowadził do klęski armii niemieckiej w wojnie z ZSRR.
W latach 1944-1945 skoncentrowane uderzenia alianckie doprowadziły do klęski III Rzeszy, w wyniku której Hitler popełnił 30 IV 1945 w Berlinie samobójstwo, uśmiercając wcześniej swoją żonę E. Braun.


Stalin Józef Wissarionowicz, właściwie Josif Dżugaszwili (1879-1953), Gruzin, działacz polityczny, przywódca ZSRR. Studiował 5 lat w seminarium duchownym w Tyflisie (Tbilisi). Od 1898 związał się z rosyjską socjaldemokracją. W sporach wewnątrzpartyjnych opowiadał się po stronie bolszewików. 1906-1908 kierował bolszewickimi tzw. akcjami ekspropriacyjnymi (napady na banki, transporty pieniędzy itp.) na Zakaukaziu. 1908-1913 kilkakrotnie aresztowany. 1912 członek Komitetu Centralnego Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewików).
Po rewolucji lutowej redaktor Prawdy. Jeden z organizatorów rewolucji październikowej, poparł W.I. Lenina w sporze dotyczącym zawarcia pokoju brzeskiego 1918. Komisarz ludowy ds. narodowości 1917-1922. Komisarz ludowy kontroli państwowej 1919-1922.
W czasie wojny domowej w Rosji (1918-1920) komisarz szeregu frontów. Od kwietnia 1922 sekretarz generalny Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików). Po śmierci Lenina faktyczny dyktator ZSRR. W walce o władzę wyeliminował kolejno: L.D. Trockiego przy pomocy G.J. Zinowjewa i L.B. Kamieniewa, tych ostatnich przy pomocy grupy N.I. Bucharina, wreszcie Bucharina samodzielnie. 1929-1935 kierował procesem kolektywizacji rolnictwa i masowymi represjami wobec chłopów.
W październiku 1934 zainspirował morderstwo S.M. Kirowa, które stało się pretekstem do wymordowania elity partyjnej i wojskowej podczas wielkich czystek. Ideologicznym uzasadnieniem terroru lat 30. była sformułowana przez Stalina teza o zaostrzaniu się walki klasowej w miarę postępów budowy socjalizmu.

1939 zainicjował zbliżenie z III Rzeszą, którego rezultatem było zagarnięcie w 1939 przez ZSRR wschodnich terenów Polski oraz Estonii, Łotwy, Litwy, wschodniej Rumunii i Karelii (1940). Po agresji Niemiec na ZSRR w 1941 Stalin związał się sojuszem z Wielką Brytanią, a następnie z USA. Podczas konferencji w Teheranie (1943), Jałcie (1945) i Poczdamie (1945) okazał się zręcznym dyplomatą, rozszerzając systematycznie radziecką strefę wpływów i ustanawiając rządy komunistyczne w krajach Europy Wschodniej. 1945 otrzymał tytuł generalissimusa i bohatera ZSRR.
Zmarł 1953 w niejasnych okolicznościach. Stalin był twórcą najbardziej ludobójczego obok hitleryzmu systemu XX w., wprowadził dyktatorski kult własnej osoby. Doprowadził ZSRR do statusu supermocarstwa. Jego politykę częściowo skrytykowano podczas XX Zjazdu KPZR w 1956.