Styl dorycki

Dorycki styl architektoniczny jest najstarszym porządkiem, ukształtował się w okresie archaicznym (VII-VI wiek p.n.e.) w związku z przejściem od pierwotnego budownictwa z gliny, drewna i trzciny do architektury kamiennej. Cechują go ciężkie proporcje, surowość i monumentalność, często określa się go jako męski. Styl ten rozpowszechnił się na Peloponezie i w Wielkiej Grecji (południowa Italia, Sycylia).

Kolumny doryckie wsparte są bezpośrednio (bez bazy) na stylobacie, trzon ma 16-20 kanelur (płaskie, pionowe żłobienia). Kolumny zwęża się ku górze, trzon jest lekko wybrzuszony na 1/2 lub 2/3 wysokości (entazis), aby zapobiec optycznemu złudzeniu wywołującemu wrażenie pochylania się kolumn. Głowica składa się z echinusa i abakusa.

Belkowanie złożone jest z gładkiego architrawu (belki nośnej), tryglifonu (fryzu) podzielonego na tryglify (prostokątna płytka z dwoma żłobkami i półżłobkami na krawędziach) i metopy (malowane lub płaskorzeźbione płytki prostokątne między tryglifami). Pod każdym tryglifem, poniżej tenii (listwy) oddzielającej architraw od fryzu, znajduje się regulae z sześcioma guttae (łezkami). Nad każdym tryglifem i metopą znajdują się mutulae (szerokie płytki t trzema rzędami po 6 guttae)

Ponad geisonem (gzymsem wieńczącym, łącznikiem między belkowaniem a dachem) znajdują się sima (rynny) zakończone rzygaczami. Na dachach świątyń znajdowały się także akroteriony (elementy dekoracyjne wieńczące wierzchołek).

Za najdoskonalszy przykład stylu doryckiego uważa się Partenon w Atenach.

Partenon jest świątynią poświęconej Atenie, zbudowaną w latach 447-438 p.n.e. Długa na 70 m i szeroka na 31 m została zaprojektowana przez Iktionosa i Kallikratesa, a jej dekoracja rzeźbiarska jest dziełem Fidiasza. Wykorzystując jako budulec marmur Petelicki – wydobywany w leżących na północny wschód od Aten górach Pentelikon – wznieśli oni idealną w swych proporcjach budowlę będącą najdoskonalszą manifestacją architektonicznego porządku doryckiego. Świątynię otacza 46 kolumn.

Partenon został wzniesiony na trzystopniowym stylobacie. Jego wnętrze dzieliło się na dwie części – trójnawową cellę (salę) o długości 100 stóp, gdzie przechowywano kultowy posąg Ateny i Partenon właściwy - salę o 4 jońskich kolumnach, dla dziewcząt w służbie bogini.

Metopy umieszczone na belkowaniu zostały ozdobione scenami przedstawiającymi walkę bogów i herosów. Postacie walczących umieszczone są parami. Ściana południowa (najlepiej zachowana) to ilustracja walk Lapitów z centaurami, ściana zachodnia przedstawia walkę Greków z Amazonkami, ściana wschodnia ukazuje zmagania bogów z Gigantami, na ścianie północnej pokazano sceny ze zdobycia Troi. Fryz Partenonu ciągle obiegający zewnętrzne ściany celli, o długości ok. 160 m, przedstawia procesję panatenajską (Panatenaje). Fronton Partenonu zdobiły płaskorzeźby nawiązujące do narodzin Ateny (tympanon wschodni) oraz do sporu pomiędzy Ateną i Posejdonem o panowanie nad Atenami (tympanon zachodni).

Proces systematycznego niszczenia Partenonu rozpoczął się w V w n.e., kiedy to usunięto z niego niektóre rzeźby, w tym olbrzymi posąg Ateny dłuta Fidiasza, i zamieniono na kościół chrześcijański. Po zajęciu Aten przez Turków (1458) został zamieniony na meczet. W czasie oblężenia Aten przez Wenecjan (1687) eksplozja wewnątrz budynku (przerobionego przez Turków na magazyn prochu) spowodowała ogromne zniszczenia. Na początku XIX wieku większość pozostałych tam jeszcze wówczas rzeźb została za zgodą władz tureckich wywieziona do Anglii jako tzw. "marmury Elgina" i sprzedana British Muzeum. Niektóre rzeźby trafiły do Luwru i do Kopenhagi.

Paestum jest miastem leżącym w Kampanii w Południowych Włoszech, obecnie składa się w dużej mierze z antycznych ruin. Miasto zostało założone w VI w. p.n.e. jako grecka kolonia i nosiło nazwę Posejdonia (na cześć boga morza). Trzy wieki później weszło w skład cesarstwa rzymskiego, ale w IX wieku – z powodu malarii i zagrożenia ze strony Saracenów – opustoszało. Ponownie odkryto je w wieku XIII.

Najcenniejszymi zabytkami na terenie miasta są trzy greckie świątynie doryckie, uznawane za najlepiej zachowane budowle w tym stylu wzniesione na terenie Europy. Z najstarszej pośród nich, świątyni Hery (połowa VI wieku p.n.e.), zachowały się jedynie kolumny, zaś pochodząca z 450 roku p.n.e. świątynia Posejdona pozbawiona jest dachu i części ścian zewnętrznych. Trzecia spośród budowli, poświęcona bogini Ceres, była przez pewien czas wykorzystywana jako kościół chrześcijański.

Bazylika – świątynia Hery, początkowo myślano, że jest to budynek publiczny, a nie sakralny, ponieważ posiada fasadę o nieparzystej liczbie kolumn (rzecz niespotykana w świątyniach greckich). Kolumny mają wyraźny entasis (zgrubienie środkowej części trzonu), echinus ma formę mocno spłaszczonej poduszki. Między trzonem a kapitelem biegnie dyskretny wianuszek listków, które historycy sztuki wywodzą z tradycji mykeńskiej. Plan wewnętrzny świątyni – część centralną stanowi prostokątna, obudowana sala, zwana naos, tu znajdował się posąg boga i jego piorun. Zewnętrzne kolumny świątyni są prostopadłe, ale ich kanelury prowadzą oko tak, że sprawiają wrażenie nachylenia kolumn ku środkowi. Stosunek grubości kolumny do jej wysokości ma się jak 1:5.

Świątynia Posejdona, bryła świątynie jest zwarta, ale jednocześnie lżejsza od archaicznych budowli. Ma doskonale wyważone proporcje. Przy budowie świątyni zastosowano krzywizny, zagięcia poziomu do środka, aby uniknąć wrażenia rozszerzania się linii pionowych ku górze (rozpadania się świątyni na boki), dlatego kolumny zewnętrzne pochylone były do środka.

Świątynia Demeter, kolumna ma wydatne entasis i spłaszczony echinus. W świątyni tej odkryto dwa kapitele jońskie.

Bazylika reprezentuje okres archaiczny, świątynia Demeter – okres przejściowy a świątynia Hery jest przykładem dojrzałego doryzmu.

Architektura dorycka opierała się na proporcjach, symetrii. U podstaw symetrii leżał moduł – ściśle określona wielkość powtarzająca się we wszystkich elementach budowy. Jest rzeczą sporną, czy modułem doryckiej świątyni był tryglif, czy pół szerokości kolumny. Niektórzy teoretycy za istotną proporcję, charakteryzującą dany porządek, uważają stosunek wysokości kolumny do wysokości fryzu, gzymsu i architrawu razem wziętych. Witruwiusz dla stylu jońskiego podaje proporcje 1:6, a Alberti 1:3,9. Wytłumaczeniem może być to, że stosowano wielkości przybliżone, co było spowodowane niedoskonałością narzędzi pomiarowych albo oporem materiału.