Według Słownika języka polskiego Elżbiety Sobol „tradycja” to zasady postępowania, obyczaje, poglądy, wiadomości przechodzące z pokolenia na pokolenie, występujące przez jakiś czas i utrwalające się potem zwyczajowo, np. tradycja powitania.
Każda epoka literacka ma swoją tradycję. Podobnie było w okresie romantyzmu.
Epoka romantyzmu nie przebiegała w całej Europie tak samo. Romantyzm europejski był epoką krótkotrwałą, zwaną czasem burzy i naporu, tak, bowiem widziano postawę twórcy, buntowniczą i aktywną, jak również nowe nastawienie młodzieży, która domagała się powrotu do tradycji i potęgi.
Romantyzm niósł nowe hasła, takie jak: wiara w uczucie, duszę, serce, intuicję – odmienne niż w oświeceniu. W Polsce romantyzm urasta do rangi jednej z najbardziej znaczących epok literackich. Nie tylko dlatego, że tworzyli wówczas romantyczni wieszczowie: Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Norwid, ale przede wszystkim dlatego, że wpłynął on na polską świadomość, ukształtował polską postawę polityczną, a nawet pewien typ psychologiczny Polaka – powstańca romantyka. To właśnie jest specyficzną cechą polskiego romantyzmu. Wobec niewoli ojczyzny, filozofia estetyczna europejskiego romantyzmu splotła się z silną ideologią narodowowyzwoleńczą. Romantyzm stwarzał punkt ideowy dla buntu, konspiracji i powstań, kształtował postać bojownika o wolność ojczyzny, dyskutował problemy społeczne, ważne wobec problemu narodu.
W programie artystycznym polskiego romantyzmu, sformułowanym między innymi przez Adama Mickiewicza i Maurycego Mochnackiego, określone zostały nie tylko cele i zadania stojące przed literaturą, ale również stanowisko romantyków wobec tradycji literackiej. Tradycja ta postrzegana była przede wszystkim jako zespół motywów i tematów, z których mogliby korzystać twórcy romantyczni.
W przedmowie do swoich „Poezji” Adam Mickiewicz za podstawę tradycji romantyzmu uznał kulturę średniowiecza z jej obcym światu antycznemu duchem rycerskim i chrześcijańskim spojrzeniem na świat. Przykładem takich utworów są: „Grażyna”, „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza i „Balladyna” Juliusza Słowackiego.
Innym źródłem literackim była poezja ludowa. Jej zaletą było łączenie wątków i motywów fabularnych z mądrością zawartą w nich, w której można było dostrzec moralny porządek świata. W poezji ludowej romantycy widzieli odbicie nie skażonego cudzoziemskimi wpływami ducha narodowego.
Romantycy sięgali też do arcydzieł literatury europejskiej. Szczególnie do twórczości Szekspira. Tragiczna miłość Romea i Juli odradza się w losach Gustawa z czwartej części „Dziadów”, nawiązuje do niej również Cyprian Kamil Norwid w wierszu pod tytułem „W Weronie”, Juliusz Słowacki rozpoczyna Kordiana z sceną wzorowaną na „Makbecie” – zlotem złych mocy, które „warzą” w czarodziejskim kotle proroctwa. Monolog Hamleta ze słynnymi słowami: „być albo nie być”, stał się wzorem romantycznych monologów: „Improwizacji” Konrada i monologu Kordiana na Mont Blank. Na wzór Szekspira romantycy wprowadzili postacie fantastyczne, zjawy i wizje do swoich utworów, a także stworzyli dramat romantyczny, w którym zrywali z regułami tragedii antycznej, wprowadzali sceny zbiorowe oraz synkretyzm rodzajowy i gatunkowy.
Szczególne miejsce w zakresie tradycji polskiego romantyzmu zajmowała Biblia. Idea mesjanizmu narodowego, która przenika dzieła Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego, wyrosła z głębokiego przeżycia treści ewangelicznych. W dziejach Chrystusa dostrzegli poeci romantyczni analogię historii Polski, co stało się podstawą wizji literackich działających emocjonalnie na czytelników i podtrzymujących ich wiarę w odzyskanie niepodległości. Poezja romantyczna stała się nie tylko przekaźnikiem treści Starego i Nowego Testamentu, ale proroctwem i objawieniem Boga.
Poeta zaś wg Romantyków to człowiek wybitny, indywidualna jednostka, wielki budowniczy, architekt, demiurg – stwórca, który stwarza świat na nowo niczym Bóg, pisze, bo poezja jest skarbnicą pamiątek narodowych, utrwala i opisuje czyny bohaterów, przechowuje historię narodu. Poezja potrafi zachęcać do walki, podsycać nienawiść, stawiać wzorce postępowania. Ponadto łączy pokolenia, jest „arką przymierza” „między starszymi i młodszymi laty”, spoiwem ojców i synów. Juliusz Słowacki nazwał poezję „urną narodową”, gromadzącą największe wartości i ideały narodu by w odpowiedniej chwili wykorzystać je w słusznej sprawie. Poezja ma siłę, która zwykłych ludzi „zjadaczy chleba” przemieni w „aniołów”. Według Norwida poeta i poezja mają służyć człowiekowi. Poezja zachęca ludzi do pracy, ma moc odradzającą, praca nadaje godność człowiekowi. Z powyższych wiadomości widać, iż tradycja romantyczna, jakkolwiek różniła się od tradycji klasyków, nie stanowiła jednak obszaru zamkniętego i ograniczonego. Przeciwnie, przeciwstawiając się wzorcom tradycyjnym, romantyzm wypowiadał się za swoboda twórczą.
Głównymi tematami, które miały szczególną wartość w polskim romantyzmie były:
- Wolność ojczyzny i bunt przeciw zaborcom,
- Miłość romantyczna,
- Mesjanizm narodowy i jednostkowy,
- Umiłowanie pejzażu polskiego,
- Misja poety i poezji,
Główne motywy zaś polskiego romantyzmu to:
- Mit dworku szlacheckiego jako ostoi narodowej,
- Topos nieszczęśliwej miłości,
- Obraz Polski jako Chrystusa (mesjanizm),
- Niedola powstania i więzień caratu,
- Typ bohatera romantycznego (metamorfoza),
- Postawa buntu wobec Boga,
Tradycja romantyczna jest wciąż żywa, właśnie ze względu na aktualność tematów i motywów poruszanych w epoce romantyzmu. O jej żywotności świadczą nawiązania w późniejszych okresach literackich aż do chwili obecnej. Mimo przeciwnych głosów niektórych twórców polskich, dla prawdziwego Polaka wciąż ważnym tematem jest wolność ojczyzny, miłość, honor. Maria Straszewska, historyk i krytyk literatury romantycznej w swoim dziele zatytułowanym „Romantyzm” w rozdz. pt. „Dziedzictwo romantyzmu w kulturze polskiej”, stwierdza z całą mocą: „romantyzm jest problemem żywym w naszej kulturze”.
W powieści Bolesława Prusa pt. „Lalka” widoczne są liczne nawiązania do tradycji romantycznej. Prus wprowadza motyw walk narodowych. W „Pamiętnikach starego subiekta” sięga do powstania styczniowego, Wiosny Ludów i czasów napoleońskich. Świadomość i losy subiekta Ignacego Rzeckiego są kształtowane przez romantyczną koncepcję świata. Rzecki lata młodości związał z Wiosną Ludów i hasłem „Za waszą i naszą wolność”. Wraz z przyjacielem Augustem Katzem walczył na Węgrzech, później brał udział w powstaniu styczniowym. A w ostatnim okresie życia dawny bojownik staje się marzycielem. Nieprawdopodobna miłość do dynastii Napoleona czyni z Rzeckiego idealistę politycznego. Tak go nazywa sam autor. Rzecki wierzy bowiem, że gwiazda Napoleona wzejdzie nad światem i ona jest nadzieją dla Polski. Rzecki żyje w świecie wyobraźni i marzeń.
W powieści wiele związków z romantyzmem odnajdujemy również w losach i kreacji głównego bohatera Stanisława Wokulskiego. W młodości brał udział w konspiracji i powstaniu styczniowym, za co został skazany na Sybir. Prócz patriotycznej przeszłości z romantycznymi tradycjami łączy Wokulskiego romantyczna miłość do Izabeli Łęckiej. Dzieje jego nieszczęśliwej miłości pełne są rozterek, wahań, wątpliwości, nowych nadziei, marzeń i uniesień, goryczy, upokorzeń, wyrzeczeń i udręki. Ukazują one skalę doznań równą przeżyciom Gustawa z IV cz. „Dziadów”, który idealizował Marylę, jak Wakulski Izabelę, pannę z arystokracji, która nie godna była uczuć bohatera.
Nawiązanie do tradycji romantycznej znajdujemy w „Potopie” Henryka Sienkiewicza, powieści, która „krzepiła serca Polaków” i przedstawiała najazd Szwedów na Polskę w 1655r., najazd porównany do biblijnego potopu i mimo tego, zwycięstwa Polaków. Postać głównego bohatera Andrzeja Kmicica przypomina romantyczną sylwetkę Jacka Soplicy. Kmicic jest nieszczęśliwym, odrzuconym kochankiem przez Oleńkę Billewiczównę, która jako prawa obywatelka i patriotka odmawia swojego uznania hulace i zdrajcy. Na uczcie w Kejdanach, Kmicic przeżywa konflikt tragiczny. Złożył przysięgę Januszowi Radziwiłłowi, nieświadomy zamiarów magnata, a ten okazał się zdrajcą ojczyzny. Kmicic może: albo złamać przysięgę, a tym samym honor rycerski, albo być wiernym przysiędze, lecz zarazem zdrajcą ojczyzny. Przeważa w nim miłość do ojczyzny i Oleńki. Kmicic przeistacza się w Babinicza, w prawego, wiernego królowi Janowi Kazimierzowi i ojczyźnie bojownika o wolność. Dalsze jego czyny waleczne przynoszą mu rehabilitację od króla oraz rękę i serce ukochanej Oleńki.
Dramat „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego to również nawiązanie do tradycji romantycznej. Symboliczno-fantastyczna warstwa utworu przypomina „Dziady” Adama Mickiewicza. Szczególnie podobne są „Dziady” cz. II i akt II „Wesela”, w których przejawiały się osoby z zaświatów. W „Weselu” są to: Chochoł, który zjawia się w izbie weselnej i zapowiada przybycie innych gości, Widmo, Stańczyk, rycerz Zawisza Czarny, Hetman Ksawery Branicki, upiór Szeli i Wernyhora. W rozmowie Marysi z duchem Widmo jest uosobieniem jej wewnętrznych przeżyć, tęsknoty miłosnej do malarza Ludwika de Laveaux, z którym była zaręczona i nie mogła go poślubić z powodu jego śmierci. W opisie tym widzimy odbicie romantycznej, nieszczęśliwej miłości. Wesele nawiązuje do tematu romantycznego swoją kompozycją (budową) i ludowością, a także wymową narodowowyzwoleńczą, np. klęska powstania listopadowego. Stanisław Wyspiański w „Weselu” prowadzi także polemikę z mitami narodowymi. Zjawy odzwierciedlają przeżycia, myśli i marzenia bohaterów, którzy nie potrafią się zjednoczyć przez swoje kompleksy. Finałowy chocholi taniec symbolizuje uśpienie polskiego społeczeństwa, marazm, niezdolność do czynu, do podjęcia walki, społeczna bierność, obezwładnienie i bezsilność. Jedyną nadzieją na odbudowanie wewnętrznie rozdartej Polski jest odrodzenie moralne.
W literaturze współczesnej lata wojny to odrodzenie romantycznego tyrteizmu. Poetami romantycznymi są poeci Kolumbowie, tacy jak Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Andrzej Strasiński czy Tadeusz Różewicz. Krzysztof Kamil Baczyński jest autorem wiersza pt. „Pokolenie II”. Utwór ten można uznać, że ukazuje wizerunek pokolenia Kolumbów. Przedstawiona jest w nim tragedia całej generacji, czyli właśnie tytułowego „pokolenia” ludzi urodzonych w latach dwudziestych XX wieku i zmuszonych przez wybuch II wojny światowej do rezygnacji ze swoich marzeń i planów. Przedstawiciele tego pokolenia to ludzie porażeni wojną. Życie doświadczyło ich w sposób bezwzględny i tragiczny, zaś nauki, jakie niosły z sobą wydarzenia wojenne były wręcz nieludzkie.
Poeta pisze:
„Nas nauczono. Nie ma litości. (...)
Nas nauczono. Nie ma sumienia. (...)
Nas nauczono. Nie ma miłości. (...)
Nas nauczono. Trzeba zapomnieć.”
Tak więc młodym ludziom wojna zabrała marzenia, miłość, sumienie i pamięć o normalnym, zwykłym świecie prostych i jednako znacznych wartości. Pozostały im senne koszmary, nie pozwalające spokojnie zasnąć:
„Po nocach śni się brat, który zginął,
któremu oczy żywcem wykłuto, któremu kości kijem złamano,”
pozostały im katastroficzne wizje świata, przyrody ociekającej krwią:
„tylko ze świerków na polu zwisa
głowa obcięta strasząc jak krzyk,”
młodym ludziom pozostało pytanie o sens takiego życia i o ślad, jaki po sobie zostawią w pamięci przyszłych pokoleń:
„... czy nam postawią z litości chociaż
nad grobem krzyż?”
Utwór obok opisu grozy walki zawiera myśl, że ojczyzna to najwyższa wartość, za którą warto poświęcić życie. Wiersz jest dowodem wielkiej niepewności, odnoszącej się również do wymiaru moralnego czynów młodych żołnierzy. Kolumbowie walczyli w słusznej sprawie, bronili ojczyzny, ale przecież zabijali ludzi. Czy przyszłe pokolenia dostrzegą w nich bohaterów i czy będą chciały o nich pamiętać? Z wydarzeń historycznych i perspektywy czasu wiemy, że bohaterstwo Kolumbów zostało docenione. Dowodem na to jest pozytywna ocena powstania warszawskiego przez historyków i naród polski. Uroczyście obchodzone są rocznice powstania warszawskiego, w 2004r. Powstało w Warszawie Muzeum Powstania Warszawskiego, a na budynkach kamienic znajdują się tablice upamiętniające walki z hitlerowcami.
Na podstawie wymienionych utworów literackich, mogę stwierdzić, iż tradycja romantyczna jest wciąż żywa, bo funkcjonuje w pamięci ludzi, mobilizuje twórców kolejnych epok. Myślę, że w historii literatury polskiej nigdy nie przestanie być istotna. W żadnym obywatelu Polski nigdy nie zginie wola walki o ojczyznę, zarówno w kraju jak i na obczyźnie. Żaden Polak nie wyprze się swojego ojczystego kraju i choćby był po za granicami państwa to zawsze będzie chciał wrócić do swojej „małej ojczyzny”, do miejsca, w którym spędził dzieciństwo.
Bibliografia
I Literatura podmiotu
1. B. Prus „Lalka”, Warszawa 1977
2. H. Sienkiewicz „Potop”, Warszawa 1971
3. S. Wyspiański „Wesele”, Kraków 1972
4. K.K. Baczyński „Pokolenie”
II Literatura przedmiotu:
1. Maria Straszewska Romantyzm, Warszawa 1969, rozdz. „Dziedzictwo romantyzmu w kulturze polskiej”, str. 166-178.
2. Dorota Siwicka Romantyzm 1822-1863, Warszawa 1995 rozdz. XIX „Romantyzm po romantyzmie” str. 233-235.
3. Barbara Drabarek, Jacek Fackowski, Izabella Rawińska Słownik motywów literackich, Warszawa 2002
4. Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński Słownik terminów literackich, Warszawa 1999
5. Józef Bachórz, Lalka, Warszawa 1990
6. Józef Bachórz, Potop, Warszawa 1992
7. Stefania Sztaudynger, Biblioteka analiz literackich, Wesele, Warszawa 1965
III Ramowy plan wypowiedzi:
1. Wstęp
a) Tradycja romantyczna
b) Obecność tradycji romantycznej w literaturze następnych epok na podstawie pozytywizmu, Młodej Polski i literatury współczesnej.
2. Rozwinięcie
a) Tradycja romantyczna w „Lalce” B. Prusa (koncepcja bohatera, idea walki narodowowyzwoleńczej)
b) Potop – anologia losów bohaterów (A. Kmicic przypomina romantyczną sylwetkę J. Soplicy)
c) Polemika i tradycja romantyczna w „Weselu”
d) Rola walki wyzwoleńczej w poezji Baczyńskiego.
3. Wnioski
a) Pozytywizm, Młoda Polska i współczesność to epoki nawiązujące do tradycji romantycznej.
IV Materiały pomocnicze
Cytaty z utworów literatury podmiotu i przedmiotu.
