Oświecenie w Polsce.

Oświecenie - to okres w historii literatury i kultury polskiej. Obejmuje lata panowania Stanisława Augusta (1764-1795), ale okres wstepny datuje sie od ok. 1740, zaś faza schyłkowa, tzw. klasycyzm postanisławowski, trwał do ok. 1830, wspólistniejac z romantyzmem. Termin przyjął sie z nazewnictwa niemieckiego (Aufklarung). Idee polskiego oświecenia zostały w znacznej mierze zaczerpnięte z pokrewnych zjawisk na zachodzie Europy, głównie we Francji, Anglii i Niemczech, gdzie tendencje oświecenia pojawiły sie juz w XVII w. Idee owe głosily: filozofie wolności narodowej , racjonalizmu, naukowy pogląd na świat, powszechną oświatę, rozwój nowych instytucji życia społecznego i kulturalnego, sprzeciw wobec pozostałosci feudalizmu.

Tlo historyczne - czasy saskie, 1697-1733 August II Mocny, 1733-1763 August III. Był to okres szczególnego upadku ekonomicznego, kulturalnego i politycznego. W 1720 roku Rosja i Prusy zawarły traktat zobowiązujący je do zachowania w Polsce istniejacego stanu rzeczy.

Początki ruchu umysłowego oświecenia przypadają na lata czterdzieste XVIII wieku. Skladają się na niego reformy szkół i wychowania (ks. Stanislaw Konarski) - dażono do wychowania swiatłych obywateli pochodzacych z rodzin magnackich. Konarski zreformował szkolnictwo pijarskie, a w 1740 zalozył Collegium Nobilium. W 1747 bracia Józef i Andrzej Zaluscy załozyli w Warszawie bibliotekę publiczną. Zgromadzona w niej 180 tys. woluminów. Rozwijał się ruch wydawniczy, powstawały czytelnie.

Faktyczna walka polityczna rozgorzala po 1768 roku. Zawiazala sie wtedy konfederacja barska przeciwko królowi Stanislawowi Poniatowskiemu, gdyz protektorem jego byla caryca Katarzyna II, pod haslami obrony katolicyzmu i wolnosci szlacheckiej. 1772 - I rozbiór Polski. Lata 1788-92 uplywaly pod znakiem toczacych sie obrad Sejmu Wielkiego, w którym zasiedli wychowankowie pijarów. Uchwalili 3 maja 1791 Konstytucje Majowa. Rok pózniej magnaci Rzewuski, Potocki i Branicki zawiazali konfederacje targowicka i upowaznili Katarzyne II do zbrojnej interwencji w Polsce w obronie swobód szlacheckich. Wybuchla krótka wojna - armia rosyjska wkroczyla do Rzeczpospolitej, targowiczanie szerzyli terror wobec zalozycieli konstytucji. 24 lipca król przystapil do Targowicy. W 1793 nastapil II rozbiór Polski. W 1794 - powstanie kosciuszkowskie. W 1795, po jego upadku, III rozbiór Polski konczacy rozwój kultury polskiej w czasie niepodleglosci

Oświecenie jest epoką bardzo różnorodną, wyodrebniły sie w niej trzy główne fazy - klasycyzm, rokoko i sentymentalizm. Twierdzono, że po mrocznych i mistycznych czasach baroku ludzkość ogarneła światłość rozumu; dużą rolę przypisywano logicznemu myśleniu, zaczął rozwijać się kapitalizm.

W Europie jest to czas reform i rewolucji, wielkich filozofów (np. Kant, który definiuje oświecenie jako wyjście czwieka z niepełnoletności); zaczyna się walka o prawa dla ludzi, tolerancje (np. Walter, który mówił: "Mimo iż się z tobą nie zgadzam zawsze będę bronił twojego prawa do własnego zdania"). Na świat przychodzą nowe wynalazki (np. maszyna parowa - Watt); nowe odkrycia (mają miejsce pierwsze loty balonem). Są również osiągniecia na polu naukowym (Newton - fizyka, Leibniz - matematyka). Powstaje giełda w Holandii.

Różnorodność epoki w Europie Zachodniej polega na tym, że mimo iż był to czas rozumu i logicznego myślenia, panowała dziwna moda - kobiet zakladały suknie na obreczy koła, pudrowaly się - jak można to zauwazyć na obrazach przedstawiających markize De Pompadour, żył Markiz De Sade ( od którego pochodzi nazwa sadyzm) o dziwnych upodobaniach. Znany nam do dziś - slynny uwodziciel - Casanova.

Natomiast oświecenie w Polsce bylo nieco inne. Wydaje mi sie, ze było uwarunkowane sytuacja w kraju. Skoro glówną rolę przypisywano rozumowi, zaczęto zauważać braki w wykształceniu obywateli , samowolę szlachecką i podjeto w tym kierunku odpowiednie działania, a mianowicie: powstały szkoły - Collegium Nobilium Konarskiego, Szkola Rycerska i Komisja Edukacji Narodowej mająca na celu zreformowanie Akademii (np. Wilenskiej). Zaczęto wydawać prasę (" Monitor"), powstał mecenat króla nad sztuką i kulturą - obiady czwartkowe. Do głosu dochodzą publicysci - Kollataj, Staszic, Jezierski traktujący o sytuacji w Polsce. Dużą rolę pełnią obrady Sejmu Wielkiego i uchwalenie Konstytucji 3 - go Maja.

W Polsce duży nacisk kladziony jest na edukacje, dlatego tez literatura tego okresu pełniła taką funkcję (powstawały gatunki dydaktyczne takie jak: bajka, satyra). Są jednak w Polsce i tacy, którzy nie interesują sie sprawami politycznymi a swoja uwagę poswiecają modzie z Zachodu, jednak ich postawa spotyka sie z krytyką (np. typ Kosmopolity w "Powrocie posla" jako Szarmancki i Staroscina, którzy w porównaniu z Podkomorzym i jego synem wypadają iście marnie...). W epoce Oświecenia zaznaczył sie bujny rozwój teatru, zapoznajacego widzów z klasyką i nowosciami dramatopisarstwa europejskiego, a takze sztukami ówczesnych polskich pisarzy, jak Fircyk w zalotach Franciszka Zablockiego, Powrót posla Juliana Ursyna Niemcewicza. Rozwijala sie takze "opera narodowa". Duzym powodzeniem cieszyla sie "spiewogra" Krakowiacy i Górale W. Boguslawskiego.

Oświecenie wprowadziło Polskę na drogę nowoczesnogo rozwoju kultury.W okresie przeobrażeń gospodarczych, których namienną cechą było pojawienie się katolizmu, w warunkach ustroju feudalnego, krystalizowało się nowe pojęcie narodu. Kształtowała się świadomość społeczna dla której "naród" nie ograniczał się do stanu szlacheckiego, ale obejmował warstwy niższe: mieszczan i chłopów. Powstały nowe instucje życia publicznego, które wpływały na opinię społeczną i wyrażały jednocześnie poglądy części społeczeństwa. W 1765 roku rozpoczoł działalność Teatr Narodowy (F. Bohomolec, A. K. Czartoryski, F. Zabłocki, W. Bogusławski), Który przyczynił się do rozwoju sztuki dramatycznej i odegrał ważną rolę wychowawczą.

Otwarcie Teatru Narodowego stało się wydażeniem w życiu kultularnlym Warszay i całego kraju. Powstał bowiem pierwszy teatr publiczny dostępny dla każdego, kto opłacił wstęp, i różniący się tym od teatru szkolnego czy dworskiego. W tym samym czasie, S. A. Poniatowski założył szkołę rycerską, świecki zakład noukowy przygotowujący wyższych oficerów, a zarazem dobrych, gruntownie wykształconych obywateli. Doniosłym wydarzeniem było powołanie do życia Komisji Edukacji Narodowej (1773), świeckiego ministerstwa oświaty. Z jej inicjatyw powstało Towarzystwo do ksiąg Elementarnych. Rozpoczeła się intensywna walka o język polski, o jego znaczenie w szkole, w sejmie, w życiu publicznym. Pisarze i uczeni opowiedzieli się za jasnością stylu i "wdzięczną prostotą" języka, walczyli z makaronizmami i francuszczyzną. Powstały podręczniki gramatyki języka polskiego, różnego rodzaju rozprawy o języku i stylu.

W okresie oświecenia pozwineły działalność wydawnictwa, drukarnie, księgarnie, czytelnie. Rozszerzył się społeczny obieg książek, wzmogły się zainteresowania czytelnicze. Nowym zjawiskiem kultury literackiej było powstanie krytyki, która w postaci recenzji, przedmiotów, komentarzy i polemik oddziaływała na świadomość czytelników. Powstały księgozbiory publiczne i prywatne. Król otaczał opieką uczonych, pisarzy, artystów i zapraszał ich na obiady czwartkowe. Mecenat królewski spojrzał rozwojowi sztuki i architektóry. Rozbudowała się Warszawa, powstały budynki w "stylu stanisławoskim" (Łazienki), który łączył cechy późnego baroku z klasycznym. Z rozwojem oświaty szedł w parze postęp w nauce. Pojawiły się dzieła z zakresu nauk przyrodniczych, fizyki, matematyki, a także rozprawy i podręczniki z historii, oraz nauki o literaturze. Jedną z głównych cech kultury polskiego oświecenia, był rozwój myśli społeczno-politycznej przenikneły ideą reformy państwa.

Literatura tego okresu stała się istotnym czynnikiem kształtowania nowoczesnej świadomości narodu, wychowywała czytelników w duchu obywatelskim, patriotycznym i humanitarnym;

- król Stanisław August Poniatowski realizował program oświecenia sarmatów, którem program oświecenia sarmatów, któremu były podporządkowane tworzone czasopisma (Monitor, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne), instytucje (Teatr Narodowy, Komisja Edukacji Narodowej, obiady czwartkowe);

- najpilniejszym wykonawcą programu króla był A. Naruszewicz, autor oczyszczonej z legend Historii narodu polskiego;

- podstawowy nurt literatury związany z klasycyzmem zapoczątkowały wystąpienia o odnowę języka narodowego (S. Konarski), wzrost świadomości estetycznej (rozprawy teoretyczne F.N. Golańskiego, F. Karpińskiego, adaptacja Sztuki poetyckiej N. Boileau, dokonana przez F.K. Dmochowskiego);

- najwybitniejszym reprezentantem epoki stał się I. Krasicki, twórca pierwszej nowożytnej powieści polskiej (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki), autor Bajek, Satyr, poematów heroikomicznych; tendencje libertyńskie ujawniła poezja S. Trembeckiego i T.K. Węgierskiego;

- w latach 80. wyodrębnił się nurt poezji lirycznej, związanej z sentymentalizmem (F.D. Kniaźnin, poeta serca F. Karpiński) lub rokokiem (J. Szymanowski - teoretyk);

- nastąpił rozwój rodzimej komedii satyrycznej i obyczajowej, pod koniec epoki też politycznej (F. Bohomolec, F. Zabłocki, J. Ursyn Niemcewicz, W. Bogusławski);

- ożywienie życia politycznego w dobie Sejmu Wielkiego, Targowicy i insurekcji kościuszkowskiej wpłynęło na rozkwit reformatorskiej literatury politycznej (S. Staszic, H. Kołłątaj, F.S. Jezierski), rewolucyjne idee polskich jakobinów najpełniej oddała poezja J. Jasińskiego.

Po utracie niepodległości dziedzictwo czasów stanisławowskich przejęło Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie i Towarzystwo Szubrawców w Wilnie;

- przedstawiciele klasycyzmu postanisławowskiego podjęli próbę stworzenia narodowej tragedii (Barbara Radziwiłłówna A. Felińskiego), poematu (Ziemiaństwo K. Koźmiana), kodyfikacji poglądów estetyczno-literackich (L. Osiński);

- w nurcie sentymentalnym tworzyli m.in.: K. Brodziński, M. Wirtemberska, poeci legionowi - J. Wybicki, C. Godebski;

- tendencje preromantyczne przejawiły się m.in. w poetyce grozy w powieści i dramacie, w poezji mesjanistycznej (Niemcewicz, J.P. Woronicz);

- rozkwit krytyki literackiej i teatralnej (Towarzystwo Iksów) wyraził się w słynnym sporze klasyków z romantykami (K. Brodziński, Jan Śniadecki, L. Borowski).

Podobnie jak oświata, tak i nauka przybierała świecki charakter, zrywając z rozwarzaniami teologicznymi istarając się opogłębienie znajomości przyrody i społeczeństwa. U podstaw jej legły racjonalizm i empiryzm. Uczeni przyjmowali więc zasady ścisłego, kartezjańskiego myślenia; zarazem w doświadczeniu i praktyce dostrzegali najlepszy miernik prawdziwości i twierdzeń. Coraz rzadziej tłumaczyli zjawiska przyrody przyczynami nadprzyrodowymi, przyswajając sobie w sposób mniej czy więcej świadomy materialistycznie założenia ukształtowania świata. Nauka z resztą nie była celem samym w sobie. Miała ułatwić przebudowę społeczeństwa, a przez wskazanie właściwych dróg postępowania zapewnić lepsze zaspokajanie potrzeb ludzkich oraz wykorzystywanie bogactw natury. Ustalenia nauki miały dzięki upowszechnieniu oświaty zastąpić dawne przekonania, oparte na irracjonalnych przesłankach.

Nauka polska doby Oświecenia nie wniosła własnego, orginalnego wkładu do wiedzy europejskiej. Odbywało się to częściowo i w drodze nawiązywania do dawniejszych zdobyczy nauki polskiej, zwłaszcza z czasów Odrodzenia. Przede wszystkim dokonał się zdecydowany nawród do koperwnikowskiej teorii helioncentycznej, zwłaszcza gdy o wykreślenie z indeksu dzieła wielkiego astronoma wystarał się Józef Aleksander Jabłonowski. W Wilnie Marcin Poczobutt, a w Krakowie Jan Śniadecki (1756-1830), który doprowadził do uruchomienia w 1791 r. obserwatorium, znacznie podnieśli poziom astronomii. Poczobutt przez 34 lata prowadził systematyczne obserwacje asrtonomiczne m. in. gwiazd stałych i Merkurego, które zdobyły mu sławę europejską.

Śniadecki wyróżnił się spostrzeniami przy obserwasji niedawno odkrytych planetoid. Tenże uczony opublikował także kilka podstawowych prac matematycznych o charakterze podręcznikowym. Wybitnym matematykiem w tym czasie był też torumian Michał Hube. Nie tylko Rozwinął on teorię rachunku rużniczkowego, ale co było charakteryctyczne dla epoki, zainteresował się także problemami technicznymi. Natomiast w świetle ostatnich badań w dziedzinie chemii duże znaczenie miała działalność Jana Jaśkiewicza, profesora Szkoły Głównej Koronnej, który pierwszy w Polsce poparł kwantytawną teorię Lavoisiera. Prowadził on również badania nad metalurgią. Pijar Józef Osiński założył w Warszawie I w Polsce pracownię chemiczną. Opublikował również obszerne Opisanie polskich żelaza fabryk.

Dobrze rozwijało się przyrodoznawstwo. Największe zasługi w tej dziedzinie położył Krzysztof Kluk (1739-1796). Nie związany żadnym ośrodkiem uniwersyteckim, przeprowadził gruntowne badania nad flotą i fauną polską. Opierając się na systemie Linneusza przygotował opis floty - Dykcjonasz roślinny. Opublikował także dzieło o zwierzętach w Polsce. Obie te prace stawiają go w rzędzie najlepszych botaników i zoologów swego czasu. Kluk starał się swe ustalenia wykorzystywać w praktyce, próbując ze swej wiedzy wyciągać wskazania dla rolnictwa. Z zakresu wiedzy rolniczej pojawiło się zresztą dużo prac. Podobnie jeśli chodzi o geografię, szczególnie gospodarczą.

Pod opieką Stanisława Augusta, częściowo w związku z potrzami wojskowymi, rozwijała się kartogragia. Przygotowane z inicjatywy królewskiej ujęcie całości ziem polskich nie zostało jednak w całości wykonane. Tylko zachodnie ziemie polskie zostały opracowane przez Karola Pertheesa. W większości przygotowane przez niego mapy pozostały w rękopisie. Na podkreślenie zasługują również powstałe w tym czasie opisy podróży, dokonanych przez polskichbadaczy. Najważniejsze wyszły spod pióra Jana Potockiego.

Wzrósł poziom wiedzy lekarskiej w Polsce. Duże znaczenie miała reforma wydziałów lekarskich w Szkołach Głównych. Szczególnie ważne było unocześnienie studiów lekarskich w Krakowie , przeprowadzane na wzór Wiednia przez Andrzeja Badurskiego. Z jego inicjatywy został też zbudowany pierwszy szpital kliniczny. Najwybitniejszą postacią był także inny profesor krakowski, Rafał Czerniakowski, ltórca pierwszej nowoszesnej szkoły chirurgicznej w Polsce. Podiął on wtarania o wprowadzenie języka polskiego do naukowego piśmiennistwa lekarskiego.

Zaobserwowane w życiu przyrody prawidłowości uczeni usiłowali znajdować również w życiu społecznym. Prym w tej dziedzinie wiedli ekonomiści, zwłaszcza Antoni Popławski i Hieronim Sroynowski, którzy wychodząc z założeń wizjokratycznych główne źródła bogactwa narodowego widzieli w roli.

Czołwi myśliciele tej epoki, Hugo Kołątaj i Stanisław Staszic, jakkolwiek ulegali także poważnym wpływom fizjokranego Rzeczypospolitej prokcjonizmu państwowego w myśl zasad merkantylizmu czy kameralizmu. Z jednej strony domagali się więc oni większej opieki nad chłopem jako twórcą bogactwa kraju, z drugiej pomocy państwa w rozbudowie przemysłu i rozwijaniu handlu. Zresztą Kołątaj, podobnie jak wszyscy teoretycy rozwijającej się wtedy klasycznej ekonomii, uważał, że oprucz ziemi i praca ludzka, człowiek są "przyczyną masy bogactw".

Usunięcie z badań nad rozwojem społeczeństw czynnika nadprzyrodzonego doprowadziło do odrodzenia historiograffi. W obronie praw Rzeczpospolitej do terytoriów utraconych w pierwszym rozbiorze wystąpił ze starannie zebranymi argumentami historycznymi Feliks Łojko. Starał się on także wprowadzić do badań historycznych metody statczne. Podwaliny pod nowożyrną naukę historyczną położył jednak Adam Naruszewicz, który podjął żmudne dzieło opracowania całści dziejów Polski. Doprowadził je wprawdzie w Historii narodu polskiego tylko do roku 1386, utrzymując starą formę kronikarską, ale oparł swe dzieło na starannie zbieranym materiale źródłowym i krytycznie ustosunkował się do swych poprzedników.

Zebrane przez niego materiały, tzw. Teki Naruszeicza (obecnie w zbiorach Muzeum Czartoryskich w Krakowie), stanowią jeden z najważniejszych zespołów do badań nad dziejami dawnej Polski. Prace historyczne Naruszewicza miały także wyraźne cele pragmatyczne - starał się pozytywnie przedstawić rolę monarchii, rozprawiał się również bezwględnie z republikanizmem szlacheckim.

Dążenia do bliskiego powiązania badań naukowych z auktualnymi potrzebami społeczeństwa były zresztą wtedy powszechne. Podobnie jak w całej Europie, tak i w Polsce nowe warstwy, pochodzące wtedy do głosu, tworzyły sobie z wiedzy narzędzie, za pomocą którego łatwiej byłoby skruszyć istniejące dotychczas porządki. Bez względu więc na to, że wkład nauki polskiej w ogólny rozwój nauki był w czasie Oświecenia skromniejszy niż w dobie Odrodzenia, jej rola w kształtowaniu się nowych postaw w społeczeństwie polskim była bardzo poważna. Uczeni zdawali sobie z tego sprawę, stąd starali się o udostępnianie wiedzy jak najszerszym odbiorcom, przygotowywali podręczniki i popularne zarysy.

Duże znaczenie miała także działalność popularyzatorska publicystów, tłumaczy, pisarzy. O postępie i zdobyczach nauki można było znaleźć także wiele informacji w całym ówczesnym czasopiśmiennictwie, jakkolwiek istniały specjalne wydawnictwa "uczone", które zajmowały się głównie popularyzacją wiedzy. Najdonioślejszą rolę odegrała pod tym względem działalność Piotra Świtkowskiego i jego "Pamiątka Historyczno-Politycznego". Niewolne od podobnych tendecji bywały i ówczesne dzieła artystyczne, przede wszystkim literackie.

Budownictwo barokowe wiązane było głównie z potrzebami Kościoła. W tym stylu powstała więszość wystawianych do końca XVIII w. kościołów czy kompleksów kościelno-klasztornych. Była to wyraźno kontynuacja dawnej tradycji architektoniczej. Bardziej skomplikowana jest natomiast kwestia roli rokoka, którego występowanie w Polsce zbiega się z początkiem Oświecenia. W architektórze różniła go od baroku intymność form, rozbicie wielkiej bryły budynku na mniejsze pawilony, z niewielkimi salonami i przytulnymi buduarami, wyposażonymi w delikatne meble.

W dekoracji przeważa linia falista, motywy roślinne, muszle (od których pochodzi i nazwa stylu). Wiązało się z tym i pewne zamiłowanie do egzotyki, szczegónie naśladowanie wzorów chińskich. Rokoko znalazło pewne zastosowania w budownictwie kościelnym, zwłaszcza przy wystroju wnęrz, ale przede wszystkim pałaców w czasach saskich. Jeszcze w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych jako jedno z najwybitniejszych dzieł rokokowych w Polsce wzniesiony został kompleks budynków tworzących rezydencję Mniszchów w Dukli. W tymże okresie Efraim Szregem dokonał przebudowy wnątrza połacu Ujazdowskiego w Warszawie w stylu rokokowym. Do tradycji rokoka miały tagże nawiązywać późniejsze próby przeciwstawienia się klasycyzmowi.

Klasycyzm, który powracał do koncepcji jednolitej, symetrycznej bryły budynku, ozdabianego chętnie kolumnadą i centralnie umieszczoną kopułą, przy jednoczesnym rygoryzmie dekoracyjnym, nawiązywał do inspiracji francuskich, w mniejszej mierze także angielskich. W Polsce zaczął występować w latach sześćdzisiątych, przy czym istotne znaczenie dla jego rosprzestrzeniania miały zamiłowania artystyczne Stanisława Augusta. Z jego inicjatywy Dominik Merlini odrestałtuował i częściowo przebudował wnętrze Zamku Królewskiego oraz nadał nowy kształt letniemu pałacykowi w Łazienkach (1783-1795); budowla ta odtąd stała się jednym z najcenniejszych zabytków polskiej architektury. Pałacyk w Łazienkach otrzymał staranną oprawę w parku ozdobionym posągami wykonanymi przez królewskiego rzeźbiarza Le Bruna.

Za królem styl klasycystyczny przyjeła szczególnie Warszawa. Powstał tu wzorowany na rzymskim Panteonie kościół protestancki, zbudowany przez S. B. Zuga, oraz wiele kamienic mieszczańskich, jak choćby dom bankowy Piotra Teppera, przypominających klasycystyczne pałace. Ten nowy styl dotarł również na prowincję. Mnożyły się pałace klasycystyczne - oblicza się je na ponad 40, od Wielkopolski po Podole. Pod tym wpływem ukształtował się ostatecznie typ dworku polskiego, który ozdabiały klasycystyczne kolumny i tympanony.

W malarstwie znakkomitnością dworu Stanisława Augusta stał się Marcelli Bacciarelli (1731-1818), Włoch z pochodzenia, który przeniósł się do Earszawy z Drezna i pozostał w niej aż do upadku Rzeczpospolitej. Zasłynął przede wszystkim jako portrecista, ale wśród jego dzieł nie brak nawet obrazów z hisorii (dość zresztą konwencjonalnych). On też głównie ozdabiał wnętrza Zamku Królewskiego i Lazienek. Wychował przy tym całą plejadę utalentowanych artystów polskich.

Podobną rolę odegrał sprowadzony przez Czartoryskich Francuz, Jan Piotr Norbin (1745-1830); górował jednak nad Włochem dokładnością obserwacji i śmiałym realizmem w oddawaniu zarówno polskiego krajobrazu, jak i ludzi czy wydarzeń politycznych (np. insurekcji kościuwszkowskiej). Tworczość Norbina doskonale charakteryzuje atmosferę Puław.

Działalność wychowawcza, wzłaszcza Norbina, przyniosła widoczne owoce dopiero w następnym wieku. Wśród malarzy polskich brak było bowiem w tym okresie wybitniejszych talenyów. Jeżeli nawet niektórzy z nich, jak Franciszek Smuglewicz czy Józef Peszke, profesorowie wiedeńskiej i krakowskiej akademi, wyrózniali się realizmem swych portretów, a tematem ich obrazów były wydarzenia współczesne i zwłaszca chłopi, co było na owe czasy nowatorskie, to jednak w wykonaniu nie wykraczali poza akademickąpoprawność. Najzdolniejsi znaleźli się poza krajem, jak Ślązak Tadeusz Kuntze, który zasłynął jako malarz Rzymu i jego okolic, czy gdańszczanin Daniel Chodowiecki, który związał się całkowicie z fryderycjańskim Berlinem.

Oświeceniowa myśl filozoficzna.

Przenikająca różne obszary kultury intelektualnej i literackiej, ukształtowała się pod wpływem idei XVII-wiecznych: racjonalizmu, empiryzmu i antydogmatyzmu (R.Descartes, J. Locke, P. Bayle), metafizyki (B. Spinoza, G.W. Leibniz), prawa natury i umowy społecznej (T. Hobbes), koncepcji etycznych o rodowodzie antycznym, a także nauk ścisłych (I. Newton). Oświecenie traktowało rozum, odwołujący się do doświadczenia, z jednej strony jako narzędzie poznania i źródło wiedzy o świecie, społeczeństwie i człowieku, z drugiej - jako instrument krytyki i sceptycznego osądu wiedzy dotychczasowej, umożliwiający wyzwolenie ludzkości ze stanu ignorancji, spod władzy przesądów, autorytetów religijnych, intelektualnych i politycznych.

Rozum został podniesiony do rangi przewodnika w wychowaniu młodych pokoleń. Pod wpływem poglądów M. Montaigne'a, Fenelona i empiryzmu Locke'a ugruntowała się oświeceniowa koncepcja wychowania i edukacji dostosowanej do wymagań nowoczesnego życia, krytycznej wobec tradycyjnych autorytetów, opartej na znajomości języków nowożytnych, geografii, historii nowożytnej i nauk ścisłych, przygotowującej do wykonywania zawodu i do życia obywatelskiego, ale zarazem podporządkowanej państwu (J. Priestley, L.R. de La Chalotais).

Wielka encyklopedia francuska, nie wolna od błędów i sprzeczności, miała być naukowym inwentarzem ówczesnej wiedzy ludzkiej, ale także dziełem popularyzatorskim, służącym - niezależnie od systemu szkolnictwa - edukacji społecznej oraz propagowaniu antropocentrycznej, pozbawionej Boga, wizji wszechświata. Analiza dziejów ludzkości, dokonująca się w ramach tzw. historii hipotetycznej (rekonstruowanej), nacechowana optymizmem, zastąpiła pojęcie Opatrzności ideą stałego postępu w procesie przemian cywilizacyjnych ludzkości (A.R.J. Turgot, J.A.N. Condorcet).

Oświeceniowa myśl społeczna i polityczna.

Ważną funkcję pełniły w niej: liberalna koncepcja jednostki, społeczeństwa i gospodarki, pojęcie umowy społecznej (J.J. Rousseau), idea konstytucji i trójpodziału władz (Ch.L. de Montesquieu) oraz rządów prawa i ochrony wolności indywidualnej. Postawa racjonalistyczna i scjentystyczna przejawiała się także w krytyce religii objawionej i zinstytucjonalizowanej oraz w postulacie religii naturalnej (deizm), opartej na rozumie (Kant), w libertynizmie, prowadzącym do immoralizmu (Wolter, D. Diderot, D. de Sade), a także w ateizmie (P. d'Holbach, D. Hume).

Możliwości rozumu miały oparcie w porządku naturalnym, istniejącym w przyrodzie, ludzkim społeczeństwie i jego dziejach. Pomimo dominacji tych idei oświecenie nie stanowiło spójnego systemu intelektualnego czy zespołu postaw, w miarę jego rozwoju ujawniały się wewnętrzne sprzeczności i znamiona rozpadu. Optymistyczna wizja rozwoju ludzkości, zakwestionowana przez koncepcję człowieka naturalnego i postępu cywilizacyjnego prowadzącego do degeneracji moralnej (J.J. Rousseau), przerodziła się w eskapizm. Niejednorodność oświecenia jako formacji intelektualnej i kulturowej odsłaniały także jego narodowe warianty.

Uważam, ze nie można jednoznacznie określić, czy oświecenie w Polsce bylo oryginalne czy wtórne. Na pewno różniło sie nieco od obyczajów panujących w Europie Zachodniej, przede wszystkim ze względu na sytuacje w jakiej znalazł się wówczas nasz kraj, ale przecież glówna idea i nurt były takie same - "pierwszoplanowa" rola należała do rozumu i logiki.