1. Charakterystyka Tatr zachodnich / wschodnich
| Tatry | Zachodnie | Wschodnie |
|---|---|---|
| Budowa geologiczna | Niskie, wapienie, margle, dolomity | Wysokie, skały krystaliczne, metamorficzne (granity, gnejsy, łupki) |
| Rzeźba – formy terenu | Tylko w górnych piętrach przemodelowały, Dolina Chochołowska, Kościeliska, Roztoki, Białki, BystraFormy krasowe: wew jaskinie [Mylna, Raptawicka, Mroźna, Zimna, Śnieżna, Lodowa], zew leje krasowe, mogoty [ostaniec wapienny] np. Mnich, Chłopki, Kominy, Organy | Krajobraz wysokogórski z formami rzeźby polodowcowej; Formy erozyjne – turnie, granie, kotły, kary, cyrki, doliny ukształtne, źleby, piargi, wały morenowe, barańce, Rysy, Gerlach, Łomnica, Świna |
| Wody | Uboga, opadowe, giną w szczelinach = ponorach, wypływają na powierzchnię wywierzyskami np. Kirowa Woda, | Gęsta sieć potoków, spływają powierzchniowo, Bystrza, Sikawy, np. Wodogrzmoty Mickiewicza; wody podziemne – Cieplice, Antałówka, Jaszczurówka, |
| Gleby | Rędziny, owies, ziemniaki do 1000 m | Górskie, kamieniste, kwaśne w zwietrzelinach |
| Zwierzęta | Szarotka, mak alpejski, goździk, opryczka, na zwietrzelinach złocień alpejski | |
| Rośliny | Ryś, niedźwiedź, jeleń, puchacz, orzeł przedni, kozice, świstaki, główce, |
2. Cechy klimatu Tatry / Sudety
Sudety:
- klimat typowo górski, wpływ mas powietrza, masy polarno – morskie, (latem i zimą, ale głównie zimą), opady
- podnóże – 800 mm, grzbiety – 1200mm, śnieg zalega długo – cele rekreacyjne,
- temperatura, styczeń: 600 m - -30C, Śnieżka (1602 m) -70C, lipiec: 600 m - 150C, Śnieżka -80C, okres wegetacji, 150-180 dni, zachmurzenie-duże, zmniejsza się u podnóża, fen – suchy, porywisty wiatr, gwałtowny, klimat kotlin – bardziej suchy, cieplejszy, bardziej słoneczny, piętra roślinne w Sudetach: niższe o około 300 m, mniej wyraźne, bo chłodniejszy klimat, słabsze gleby,
Tatry:
Temperatura – wraz ze wzrostem wysokości obniża się średnia temperatura roczna, amplituda maleje, opady – suma opadów rośnie:
śr. temp. Stycznia – 800 m -5C,
2000m -9C;
śr. temp. Lipca: 800m 15C,
2000m 7C,
pory roku –
wiosna – 23 IV – 75 dni
lato – 7 VII – 33 dni
jesień – 9 VIII – 72 dni
zima – 12 XI – 132 dni
góry – opady – 1500 mm
inwersja termiczna – wyżej wyższe temperatury, za sprawą napływającego chłodnego powietrza do kotlin i dolin
inwersja opadowa – im niżej tym większe opady, bo poniżej szczytów są chmury deszczowe
nachylenie stoku – od dowietrznej strony 50 % większy opad
pokrywa Śnieżna – ponad 200 dni,
wiatr Halny – w Polsce, w Alpach hen – silny, ciepły, porywisty, suchy, wieje z południa,
wiatr huraganowy – w turniach
3. Podział Beskidów wyższych / Sudetów średnich
Beskid:
- wysoki: Beskid Żywiecki, Beskid Wyspowy, Gorce [Turbacz], kotlina Sądecka, Beskid Sądecki,
- średni: Beskid Śląski, Kotlina Żywiecka, Beskid Mały, Beskid Średni
- niski: poniżej 1000 m,
Sudety:
- zachodnie: Kotlina Turoszowska, Góry Izerskie [I Pogórze], Karkonosze, Góry i Pogórze Kaczawskie, Kotlina Jeleniogórska, Rudawy Janowickie, Karkonosze
- środkowe: Góry i Pogórze Wałbrzyskie, Góry Sowie, zach. Część kotliny Kłodzkiej, Bardzkie, Stołowe, Bystrzyskie, Góry Kamienne,
- wschodnie : Złote, Grupa Śnieżnika,
4. Formy polodowcowe w Tatrach, sudetach i Górach Świętokrzyskich.
Tatry:
- formy niszczące: kotły, cyrki, kary, 120 stawów, 43 stawy w Polsce [ np. Gąsienicowe, dolina „5-ciu” stawów Przedni, Zadni, Mały, Wielki, Czarny, Wielkie Oko], doliny V kształtne w doliny Ukształtne, piaski tworzą piargi, źleby,
- formy akumulacyjne: morena boczna, środkowa i czołowa, jaskinie np. Mroźna, Mylna, Raptawicka, Lodowa, Zimna w dolinie małej Łąki i Kościeliskiej, chłopki, mnichy, organy, kominy, ponory, wywierzyska,
Góry Świętokrzyskie:
Lodowiec zmniejszył różnicę pomiędzy szczytami a dolinami, kaptarz rzeczny, gołoborza, osady piaszczyste, żwirowe i glina morenowa
5. Pojęcia:
- flisz karpacki – osady powstałe w okresie kredowym i trzeciorzędowym, składa się z piaskowców i łupków z wkładkami zlepieńców, margli i wapieni, występują z Karpatach Zachodnich, w Beskidach i na Pogórzach beskidzkich,
- trzon krystaliczny – jedna z dwóch jednostek tektonicznych, na nim występują serie osadowe [reglowa i wierchowa], zbudowane z granitu i łupków krystalicznych, powstał jako intruzja magmowa podczas wcześniejszych ruchów górotwórczych
- regiel dolny –piętro lasów mieszanych w górach strefy klimatu umiarkowanego, w którym głównie rosną buki i jodły lub świerki; w tatrach występuje do wysokości 1250m, w Sudetach od 450m do 1000m, w Górach Sowich [gdzie miejsce lasów jodłowo – bukowych zajął świerk
- kaptarz rzeczny – przeciągnięcie wód 1 rzeki przez drugą, na skutek małej odporności skał i erozji wstecznej,
- regiel górny – piętro lasów iglastych w górach strefy klimatu umiarkowanego, w których rosną głównie świerki, limby, modrzewie; w Tatrach występuje na wysokości 1250m – 1550m, a Sudetach od 1000m – 1250m
- płaszczowizna reglowa –
- inwersja rzeźby – w Górach Świętokrzyskich, koło Chęcin, w miejscach tektonicznych wypiętrzeń zbudowanych ze skał mniej odpornych występują zagłębienia, natomiast w miejscach zbudowanych z młodszych ale bardziej odpornych są tereny wyższe,