Klasycyzm

Termin "klasycyzm" używany jest w kilku różnych znaczeniach dla określenia kierunków stylowych powstałych w różnych epokach i w różnych krajach. Terminu "klasycyzm" używamy także na określenie czegoś co typowe, najbardziej reprezentacyjne, w tym sensie mówimy np. Mickiewicz, Beethoven , Mozart, Żeromski są "klasykami". Za sztukę klasyczną uważa się sztukę starożytną grecką i rzymską. Mianem tym określa się również z okresu renesansu. Nurty klasycyzujące w architekturze dominują w XVII i XVIII wieku w Anglii i Holandii, a Francuzi uważają za klasycyzm nurt swej sztuki w XVII wieku.

Architektura

Reakcją przeciw palladianizmowi była działalność architekta Roberta Adama (1728 - 1792) . Twórczość jego, oparta ściśle na pierwowzorach antycznych, wyraziła się przede wszystkim
W nowym sposobie dekoracji wnętrz - określanym niekiedy "stylem Adamów". Przykładem owego stylu mogą być m. in. wnętrza Syon Hause w pobliżu Londynu (ok.1765).

Najwybitniejszym architektem klasycyzmu angielskiego był J. Soane (1753 - 1837) , wywodzący daleko poza zwykłe kopiowanie dzieł antycznych. Tworzył on surowe struktury o nowoczesnym wyrazie, o charakterze podobnym do C.N. Ledux (Galeria Dilwich pod Londynem, 1811 - 1814).

W Niemczech, gdzie zaczynają dominować tendencje romantyczne, surowy, monumentalny klasycyzm znalazł swego wyraziciela przede wszystkim w twórczości Friedricha Gilly (1772 - 1800). Projektowany przez niego w 1798 r. Teatr Narodowy dla Berlina jest wspaniałym przykładem nowoczesnych tendencji architektury końca XVIII w. i początku XIX w., gdzie niczym nie upiększone kubiczne zestawy brył podkreślają funkcje gmachu. Dzieła klasycystyczne projektowali również K.F. Schinkel i L. von Klenze, jednak ich sposób nawiązywania do starożytności wyrażał już podstawy ludzi epoki romantyzmu.

Klasycyzm w Polsce ma trzy wyraźne fazy. Pierwsza przypada na panowania Stanisława Augusta i trwa do upadku niepodległości Polski (1764 - 1795). Późny barok i rokok ustępują wtedy miejsca klasycyzmowi, który w latach 80 - tych XVIII w. jest już nakazem mody. Nowy styl zapanował przede wszystkim w stolicy. Druga faza, to okres od upadku niepodległości do chwili utworzenia Królestwa Kongresowego (1795 - 1815). Architektura klasycystyczna rozeszła się wówczas szeroko po kraju. Gdy nie było w Warszawie dworu królewskiego, arystokracja rozjechawszy się po prowincji poczęła wznosić rezydencje w swych majątkach. Na okres ten przypada wielka liczba klasycystycznych pałaców wiejskich rozsianych na terenach dawnej Rzeczpospolitej. Trzecia faza - to okres Królestwa Kongresowego (1815 - 1830). Organizacja życia państwowego spowodowała znaczne zmożenie ruchu budowlanego; rozwija się on zwłaszcza w Warszawie, gdzie powstają siedziby instytucji państwowych.

Rzeźba

Podobnie jak w innych sztokach plastycznych, tak i w rzeźbie wyodrębnić można dwie fazy rozwoju form klasycznych. W fazie pierwszej od połowy do schyłku XVIII w. twórczość rzeźbiarska przesiąknięta jest jeszcze dość mocno pozostałościami baroku, a do największych osiągnięć należy wprowadzenie pierwiastka realizmu, szczególnie do rzeźby portretowej. Wybitnym przedstawicielem fazy klasycyzmu był francuski rzeźbiarz Jean Antoine Houdon (1741 - 1828) , autor słynnego posągu Woltera (1781). Houdon przedstawił filozofa siedzącego na krześle, ubranego w prostą antykizującą szatę. Ogromna siła wyrazu zawarta została w twarzy Woltera o żywych oczach, cynicznym uśmieszku i obliczu, na którym maluje się intelektualne ożywienie.

Proces klasycyzowania w rzeźby następował jednak szybko pod wpływem coraz bardziej popularnej w Europie plastyki antycznej. Ogólnie stosowanymi wzorami stają się m. in. antyczne posągi Apolla Belwederskiego, Afrodyty, posąg konny Marka Aureliusza. Entuzjastom rzeźby rzymskiego antyku był Włoch A. Canova (1757 - 1821) , twórca rygorystycznie poprawnych, lecz nieco martwych posągów. Do antycznej rzeźby epoki hellenizmu nawiązywał wybitny rzeźbiarz duński B. Thorwaldsen (1770 - 1844) - twórca dwóch warszawskich pomników:
- M. Kopernika
- ks. Józefa Poniatowskiego.

W pierwszej fazie klasycyzmu rzeźba polska nie wyzbyła się całkowicie rokokowych cech, a klasycyzujące rzeźby artystów związanych z dworem królewskim mają jeszcze silne zabarwienie barokowe.

W skład zorganizowanej na Zamku Królewskim w Warszawie pracowni rzeźbiarskiej wchodzili głównie przybysze z Francji i Włoch:
- Andrzej Le Brun
- Giacomo Monaldi
- Tomasz Righi
- Franciszek Pinck
- Giovacchino Staggi.

W działalności ich zaznaczają się dwa kierunki. Jeden reprezentują dzieła o charakterze dekoracyjnym - pełne wdzięku figury mitologiczne i alegoryczne, np. posąg Sławy (Le Brun ok.1770) i Chronosa (Monaldi, 1786). Drugie reprezentują rzeźby typu historycznego, jak dwie ferie popiersi odlanych w brązie, przedstawiających zasłużone postacie historyczne i współczesne, wykonane dla Sali Rycerskiej w Zamku Królewskim w Warszawie oraz cztery posągi królów polskich do rotundy pałacu w Łazienkach (Le Brun i Monaldi).

Drugi okres klasycyzmu w rzeźbie polskiej zamyka się latami 1795 - 1830. Rzeźba uwalnia się całkowicie od pozostałości barokowych i przyjmuje kanony oparte na studiach starożytnej rzeźby grecko - rzymskiej. Nie bez wpływu pozostałej też działalność A. Canovy, a szczególnie B. Thorwaldsena, których dzieła zakupywano do Polski w dużych ilościach.

W Warszawie dzieła głównie Paweł Maliński, twórca dekoracyjnych fryzów na fasadach gmachów warszawskich (np. Teatr Wielki - Powrót Edypa i ludu z igrzysk olimpijskich) oraz Ludwik Kaufamn, twórca wzorowanego na pomnikach etruskich i rzeźbach Canovy pomnika Natalii z Potockich Sanguszkowej na Tolinie. Talentem przewyższał ich Jakub Tatarkiewicz, artysta, w którego twórczości obok dzieł opartych na kanonach klasycznych (Miłość macierzyńska 1828) pojawiają się dzieła o charakterze typowo romantycznym (neogotycki grobowiec Potockich w Wilanowie, 1834 - 1836).

Malarstwo

Malarze byli w trudniejszej sytuacji niż architekci i rzeźbiarze, którzy mieli większe możliwości odwoływania się do sztuki starożytnej. Malarstwo starożytne, z wyjątkiem malarstwa na bazach i kilku fresków z Pompei, nie dotrwało do XVIII w.. Skrystalizowanie zasad malarstwa klasycystycznego nastąpiło w latach 80 - tych XVIII w. pod wpływem teorii historyka sztuki Winckelmanna i malarza Mengsa.

W zakresie podejmowanego tematu malarstwo klasycystyczne preferowało treści patriotyczne i bohaterskie, czerpane równe za pośrednictwem rzymskiej i greckiej historii lub mitologii.

W zakresie form realizowano winckelmannowską zasadę piękna, nawiązującą do rzeźb antycznych. Rysunek opowiadający historię i wyrażając treść dzieła odgrywał najważniejszą rolę statycznych kompozycjach, a ograniczony do tonów lokalnych koloryt i reliefowy modelunek miały go tylko podkreślać.

Klasycyzm w malarstwie skrystalizował się najdobitniej w twórczości francuskiego malarza Jacquesa Louis David (1748 - 1825). Charakterystyczne dla jego twórczości były wielkie obrazy o tematyce historycznej, nacechowane teatralnym patosem. Najlepszym wyrazem jego stylu była malowana w 1785 r. Przysięga Horacjuszy. Z wirtuozerią rysowane figury malowane są zimnym światłem, a statyczność kompozycji podkreślona została surowym toskańskim arkadowaniem. Grupa mężczyzn w ponurym postanowieniu działania stawała się wzorem dla współczesnych jakobinów. David pozostawił liczną grupę uczniów, którzy przenosili ideały klasycystycznego malarstwa do innych krajów Europy, byli to :
- J.A.D. Ingres
- F. Gerard
- A. Brodowski (Polak).

Malarstwo doby klasycyzmu, podobnie jak inne gałęzie sztuki, rozwijało się w Polsce w dwóch zasadniczych etapach. Pierwszy z nich to okres Oświecenia - czasy panowania Stanisława Augusta, drugi - to okres porozbiorowy, m.in. Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego.

Malarstwo oficjalne reprezentowali artyści działający w bezpośredniej styczności z dworem Stanisława Augusta. Byli to początkowo wyłącznie artyści obcy, głównie Włosi i Francuzi.
Jean Pillement - malarz dekoracyjny, projektujący również ornamenty do dzieł sztuki zdobniczej.
Jan Bogumił Plersch - autor wybitnych iluzjonistycznych malowideł w Pomarańczarni w warszawskich Łazienkach.
Marcello Bacciarelli - (1731 - 1818) pierwszy i oficjalny malarz króla uprawiający głownie dwa rodzaje malarstwa :plafonowe i portretowe. Malowane przez niego przez niego plafony w Zamku Królewskim w Warszawie (sala balowa) i w pałacu Łazienkowskim (sala Salomona) ujawniają silne piękno iluzyjnego malarstwa włoskiego baroku, a postacie w alegoryczno - mitologicznych kompozycjach obdarzone są często rysami osób z otoczenia króla Stanisława Augusta.