Terminy literackie.

Aforyzm - zwięzłe zdanie, wyrażające myśl moralną, filozoficzną, maksyma, sentencja, złota myśl.
Akcja - część fabuły, zespół zdarzeń, które prowadzą do określonego rozwiązania.
Alegoria - uosobienie abstrakcyjnych pojęć. Często spotykana w bajkach. Wiąże ze sobą na trwale pewne pojęcia i postaci, np. lis - chytrość, sowa - mądrość, itp.
Anafora - figura polegająca na rozpoczynaniu sąsiednich zdań, członów lub wersów tym samym wyrazem albo układem wyrazów.
Antonimy - wyrazy o znaczeniach przeciwstawnych, np. dobry - zły, dzień - noc, kochać - nienawidzić.
Apokalipsa - pismo będące wizją przyszłości, księga Nowego Testamentu zawierająca eschatologiczne przepowiednie, przedstawione za pomocą symboliki zrozumiałej dla wiernych.
Apokryfy - utwory legendarne, inspirowane tekstami biblijnymi, zawierające nieopisane w księgach kanonicznych fakty z życia Chrystusa i Matki Boskiej. Będąc produktem wyobraźni wiernych, niejako „uzupełniały” luki ewangelicznych historii.
Archaizacja - upodabnianie tekstu do wypowiedzi starszej niż jest w rzeczywistości, wprowadzenie języka określonej epoki. Umożliwia ona osiągnięcie tzw. kolorytu lokalnego i czasowego.
Archaizmy - wyrazy stare, współcześnie nieużywane, obce współczesnej normie językowej, stosowane jako środek stylistyczny w wypowiedzi literackiej.
Daktyl - stopa o wzorcu długa - krótka - krótka. W języku polskim da się odtworzyć jako zestrój z enklityką (np. odczep się).
Dialektyzacja - rodzaj stylizacji, wprowadzanie do tekstu literackiego wyrazów odmiennych od panującej normy językowej, np. gwary. Charakteryzuje ona postaci literackie lub miejsce, gdzie rozgrywa się akcja utworu. Przykłady dialektyzacji znajdziemy w powieści Reymonta Chłopi oraz w dramacie Wesele Stanisława Wyspiańskiego, gdzie użycie gwary różnicuje warstwę inteligencką i chłopską.
Epigramaty - krótkie utwory wierszowane o charakterze aforystycznym. Ich odmianą w polskiej poezji są fraszki.
Epitafia - nagrobki poetyckie, wiersze okolicznościowe pisane na cześć osoby zmarłej. Charakteryzują się zwięzłością wypowiedzi.
Epitet - określenie, środek stylistyczny polegający na wzbogaceniu, nadaniu pewnych cech przedmiotowi, do którego jest przypisany. Jest nim najczęściej przymiotnik, czasem imiesłów lub rzeczownik.
Fabuła - układ powiązanych ze sobą wątków w utworze, obejmuje wszystkie wydarzenia powiązane pod względem przyczynowo - skutkowym, rozwijające się w czasie. Na fabułę składają się elementy o charakterze dynamicznym, ale także statycznym (opisy).
Felieton - utwór publicystyczny zawierający relację z określonego wydarzenia, faktu, opowiedzianą za pomocą środków prozy artystycznej. Gatunek publicystyczno - dziennikarski, podejmujący tematy natury społecznej, obyczajowej lub kulturalnej.
Groteska - sposób ukazania świata przedstawionego polegający na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu pewnych cech charakterystycznych.
Hagiografia (inaczej żywotopisarstwo) - opisywanie żywotów świętych i męczenników, najczęściej w sposób idealistyczny.
Homonimy - wyrazy posiadające więcej niż jedno znaczenie (o tym samym brzmieniu, lecz różnym znaczeniu). Przykłady: zamek (w drzwiach) i zamek (królewski), babka (rodzaj ciasta) i babka (kobieta).
Humanizm - literacki, filozoficzny i artystyczny prąd umysłowy epoki odrodzenia, a także postawa intelektualna i moralna wyrażająca się troską o potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój człowieka. Hasło humanizmu: „Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce”.
Instrumentacja głoskowa - specyficzny układ głosek, zestawienie wyrazów ze względu na ich wartość brzmieniową.
Inwokacja - umieszczane na początku eposu lub epopei wezwanie do Boga, bóstwa lub do muz, prośba o pomoc w poetyckim przedsięwzięciu. Inwokacja może także rozpoczynać którąś z części utworu.
Ironia - przypisywanie przedmiotom lub osobom cech przeciwnych niż posiadają w rzeczywistości.
Irracjonalizm - przedkładanie poznania pozarozumowego (intuicję, instynkt, wyobraźnię) nad prawdy naukowe.
Konflikt tragiczny - konflikt sprzecznych dążeń i sił ludzkich lub woli człowieka i boga w dramacie antycznym.
Kronika - dzieło historyczne, chronologiczny zapis wydarzeń.
Makaronizmy - zapożyczenia z języka obcego, nadmiernie wykorzystywane w wypowiedzi.
Metafora (przenośnia) - zestawienie wyrazów, które wspólnie tworzą nową jakość znaczeniową, odmienną od ich pojedynczego znaczenia.
Mitologia - zbiór wierzeń danej społeczności.
zobacz także mitologia grecka
Monolog - wypowiedź ciągła, w wykonaniu jednej osoby.
Motto - cytat, sentencja, aforyzm, umieszczone na początku utworu literackiego albo jego części. Pełni ono dla danego utworu rolę myśli przewodniej. Tak jest w przypadkuballady Adama Mickiewicza Romantyczność, której motto zaczerpnięto z Hamleta Szekspira: „Zdaje mi się, że widzę. Gdzie? Przed oczami duszy mojej” Wyraża ono przesłanie ballady udowadniającej, że prawdziwe jest także to, co widzi się oczami duszy.
Motyw - najmniejsza cząstka tematyczna w utworze literackim.
Narracja - forma podawcza, która przybiera postać informacji. Odtwarza zdarzenia, uzasadnia połączenie ich w ciągi przyczynowo - skutkowe, powiadamia o sytuacjach i stosunkach.
Narrator - osoba opowiadająca w utworze epickim, nieidentyczna z autorem.
Neologizmy - wyrazy nowe, nieużywane w danym systemie językowym. Neologizm artystyczny jest wynikiem takiej sytuacji, w której poeta nie znajduje wśród wyrazów znanych słowa potrzebnego do wyrażenia np. własnego stanu emocjonalnego.
Obrazek (szkic) - odmiana noweli, utwór ukazujący szczegółowo i wielostronnie fragment z życia jednego lub grupy bohaterów.
Oktawa - klasyczna forma strofy 8 - wersowej złożonej z 11 - zgłoskowców o układzie rymów abababcc.
Oksymoron - odmiana epitetu lub metafory, zestawienie wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu.
Onomatopeja - dźwiękonaśladownictwo, odtwarzanie brzmień otaczającego świata w utworze poetyckim.
Opis - prezentacja elementów statycznych świata przedstawionego. Mogą to być opisy osób zewnętrzne i wewnętrzne (psychologiczne), opisy tła zdarzeń
i opisy sytuacji. Mogą być rzeczowe - realistyczne i poetyckie - przekształcone przez subiektywne spojrzenie piszącego.
Paralelizm - równoległość, powtarzalność, analogia między częściami konstrukcji układającymi się w ciąg. Może polegać na podobieństwie układów słonych, motywów, cząstek kompozycyjnych i treściowych. Częsty w liryce, charakterystyczny dla pieśni ludowych.
Parodia - naśladowanie stylu danego utworu, poety, gatunku literackiego w sposób prześmiewczy, karykaturalny.
Personifikacja - uosobienie, metafora polegająca na nadawaniu zwierzętom, przedmiotom i zjawiskom cech ludzkich.
Porównanie - zestawienie dwu zjawisk, przedmiotów, postaci, pojęć, w którym jedno jest określane za pomocą drugiego.
Porównanie homeryckie - wywodzące się z utworów Homera rozbudowane porównanie, w którym element, do jakiego porównujemy daną rzecz, zostaje rozwinięty do samodzielnego obrazu poetyckiego.
Puenta - krótkie, zaskakujące, często dowcipne zakończenie utworu.
Racjonalizm - kierunek w filozofii przyznający rozumowi miejsce naczelne, uważający go za źródło poznania wyższe i niezależne od doświadczeń zmysłowych, postawa filozoficzna i naukowa domagająca się niezależności wiedzy od wiary, tradycji, dogmatów i przesądów.
Realizm - kierunek w literaturze i sztuce odtwarzający rzeczywistość zgodnie z obiektywną obserwacją.
Rym - jest obok rytmu zasadniczym elementem strukturalnym wiersza. Jest to umieszczanie na końcu wersów (lub czasem w środku) wyrazów o podobnych lub identycznie brzmiących głoskach.
Rozróżniamy różne rodzaje rymów, np. ze względu na rozmieszczenie w wierszu: krzyżowe (abab), sąsiadujące(aabb) i okalające (abba), ze względu na ilość rymowanych głosek: męskie (1 sylaba) i żeńskie (1,5 sylaby).
Stopa - powtarzający się rytmicznie jednakowy układ sylab akcentowanych i nie akcentowanych.
Styl - sposób wypowiedzi. W utworze literackim o charakterze stylu decyduje wiele czynników, takich jak: indywidualne cechy piszącego, stan rozwoju języka, panujące konwencje stylistyczne itd.
Stylizacja językowa - ukształtowanie językowego stylu wypowiedzi na wzór i podobieństwo stylu innej wypowiedzi czy zespołu wypowiedzi.
Symbol - środek stylistyczny, który składa się z dwu elementów: materialnego - elementu widzialnego i treści, którą oznacza, czyli ze znaku i pojęcia, do którego odsyła. Polega na zastąpieniu bezpośredniej wypowiedzi lirycznej przez pewien znak, symbol, np. deszcz - smutek. O ile w alegorii znaczenie pewnym materialnym znakom nadaje się na stałe, w przypadku symbolu jest ono za każdym razem inne, zależy od wrażliwości artysty i wyobraźni czytelnika (widza).
Synonimy - wyrazy bliskoznaczne, o różnym brzmieniu i podobnym znaczeniu. Pozwalają na unikanie powtórzeń w tekście. Przykłady: łobuz, łajdak; choroba, niemoc; obawa, strach.
Średniówka - przerwa w środku wersu, oddech, dział wewnętrzny obecny przeważnie w dłuższych wersach.
Środki stylistyczne - zestawianie słów w nowe jakości estetyczne i znaczeniowe.
Trop (z grec. thropos - rozwinięcie) - tekst w języku narodowym, wstawiany do łacińskiego kanonu liturgicznego (obowiązujących formuł liturgicznych). Istniały różne rodzaje tropów. Podkładane pod długą melodię zwrotu „alleluja” nazwano sekwencjami. Z czasem tropy rozwinęły się w samodzielne pieśni.
Wątek - zespół zdarzeń dotyczących jednego bohatera.
Wers - część wiersza wyróżniona graficznie (linijka) stanowiąca często całość intonacyjną.
Wina tragiczna - w tragedii antycznej tzw. wina niezawiniona lub dokonanie wyboru jednej z przeciwstawnych wartości.