Najważniejsze terminy literackie (a)

Abecedariusz- wierszowany utwór, którego kolejne wersy lub strofy rozpoczynają się od kolejnych liter alfabetu.

Absolut- byt nie mający przyczyny, doskonały, istniejący niezależnie od wszystkich innych bytów. Absolutem może być Bóg lub idea.

Abstrakcjonalizm- charakterystyczna dla sztuki XX wieku tendencja polegająca na rezygnacji z odtwarzania rzeczywistości i dążeniu do stworzenia czystego malarstwa, czystej rzeźby, czystej architektury, które rządziłyby się własnymi zasadami. Abstrakcjoniści przedstawiali w swych dziełach nową rzeczywistość, która w niczym nie przypominała natury.

abstrakcjonalizm pochodzi od wyrazu abstrakcja, oznaczającego coś oderwanego od rzeczywistości.

Abstrakcyjny- niekonkretny, nie oparty na doświadczeniu, nie mający odpowiednika w rzeczywistości; cechujący wytwory czynności abstrahowania.

Absurd- sformułowanie, myśl, sytuacja pozbawiona sensu, niedorzeczność. Pojęcie absurdu szczególne znaczenie uzyskało w filozofii egzystencjalnej, jako istotne doznanie bytu.

Adaptacja- przystosowanie, przetworzenie dzieła literackiego na utwór innego rodzaju literackiego lub innej sztuki, np. powieści na film.

Adiustacja- przygotowanie tekstu do druku, opracowanie stylistyczne, graficzne, ortograficzne.

Aforyzm- maksyma, sentencja, złota myśl; zwięzła wypowiedź, formułująca w błyskotliwej formie ogólne spostrzeżenie, myśl filozoficzną, moralną.

Agnostycyzm- filozoficzny pogląd zakładający niemożność poznania- absolutu.

Agon-
1.W starożytnej Grecji rodzaj zawodów, w których brali udział sportowcy, tancerze, śpiewacy.
2. W komedii antycznej część zawierająca spór dwóch antagonistycznych postaci.

Akapit –początek ustępu w tekście, wyróżniony zwykle przez wcięcie pierwszego wiersza.

Akcent- wyróżnienie sylaby w wyrazie za pomocą artykulacji, zaakcentowania, intonacji.

Akcja- ciąg zdarzeń dający się wyodrębnić w fabule dramatu, powieści, opowiadania.

Akmeizm- kierunek w poezji rosyjskiej, ukształtowany ok. 1910r., stojący w opozycji do futuryzmu, związany z panującymi wówczas w sztuce europejskiej tendencjami.

Akronim- wyraz-skrót, utworzony z pierwszych liter słów, stanowiący nazwę instytucji lub organizacji, np. UJ, PAN.

Akrostych- utwór wierszowany, w którym pierwsze litery lub cząstki wyrazów, odczytywane pionowo, tworzą napis, hasło, imię.

Akt- część utworu dramatycznego, zawierająca względnie spójny i zamknięty odcinek.

Alegoria- motyw lub zespół motywów w dziele literackim albo plastycznym, który oprócz znaczenia dosłownego posiada znaczenie przenośne.

Alegoryzm- termin używany niekiedy na określenie sztuki i kultury, wskazujący na szczególną rolę alegorii w dziełach tej epoki.

Aleksandryn- najważniejszy format wersowy w poezji francuskiej, zwłaszcza w epice i dramacie.

Aliteracja- jedna z odmian instrumentacji głoskowej, czyli zabiegu polegającego na przemyślanym ułożeniu tych samych powtarzających się głosek w wersach lub grupach wyrazów, w celu wydobycia efektów brzmieniowych lub semantycznych.

Aluzja literacka- w tekście literackim nawiązanie, odwołanie się do innego tekstu, stylu, zjawiska za pomocą określonych sygnałów, rozpoznawalnych dla odbiorcy.

Ambilogia- wyrażenie dwuznaczne, dwuznacznik.

Ambiwalencja- dwuwartościowość funkcji danego elementu językowego.

Amfibrach- w wersyfikacji antycznej stopa złożona z trzech sylab: krótkiej, długiej, krótkiej.

Amorfizm- bezpostaciowość; w literaturze określenie zespołu cech literatury nowatorskiej, która rezygnowała z klasycznych układów kompozycyjnych.

Amplifikacja- rozwijanie, dopełnianie, wzbogacenie tematu, zabieg stylistyczny, mający uwydatnić znaczenie omawianego przedmiotu.

Anachronizm- element utworu, którego pojawienie się jest niezgodne z chronologią historyczną.

Anafora- zabieg stylistyczny polegający na powtórzeniu tego samego wyrazu lub grupy wyrazów na początku każdego wersu, zdania bądź zwrotki.

Anagnoryzm- zabieg kompozycyjny, scena nagłego rozpoznania przez bohatera w nieznanej osobie kogoś bliskiego, stosowany w utworach literackich, np. Odyseja, Oresteja, Skąpiec.

Anagram- gra słów, taki dobór wyrazów, które po przestawieniu liter lub sylab układają się w inne wyrazy, np. „Lutni! Ujaw mi!”- Julian Tuwim.

Anakolut- struktury składniowe nieprzystające do siebie, niezgodne z normami poprawnościowymi, służące temu, by zbliżyć tekst do mowy potocznej.

Anakreontyk- utwór poetycki, nawiązujący do formy stworzonej przez Anakreonta, sławiący uroki życia, wino, śpiew, biesiadę.

Analiza dzieła literackiego- zespół działań zmierzających do ustalenia, z jakich elementów się składa i jak zbudowany jest utwór literacki. Analizowanie to: opis i scharakteryzowanie poziomów budowy dzieła. Analiza może być całościowa lub cząstkowa.

Anapest- w wersyfikacji antycznej- stopa złożona z trzech sylab: dwóch krótkich i długiej, w polskiej z trzech sylab z trzecią akcentowaną, przeciwieństwo- daktyla.

Anegdota- krótkie opowiadanie, przedstawiające charakterystyczne lub komiczne zdarzenie, epizod z życia znanej osoby.

Aneks- załącznik, dodatek do głównego dokumentu, uzupełnienie tekstu książki.

Anglikanizm- nurt religijny, wyrosły z renesansowych prądów- reformacyjnych (luteranizmu i kalwinizmu), związany z utworzeniem przez angielskiego króla Henryka VII Kościoła narodowego.

Animacja- dokonywanie serii pojedynczych zdjęć rysunków kukiełek, wycinanek, itp. w różnych fazach ruchu.

Animizacja- ożywienie, odmiana- metafory, polegająca na nadaniu przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych.

Annały- roczniki historyczne opisujące zdarzenia chronologicznie i w każdej księdze zawierające wydarzenia z jednego roku.

Anonim- autor, którego nazwisko nie jest znane, także tekst nie podpisany, nieznanego autora.

Antagonista- w tragedii greckiej aktor grający drugą co do ważności rolę.

Antologia- publikacja zawierająca wybór utworów jednego lub wielu autorów.

Antonimy- pary słów o znaczeniu przeciwstawnym, np. mały-duży.

Antrakt- przerwa między aktami przedstawienia teatralnego.

Antropocentryzm- charakterystyczna dla kultury, sztuki i światopoglądu renesansu tendencja filozoficzna, aby w centrum zainteresowania stawić człowieka z jego wszelkimi potrzebami i możliwościami rozwoju.

Antropologia kultury- odmiana metafory, polegająca na nadaniu tworom nieożywionym, zjawiskom natury, roślinom i zwierzętom cech ludzkich.

Antycypacja- wprowadzenie do wypowiedzi sygnału zapowiadającego element mający się pojawić później.

Antyestetyzm- tendencja w sztuce, polegająca na przeciwstawianiu się klasycznym, tradycyjnym konwencjom i koncepcjom- piękna, a wyrażająca się w doborze przedmiotów i działań uznawanych za brzydkie.

Antyfona- w liturgii chrześcijańskiej modlitwy odmawiane na przemian przez dwa chóry lub chór i przewodnika.

Antyk- świat staroż., gł. kultura gr.-rzym. rozwijająca się w basenie M. Śródziemnego od końca II tysiącl. p.n.e. do V w. n.e.; pot. przedmiot sztuki dawnej (gł. dzieło rzemiosła artyst., meble), mający wartość zabytkową.

Antykizacja- ukształtowanie dzieła tak, by upodobnić je do wytworów dawnych epok, zwłaszcza antyku.

Antykwa- znajdujący się w powszechnym użyciu rodzaj czcionki drukarskiej o kroju nawiązującym do pisma rzymskiego.

Antysemityzm- nienawiść, uprzedzenie i wrogość wobec narodu żydowskiego, związana z nietolerancją i rasizmem.

Antyteza- zabieg stylistyczny, polegający na zestawieniu dwóch przeciwnych znaczeniowo segmentów wypowiedzi.

Antyutopia- utopia negatywna, ukazująca, zazwyczaj w formie powieściowej, społeczeństwo przyszłości, nad którym rządy sprawuje dyktatorska władza.

Aojdowie- w starożytnej Grecji, w czasach przedhomerowych wędrowny śpiewak, który w pieśniach epickich opiewał czyny bogów i herosów.

Apoftegmat- zwięzłe, celne, dobitne powiedzenie, będące trafnym komentarzem do sytuacji; często nawiązujące do przysłowia.

Apokalipsa- inaczej Objawienie św. Jana, to w judaizmie i chrześcijaństwie bogata w symbole księga prorocza, zawierająca przepowiednie dotyczące końca świata.

Apokryf- pisma judaistyczne i chrześcijańskie niepewnego pochodzenia, często fałszywie przypisywane znanym postaciom dziejów religijnych, zawierające wiedzę tajemną, ukrytą przed profanami.

Apologia- mowa napisana lub wygłoszona, będąca obroną przed zarzutami i zarazem pochwałą danej osoby, dzieła, instytucji.

Apostrofa- bezpośredni zwrot do adresata. Odmianą apostrofy jest inwokacja.

Apoteoza- 1. Utwór literacki, w którym występują postacie książąt, władców, obdarzone cechami istot pozaziemskich, poddane gloryfikacji. 2. W utworze dramatycznym ostatnia, uroczysta scena, w której występują główne postacie dramatu.

Archaizacja- odmiana stylizacji, polegająca na użyciu w wypowiedzi wyrazów, zwrotów lub szyku zdania, charakterystycznych dla dawnych epok.

Archaizm- wyraz lub forma dawna, która wyszła z użycia, przestarzała. Wyróżnia się m.in. następujące rodzaje archaizmów: fonetyczne, słowotwórcze, leksykalne, semantyczne i fleksyjne.

Archetyp- pojęcie wprowadzone przez psychoanalityka C.G. Junga, na określenie wspólnych dla całej zbiorowości przekonań, zachowań, wyobrażeń o świecie, doświadczeń, tkwiących w zbiorowej podświadomości.

Aria- solowy utwór wokalny, stanowiący część większej kompozycji: opery, operetki, kantaty.

Arianie- bracia polscy, religijny nurt reformacyjny, najbardziej radykalny i postępowy, wyłoniony z kościoła kalwińskiego.

Arkadia- miejsce niczym niezmąconego szczęścia, spokoju.

Arlekinada- farsa, w której głównym bohaterem był Arlekin, jedna z charakterystycznych figur- commedii dell’arte, gatunku popularnego w literaturze włoskiej i francuskiej.

Artykuł- jedna z głównych form dziennikarskich; zawiera omówienie aktualnych wydarzeń politycznych, społecznych, kulturalnych. Ukształtował się w XVIII wieku.

Artyzm- właściwości dzieła sztuki, będące przejawem kunsztu twórcy w posługiwaniu się środkami typowymi dla danej dziedziny sztuki.

Asceza- charakterystyczna dla średniowiecza postawa, polegająca na całkowitym wyrzeczeniu się radości życia doczesnego, w celu uzyskania wiecznego zbawienia w niebie.

Asonans- rym niedokładny, polegający na zgodności samogłosek akcentowanych i poakcentowanych.

Ateizm- pogląd odrzucający wiarę w Boga, zaprzeczający istnieniu Boga.

Augustianizm- jeden z kierunków filozofii średniowiecza stworzony przez św. Augustyna ( IV w.), uznający dualizm ducha i ciała, Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu oraz wyższość pierwiastków duchowych nad materialnymi.

Autentyzm- 1. Cecha utworu literackiego wywołująca u odbiorcy wrażenie „prawdziwości” przedstawionych zdarzeń i przeżyć wewnętrznych bohaterów. 2. Kierunek w poezji międzywojennej reprezentowany przez S. Czernika, ukształtowany w opozycji do skamandrytów i awangardy.

Autobiografizm- tendencja, polegająca na włączaniu przez pisarza w materię utworu własnych doświadczeń i przeżyć.

Autoironia- szczególna odmiana ironii, którą autor kieruje przeciwko sobie samemu.

Autotematyzm- tendencja do wypowiadania refleksji na temat procesu powstawania dzieła, sposobów i celów pisania; jest charakterystyczny dla różnych rodzajów literackich.

Awangarda- kierunek w XX-wiecznej sztuce, charakteryzujący się sprzeciwem wobec tradycji i powszechnie panującym regułom estetycznym.