Polskie społeczeństwo XIX-wieczne widziane oczami twórców pozytywistycznych.

Pozytywiści głosili teorię,że społeczeństwo jest jak żywy organizm. Jego organy to poszczególne klasy społeczne.Gdy zarażona jest choć jedna,chory jest cały organizm. Pozytywiści podjęli walkę z chorobami społecznymi - ukazywali problemy poszczególnych klas, zauważali nierówność społeczną, głosili prawo wzajemnej wymiany usług - jedne prawo, które pozwoli społeczeństwu przetrwać. W konsekwencji modne stały się w literaturze tematy: niedola chłopa i nędza wsi, praca u podstaw, krytyka, praca organiczna. W myśl haseł pracy u podstaw, programu oświecenia i pomocy biedocie, bohater chłopski stał się przedmiotem literackich przedstawień w pozytywiźmie.
Piewczynią nędzy ludu i niedoli chłopa była Maria Konopnicka. Przedstawiała ona ludzi nędznych, głodnych, umierających z powodu chorób i niedostatek dziecka w utworach "Wolny najmita", "Jaś nie doczekał". Nowele pozytywistyczne również podejmują często temat nędzy ludu. "Szkice węglem" Henryka Sienkiewicza przedstawiają ciemnotę chłopa, jego paniczny strach przed urzędem, analfabetyzm - doprowadzające do tragedii. "Janko Muzykant"- nowela Sienkiewicza- opisuje niedolę biednego, choć utalentowanego chłopskiego dziecka. Ten sam motyw pojawia się w noweli B.Prusa pt."Antek".
Praca u podstaw to postulat pomocy i kształcenia najuboższych warstw wsi i miast. Temat ten podejmują następujące utwory: "Lalka" Bolesława Prusa, w której opisano Powiśle, dzielnicę zamieszkiwaną przez biedotę warszawską, którą dręczyły nędza, brak pracy, poniżenie, upadek moralny. W utworze tym Stanisław Wokulski pomaga biedocie miejskiej - Wysockiemu i Węgiełkowi. W "Powracającej fali" B.Prusa krzywda dotyka robotników pracujących w fabryce Adlera. "Kamizelka" i "Katarynka" ukazują ubogich ludzi, ich walkę o utrzymanie się przy życiu. Natomiast krytyka skierowana jest ku warstwom wyższym. W "Lalce"- dotyczy ona arystokracji.W "Nad Niemnem" Orzeszkowa wytyka szlachcie ziemiańskiej i arystokracji ich wady.
Dwie najwybitniejsze powieści współczesne "Nad Niemnem" i "Lalka" z trudnością można poddać analizom i ocenom, ze względu na bogactwo zawartej w nich problematyki. Dotyczy to zwłaszcza "Lalki". Obydwa utwory przedstawiają wielowarstwowy obraz współczesnego społeczeństwa i procesów, jakie w nim zachodziły. Losy bohaterów "Nad Niemnem" obrazują złożoność stosunków wiejskich: różne formy przystosowania się poszczególnych warstw do politycznych i ekonomicznych warunków, które ukształtowały się w wyniku powstania styczniowego i uwłaszczenia chłopów (1863r)

W powieści tej autorka dzieli bohaterów na dwie grupy: na tych, którzy żyją z pracy własnych rąk i na tzw."darmozjadów". Do pierwszej grupy należy cały zaścianek Bohatyrowiczów, niektórzy mieszkańcy Korczyna, przede wszystkim Benedykt i Marta. Na szczególną uwagę zasługuje Benedykt Korczyński, który wiąże ideę pracy z umiłowaniem ziemi, a pracą na ziemi polskiej uważa za sens swojego życia.Sytuacja popowstaniowa zmusza go do ciężkiej pracy, do ciągłej troski o ziemię, by mieć z czego zapłacić nałożone podatki. Codzienne kłopoty uczyniły z niego innego człowieka, stracił złudzenia, zmuszony był do porzucenia dawnych ideałów. Wartość pracy jako czynnika nadającego sens życiu i przynoszącego poczucie użyteczności najlepiej można przedstawić przez historię Justyny Orzelskiej. Mieszkała ona wraz z ojcem Ignacym w domu Benedykta. Nie angażowała się w żadne problemy Korczyna, a czas spędzała raczej bezczynnie. Często czuła się tam nikomu niepotrzebna, a swe życie uważała za puste. Dopiero znajomość z Janem Bohatyrowiczem, wizyty w zaścianku, kontakty z pracą w polu, sadzie i ogrodzie, odwiedziny mogiły powstańczej i grobu Jana i Cecylii, ukazują jej nowe wartości życia, dodają pewności siebie i rodzą chęć działania na rzecz innych. Justyna odrzuca młodego i bogatego Teofila Różyca, odrzucając tym samym pieniądze, szansę posiadania wszystkiego na zawołanie. Wychodzi za mąż za Jana Bohatyrowicza, gdyż w zaścianku widzi szansę prawdziwego, aktywnego i pożytecznego życia. Nie boi się pracy, gdyż wie, że ona przyniesie szczęście i zadowolenie, jest tym, co zespala ludzi, można z niej czerpać siły na przyszłość. Praca to podstawa życia. Justyna nie bacząc na nic chciała się jej poświęcić, brać czynny udział. Oprócz tego rozpowszechniała oświatę na wsi. Ludziom żyjącym z pracy własnych rąk Orzeszkowa składa hołd poprzez przypomnienie legendy o Janie i Cecylii.
Drugą grupę bohaterów powieści tworzą głównie: pani Emilia - żona Benedykta, Bolesław Kirło, Teofil Różyc, Zygmunt Korzyński i jego matka. Pani Emilia Korczyńska całe dnie spędza w swoim salonie, odsuwając od siebie jakiekolwiek zajęcie, jest ciężarem dla męża, którego nie rozumie, ale czyni mu ciągle wyrzuty, że skazał ją na nudne życie. Teofil Różyc i Kirło często przebywają w salonie pani Emili. Różyc jest lekkoduchem, prowadzącym próżniaczy tryb życia. Połowę swojej fortuny stracił podczas zagranicznych wojaży, których celem były głównie nowe znajomości z kobietami. Jednak najbardziej bezużyteczną postacią jest Zygmunt Korczyński. Wychowywany przez matkę, rozpieszczony i otoczony zbytkiem, wyrósł na egoistę. Ojca i styczniowych powstańców uważa za szaleńców, a samo powstanie potępia. Żąda od matki sprzedania majątku i wyjazdu za granicę, gdzie mógłby rozwijać swój talent malarski. O ludziach bezużytecznych Orzeszkowa mówi ustami Benedykta: "Człowiek, który na świecie jedząc chleb nie pracuje, czy tam w nim błękitna krew płynie, czy popielata, czy czerwona, jest darmozjadem i niczym więcej." Ci ludzie są bezużyteczni, niezbyt szczęśliwi, nie widzą sensu w życiu. Oprócz wartości pracy autorka porusza jeszcze inne hasła programowe pozytywizmu, jak: scjentyzm, potrzebę nauki udawadnia m.in. Witold, syn Korczyńskich, który ma wiele planów na przyszłość, pragnie reformować rolnictwo i stosunki społeczne na wsi. Utylitaryzm - hasło ściśle związane z postulatem pracy, które mówi, iż ludzie muszą być użyteczni dla kraju i społeczeństwa.
Praca organiczna - czyli porównanie społeczeństwa do organizmu - jest zgodne w przypadku bohaterów "Nad Niemnem". Występuje tu arystokracja, szlachta ziemiańska, szlachta zaściankowa. Tylko ta ostatnia wydaje się być zdrowa. W dodatku są to warstwy skłócone- dlatego nie mogą współdziałać w jednym organizmie.
Inaczej rzecz się miała z "Lalką". Ukazuje ona na tle wielkiego miasta najrozmaitsze symptomy społecznego rozkładu. Prus w "Lalce" dokonał gruntownego rozrachunku z ówczesnym społeczeństwem polskim, a zwłaszcza z arystokracją i mieszczaństwem, które nie dorosły do realizacji pozytywistycznych haseł i walki o społeczny postęp. W powieści tej występują postacie z różnych klas społecznych. Oprócz ograniczonej arystokracji występuje również burżuazja(mieszczaństwo)- to rosnący w siłę kupcy, wśród których dominujące miejsce zajmują zamieszkali od lat Żydzi, to wreszcie proletariat, wywodzący się ze wsi - jest on dowodem rozkładu społeczeństwa, gdyż dopuściło ono do nędzy ludu, której symbolem jest Powiśle i jego mieszkańcy. Najwięcej uwagi poświęcił Prus arystokracji. Świat ten nie jest bardzo zróżnicowany. Arystokrację w "Lalce" reprezentują Łęccy - pan Tomasz i jego córka Izabela, ich kuzyn książę, jej ciotka hrabina Karolowa i jej uboga krewna, panna Florentyna. Na drugi planie występują: prezesowa Zasławska, jej wnuczki Felicja i Ewelina, narzeczony Eweliny baron Dalski, krewny Starski i pani Wąsowska oraz baron Krzeszowski, jego kuzyn Maruszewicz i hrabia "Anglik" Liciński. Środowisko to jest silnie związane, każdy jest tu czyimś krewnym, kuzynem, powinowatym. Arystokrację łączy ich klasowe poczucie odrębności i wyższości, choć są to ludzie niezdolni do pracy, do żadnej pożytecznej działalności. Prowadzili oni próżniaczy tryb życia. Większość członków arystokratycznej warstwy żyła w przekonaniu, że należy do klasy wybranej, a zwykli ludzie są po to by im służyć. O bezużyteczności tej warstwy społecznej doskonale świadczy postawa księcia, który często mówi o " tym nieszczęśliwym kraju', ale którego inicjatywy na tych słowach się nie kończą. Nic pozytywnego nie wnieśli również baron Krzeszowski i Starski. Starski to bywalec salonów i łowca posagów, czekający na śmierć prezesowej Zasławskiej, by odziedziczyć po niej część majątku. Krzeszowski żyje na koszt żony - mieszczanki. Jedynymi pozytywnymi postaciami w tej grupie są prezesowa Zasławska i Julian Ochocki. Pani Zasławska jest kobietą rozumną i szlachetną i , podobnie jak Ochocki, zna prawdziwą wartość swej warstwy.
Ponieważ akcja powieści toczy się głównie w Warszawie, możemy poznać ich mieszkańców. Mieszczaństwo składa się z dwóch odrębnych światów: pierwszy, bez większych ambicji, troszczący się tylko o to by starczyło na utrzymanie rodziny i na piwo w restauracji, gdzie można do woli poplotkować. I drugi świat to Żydzi warszawscy. Muszą oni pokonywać nie tylko uprzedzenia społeczne ale i rasowe. Mieszczaństwo reprezentują osoby ze sfery handlowej - Szlangbaumowie i z handlem związane- radca Węgrowicz i ajent Szprot, inteligenckie- była nauczycielka pani Meliton, pani Stawska oraz Wirski i sklepowi subiekci: Klejn, Mraczewski, Lisicki i Zięba.
"Lalka" jest powieścią o polskich idealistach i ich utraconych złudzeniach. Autor przedstawia tu trzy pokolenia idealistów: idealista polityczny - Ignacy Rzecki, idealista naukowy - Julian Ochocki, idealista miłości - Stanisław Wokulski. Główną postacią utworu jest Wokulski. Jest to człowiek ze wszystkimi wadami i zaletami, niezwykle ambitny, o silnej woli, kupiec a zarazem myśliciel, były powstaniec, a kilkanaście lat później ten, który próbował żyć jak normalny mieszczanin. Nz każdym etapie życia jest inny, umie przystosować się do okoliczności. Właściwie osiągnął już wszystko, co zawdzięcza nie tylko własnej wytrwałości, ale i splotowi szczęśliwych przypadków.Wokulski posiada cechy bohater romantycznego i pozytywistycznego. Cechy romantyczne to, że bierze on udział w powstaniu - poświęca młodość patriotycznej walce; miłość do Izabeli napotyka na trudności poprzez nierówność społeczną, miłość ta jest uczuciem wszechogarniającym, paraliżującym umysł Wokulskiego, jedyną jego ideą. Jest na tym etapie romantycznym typem kochanka na miarę Gustawa z IV części "Dziadów". Tragiczne zakończenie miłości powoduje, że próbuje popełnić samobójstwo; niejasne zakończenie, tajemniczość. Natomiast jako bohater pozytywistyczny: szacunek dla nauki, pragnie wiedzy; Wokulski jest silny i po powstaniu energicznie buduje sobie życie, dochodzi do fortuny własną pracą; stoi na granicy dwóch światów: upadającego świata arystokracji i świata do którego należy; zajmuje się działalnością filantropijną i społeczną- zauważa nędzę biedoty, stara się jej pomóc- realizując tym samym hasło pracy u podstaw.
"Lalka" nie zawiera potymizmu "Nad Niemnem", ale pokazując trzy pokolenia polskich idealistówe, stworzyła podstawy do upominania się o świat, w którym te idee mogłyby być realizowane. Obydwa utwory są szczytowymi osiągnięciami realistycznej powieści polskiej XIX wieku.