WIEK SZKOLNY
Koniec wieku przedszkolnego i pierwsze lata pobytu w szkole są okresem szczególnie istotnym dla dalszego rozwoju dziecka. Dzieje się tak dlatego, że w społeczeństwach cywilizowanych, w których szkoła pełni wobec młodego pokolenia funkcje kształcące, przygotowujące do życia i pracy zawodowej, oraz w dużej mierze także opiekuńczo-wychowawcze, staje się ona dla dziecka od chwili wstąpienia do niej potężnym czynnikiem rozwoju.
W polskim ustroju szkolnym dzieci rozpoczynają systematyczną naukę w wieku 7 lat i ten rok uważany jest za granicę dzielącą okres przedszkolny od nowego doniosłego stadium ich rozwoju. Granica ta jednak jest umowna i ruchoma. W ustawodawstwie polskim stwierdza się, że może zostać udzielone zezwolenie na rozpoczęcie wypełniania obowiązku szkolnego o jeden rok wcześniej lub o jeden rok później.
Największą liczebnie grupę stanowią dzieci o normalnym i harmonijnym rozwoju. Coraz częściej jednak wyodrębnia się z niej grupa dzieci o wyraźnie przyspieszonym rozwoju. Zjawisko AKCELERACJI zmusza do elastycznego pojmowania granicy miedzy wiekiem przedszkolnym i szkolnym. Niepokojące jednak dane liczbowe odnoszą się do trzeciej grupy dzieci- z odchyleniami w rozwoju psychicznym i ruchowym, uwarunkowanymi działaniem biologicznych czynników patogennych i poważnymi zaniedbaniami w opiece nad rozwojem dziecka w okresach poprzedzających jej wstąpienie do szkoły. Dane te dotyczą 20% dzieci, które przeżywają trudności we włączaniu się w pracę i życie szkoły. Dzieci takie mają trudności w dokonywaniu prawidłowej analizy i syntezy: wzrokowej, słuchowej i kinestetyczno-ruchowej, co jest niezwykle istotne w opracowywaniu umiejętności czytania, pisania, rachowania.
Ze współczesnych badań psychologicznych nad zagadnieniem dojrzałości szkolnej oraz nad zjawiskiem nierówności i opóźnień rozwojowych u dzieci wstępujących do szkoły i następnie uczących się w niej można wysnuć wniosek, iż wiek rozpoczęcia przez dzieci nauki w szkole, wahający się w granicach jednego lub ok. dwu lat, nie wydaje się jedynym czynnikiem determinującym tempo i poziom rozwoju dzieci w wieku szkolnym.
Istotny wpływ na rozwój ogólny dzieci, a w szczególności na sferę społeczno-moralną i intelektualną, oraz na karierę szkolną, ma przede wszystkim środowisko rodzinne lub opiekuńcze. Na drugim miejscu znajdują się czynniki dydaktyczno-pedagogiczne: programy, treści i metody nauczania w szkole, następnie nauczyciel jako osoba znacząca dla młodych oraz grupy rówieśnicze.
W wieku przedszkolnym rodzina była podstawowym i dla większości dzieci jedynym środowiskiem wychowawczym decydującym o rozwoju. Od 7 roku życia dziecko, nie przestając dalej należeć do rodziny, spełniającej wobec niego swoje funkcje wychowawczo-opiekuńcze, wkracza do zupełnie odmiennego środowiska szkolnego, które zacznie kształtować jego umysł i wywierać wielki wpływ na całą osobowość.
Wstąpienie do szkoły to wielka zmiana w życiu dziecka. Przejście od dominującej w okresie przedszkolnym działalności zabawowej lub na wpół zabawowej nauki szkolnej oznacza dla niego pojawienie się poważnego obowiązku osobistego i społecznego. Rola i zadania ucznia zmieniają gruntownie społeczną pozycję dziecka w zespole rodzinnym, ale i zwiększają się wymagania wobec niego. Oznacza dla niego również konieczność nawiązania kontaktów z grupą rówieśników. Na ogół postawy dzieci wstępujących do szkoły są w stosunku do niej i do zadań ucznia w pełni pozytywne. Jednakże znacznej grupie dzieci przystosowanie do wymagań szkoły i funkcjonowanie w niej nie przychodzi łatwo.
ROZWÓJ FIZYCZNY
Dziecko 7-letnie, kończąc okres przedszkolny i stojąc u progu szkoły, jest pod względem rozwoju fizycznego znacznie silniejsze i dojrzalsze od dziecka, które w swoim czasie rozpoczynało okres przedszkolny. Jego mięśnie, kości i układ nerwowy wzmocniły się i okrzepły. Kościec zawiera mniej tkanek chrząstnych, proces kostnienia kości znacznie postąpił naprzód. W samorzutnych i kierowanych zabawach ruchowych, wydoskonaliły się zarówno mimowolne, jak i dowolne ruchy, wykonywane rozmaitymi zespołami dużych grup mięśniowych. Wzmocniły one działalność układu krwionośnego i oddechowego, ulepszyły trawienie i przemianę materii, przyczyniły się w znacznej mierze do rozwoju ośrodkowego układu nerwowego. Rozwinęła się także sprawność pracy w zakresie drobnych mięśni, dzięki czemu dziecko może dobrze trzymać w ręku ołówek, pracować igłą, młoteczkiem itp. Organizm dziecka ogólnie się wzmocnił i wyraźnie uodpornił. Procent ciężkich zachorowań jest teraz trzykrotnie mniejszy, niż był w okresie poniemowlęcym. Uderza też spadek śmiertelności dzieci w tym wieku, w porównaniu z poprzednimi okresami.
W okresie młodszego wieku szkolnego zostaje prawie zakończony rozrost mózgu w sensie zwiększenia się jego ciężaru. Mózg dziecka 9-letniego waży ok. 1300 g (ciężar mózgu człowieka dorosłego- ok. 1400g- osiągnięty zostaje w ciągu dalszych 8-9 lat). W wieku szkolnym dokonuje się jednak dalszy, stały i długotrwały proces dojrzewania komórek mózgowych, co przejawia się w rozwoju różnorodnych funkcji mózgu. Między 8 a 14 rokiem życia zapis prądów czynnościowych staje się podobny do zapisu prądów u osób dorosłych.
Mięśnie dzieci 7-letnich są jeszcze słabo rozwinięte. Ogólna ich masa stanowi 27,2% ciężaru ciała, podczas gdy u dorosłego człowieka (mężczyzny)- 44,2%. W młodszym wieku szkolnym mięśnie duże rozwijają się wcześniej niż drobne. W związku z tym i w związku z dużą jeszcze pobudliwością, dzieci w młodszych klasach szkolnych wykonują dużo ruchów silnych i zamaszystych, niż do drobnych i wymagających precyzji. W mięśniu trenowanym zwiększa się ilość hemoglobiny, za pomocą której zachodzi jego utlenienie, ulepsza się koordynacja ruchów, zręczność i precyzja oraz znacznie zmniejsza się podatność za zmęczenie. Potrzeba ruchu i jego ćwiczenia (doskonalenia) jest w tym okresie tak duża, że niektórzy autorzy wysuwają "zręczność ruchową" jako jedną z naczelnych i charakterystycznych cech wieku miedzy 8 a 12 rokiem życia.
Mięśnie odgrywają olbrzymią rolę w postawie młodego człowieka. Jeżeli pewne mięśnie (np. brzucha) są zbyt słabe i dziecko chodzi z wypiętym do przodu brzuszkiem, zmieniają się warunki zachowania równowagi i dla jej utrzymania zostaje cofnięta do tyłu klatka piersiowa przez większe wygięcie kręgosłupa. To wygięcie dziecko próbuje z kolei wyrównać przez pochylenie szyi do przodu. Powstaje wtedy zła postawa.
Zła lub dobra postawa zależy nie tylko od rozwoju mięśni, ale od wielu innych czynników, tj. od siły mięśni i kośćca, unerwienia mięśni i kontroli mózgu, od stanu zdrowia i od okresu rozwojowego organizmu.
Zła postawa występuje więc, kiedy dziecko jest: niedożywione, pozbawione słońca, powietrza i ruchu, jest zmęczone fizycznie i umysłowo, nerwowo wyczerpane. Zła postawa zdarza się, gdy pewne wrodzone lub nabyte kalectwa uniemożliwiają mu zajęcie właściwej (np. krótsza nóżka, choroby kręgów, mięśni)
Poważnym problemem staje się u dzieci skrzywienie kręgosłupa. Zniekształcenie kręgosłupa, a szczególnie skrzywienie boczne, czyli tzw. skolioza, jest to choroba, która wbrew uogólnionym poglądom, nie dotyczy kości, lecz w równym stopniu mięśni i więzadeł. Leczenie skoliozy jest bardzo trudne, dlatego ważna jest profilaktyka. Powinna ona obejmować dzieci od okresu niemowlęcego do czasu ukończenia wzrostu. U niemowląt należy unikać obciążenia kręgosłupa przy przedwczesnym siadaniu lub chodzeniu. U dzieci w wieku szkolnym powinno się kłaść nacisk na higieniczne i sportowe wychowanie. Wśród ćwiczeń fizycznych szczególnie należy wyróżnić pływanie, które najbardziej przyczynia się do wzmocnienia mięśni grzbietu.
Układ kostny dziecka w młodszym wieku szkolnym zawiera jeszcze znaczną ilość tkanek chrząstnych, co umożliwia dalsze wzrastanie organizmu, ale jednocześnie sprawia, że kościec jako całość jest miękki i plastyczny. Dlatego np. wskutek nieprawidłowej postawy przy siedzeniu kościec i stawy łatwo ulegają deformacjom. Rozwój dziecka w tym okresie charakteryzuje się też między innymi to, że różne części kośćca krzepną, rosną i zmieniają się w różnej kolejności. Na przykład między 9 a 11 rokiem życia kostnieje znacznie kościec przegubu, co zwiększa zdolność dziecka do pracy i pozwala już, zwłaszcza między 10 a 12 rokiem życia, na większe obciążanie dzieci zarówno pracami piśmiennymi w szkole, jak i pewnymi pracami fizycznymi. Nie wolno jednak tego czynić jeszcze w klasie I i II.
W omawianym okresie trwa proces wyrastania dalszych stałych zębów. Uzębienie w końcu tego okresu staje się prawie pełne (z wyjątkiem zębów mądrości). Konieczna jest opieka nad stanem zębów i jeśli zajdzie potrzeba ich prostowanie.
Dziecko 6-7-letnie jest stosunkowo mocne- w porównaniu z dziećmi rozpoczynającymi przedszkole, ale jeszcze słabe w porównaniu z dziećmi starszymi od siebie. Ponadto uwzględnienia wymaga fakt dużej indywidualnej zmienności procesów wzrastania i dojrzewania, która powoduje, że dzieci tego samego wieku różnią się wielkością, dojrzałością biologiczną i sprawnością fizyczną. Źródłem tej zmienności są z jednej strony czynniki dziedziczne, a z drugiej- środowiskowe.
Wprawdzie zmienność indywidualna powiększa się w sposób jaskrawy w fazie dojrzewania płciowego, ale i w młodszym wieku szkolnym istnieje duże zróżnicowanie międzyosobnicze w sferze rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej.
Najbardziej rozpowszechnioną metodą przy charakterystyce dojrzałości biologicznej dziecka jest tzw. wiek morfologiczny, oparty głównie na dwu cechach: wysokości (wzroście) i ciężarze ciała. Brane są jednak pod uwagę także inne cechy, np. szerokość barkowa lub siła mięśni grzbietu.
Rozwój fizyczny dziecka przedszkolnego charakteryzowało głównie wzrastanie wysokości ciała. Szybkie tempo wzrastania będzie też cechowało okres dorastania. Młodszy wiek szkolny odznacza się natomiast raczej przewagą wewnętrznego rozrastania się i dojrzewania organizmu nad powiększaniem się wysokości ciała. Coroczny przyrost wzrostu jest mniejszy od 7 do 12 roku życia niż w wieku przedszkolnym i wynosi średnio 4,5-5,5 cm. Przyrost wysokości i ciężaru ciała w tym wieku odznacza się tym, że jest powolny i w zasadzie równomierny. Jednakże na początku tego okresu, między 6 a 8 rokiem życia zachodzi zjawisko wczesnego, pośredniego skoku wzrostowego, zwanego też skokiem "szkolnym", nie jest ono jeszcze w pełni zbadane.
U dziewcząt, które ogólną dojrzałość kośćca (szkieletu) uzyskują wcześniej, obserwuje się nasilenie tempa wzrastania ok. 10 roku życia. Wpływ dziedziczności oraz warunki życia i wychowania mogą spowodować odchylenia od norm w rozwoju fizycznym. Jeśli poszczególne dzieci mają niższe wskaźniki, należy zbadać przyczynę ich słabszego rozwoju i zadbać o odpowiednie polepszenie warunków ich życia.
Zwiększa się też ogólna ruchliwość dzieci, ulepsza się praca układu oddechowego, wzrasta pojemność płuc, objętość klatki piersiowej.
Serce rozwija się wolniej niż całe ciało, płuca także nie są jeszcze w pełni rozwinięte, ale analizatory (zwłaszcza wzrokowy) funkcjonują już sprawnie, jak u dorosłych. W końcu tego okresu zaczynają zachodzić zmiany w gruczołach i budowie ciała. U niektórych dzieci występują już wyraźne zmiany i objawy dojrzewania płciowego, jednak wiek tego dojrzewania ma dużą rozpiętość i rozległe granice.
Jednym z zasadniczych czynników zewnętrznych jest odżywianie. Zapotrzebowanie na kalorie jest w tym okresie- podobnie jak w okresie przedszkolnym- duże: prawie dwa razy większe na 1kg wagi niż u człowieka dorosłego, ponieważ znaczną część pożywienia organizm zużywa w dalszym ciągu na rozrost ciała.
Ważnymi czynnikami środowiska zewnętrznego są także: racjonalne wychowanie fizyczne, świeże powietrze, właściwa higiena.
Wielkie znaczenie dla prawidłowego rozwoju fizycznego ma też psychiczne samopoczucie dziecka.
W tym wieku zdarzają się dzieci o złej postawie ciała. Przyczyny tego mogą tkwić np. w złym sprzęcie szkolnym, ale mogą leżeć także w słabości kośćca lub mięśni, złym ogólnym stanie zdrowia, zbytniej podatności na zmęczenie, a nawet w złym samopoczuciu uczuciowym. Wykrycie przyczyny takiego stanu jest niezbędne dla jego wyprostowania.
Występują również różnice w typach budowy ciała utrzymujące się w ciągu życia. Istnieją pod tym względem wielkie różnice międzyosobnicze, co jest uwarunkowane zarówno czynnikami biologicznymi, wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi, wśród których warunki życia, wpływy środowiska i zamierzone oddziaływanie nauki i wychowania odgrywają dużą rolę. Chłopiec "B" od najmłodszych lat we wszystkich cechach był duży, a chłopiec "Ł" odznaczał się zawsze wysokim wzrostem, w innych cechach utrzymując się na poziomie średnim.
ROZWÓJ MOTORYCZNY
W młodszym wieku szkolnym zarówno zjawiska typowe, jak i odbiegające od średniego poziomu rozwoju szczególnie wyraźnie występują w sferze motorycznej, w której rozwój fizyczny i psychiczny zazębiają się tak silnie, że bywa ona określana jako sfera psychomotoryczna.
Rozwój ruchów wykonywanych z udziałem świadomości zaczyna się (jak widzieliśmy) już w pierwszych tygodniach życia. W okresie dzieciństwa i młodości nasila się i nie przestaje odgrywać roli w ciągu całego życia człowieka. Rozwój psychomotoryczny dzieci można rozpatrywać od strony rozwoju uzdolnień, tj. wrodzonych możliwości w zakresie wykonywania czynności ruchowych, i od strony sprawności psychomotorycznych, których poziom ściśle determinują ćwiczenia. Zarówno uzdolnienia, jak i sprawności ulegają zmianom, przy czym uzdolnienia ruchowe rozwijają się w miarę fizycznego i umysłowego rozwoju człowieka, a poziom sprawności pozostaje w zależności od czasu, intensywności i jakości ćwiczenia.
W charakterystyce sprawności motorycznej rozróżnia się sprawność ruchową i ogólną sprawność fizyczną. Sprawność ruchową mają charakteryzować: wszechstronne opanowanie ciała, duży zakres podstawowych nawyków ruchowych, nabyte w toku wielostronnego ćwiczenia układu ruchowego. Za wystarczający sprawdzian sprawności ruchowej uważa się opanowanie naturalnych form ruchu- ruchów lokomocyjnych, rzutnych, skocznych, skłonów, zgięć, wyprostów, podporów, zwisów itp. Natomiast do sprawnych fizycznie zalicza się ludzi silnych, szybkich, zręcznych w ruchowych czynnościach, niezależnie od budowy ich ciała i od potencjału ich rozwojowych możliwości.
Badania przeprowadzone nad dziećmi z kl. I-IV w sześciu okręgach szkolnych pozwoliły stwierdzić, iż znaczące są różnice w wysokości ciała chłopców pochodzących z grup zróżnicowanych pod względem warunków domowych (uwzględniono cechę wykształcenia ojca), natomiast nie stwierdzono istotnych różnic w stopniu rozwoju cech motorycznych. Spowodowały to względne ujednolicone warunki nauki i spędzania czasu wolnego dzieci szkolnych. Zatem ćwiczenia ruchowe są czynnikiem przede wszystkim warunkującym poziom rozwoju motorycznego dzieci szkolnych.
Tempo rozwoju cech motorycznych dzieci w tym wieku nie jest równomierne, a poza tym w poszczególnych zakresach bywa różne dla chłopców i dla dziewcząt.
Tak więc nierównomiernie przebiega u dzieci i młodzieży tempo rozwoju siły. W wieku od 8 do 11-12 lat przyrost siły tak u chłopców, jak i u dziewcząt nie wykazuje dużych wahań. Jeśli zaś uwzględni się cykl rozwoju dzieci i młodzieży w wieku 8-19 lat, to stwierdzić trzeba, iż na okres 8-11 lat przypada: u chłopców ok. 31% przyrostu wysokości ciała i 25% przyrostu siły, natomiast u dziewcząt- ok. 41% wysokości ciała i 45% siły.
Tempo rozwoju mocy wykazuje w wieku 8-12 lat niewielkie wahania, z nieznaczną tendencją do uzyskiwania coraz mniejszych wartości bezwzględnej. Najwyższe tempo obserwujemy w wieku 10 lat.
Cecha zwinnościowa wykazuje najwyższe tempo rozwoju w młodszym wieku szkolnym (8-11 lat). Przeprowadzone próby w zakresie rozwoju wytrzymałości wykazały, iż tempo jej rozwoju jest coraz słabsze u chłopców, z nieznaczną tendencją wzrostu do 18 roku życia, a u dziewcząt odnotowany został regres (zawrót, odwrót) w jej rozwoju.
Na podstawie dokonanych analiz udało się wyciągnąć następujące najważniejsze wnioski:
1) Tempo rozwoju cech motorycznych nie jest jednakowe u chłopców i dziewcząt.
2) Tempo rozwoju poszczególnych cech jest różne.
3) Tempo przyrostu wysokości ciała nie pokrywa się z rozwojem cech motorycznych
4) Prawie wszystkie cechy motoryczne u dzieci w wieku szkolnym wykazują znaczną dynamikę rozwoju, jednakże poziom rozwoju poszczególnych cech u dzieci tego wieku jest mało zróżnicowany
GŁÓWNE FORMY DZIAŁALNOŚCI DZIECKA
1) Nauka
Z chwilą wstąpienia dziecka do szkoły nauka i wykonywanie stawianych przez nią zadań staje się głównym obowiązkiem i pracą ucznia oraz głównym czynnikiem jego psychicznego rozwoju. Dziecko pod opieką i kierunkiem nauczycieli ma w szkole zdobyć podstawy wiedzy naukowej, tak w sensie pamięciowego opanowania dużej ilości różnorodnych informacji, jak i przyswojenia taj wiedzy w sposób umożliwiający stosowanie jej w praktyce. Jest to zadanie trudne dla dziecka i nowe. Jeśli jest ono jednak pomyślne realizowane na poszczególnych szczeblach szkoły, staje się potężnym czynnikiem dalszego rozwoju dziecka.
2) Zabawa
Zabawa, chociaż przestaje być dominującą postacią działalności dziecka, jaką była w okresie przedszkolnym, nie zanika, lecz zmienia się zarówno pod względem formy, jak i treści. Życie dziecka w zespole szkolnym, nowe złożone stosunki społeczne powodują, że nad innymi zabawami zaczynają dominować zabawy zespołowe. Charakterystyczne dla dzieci w wieku szkolnym są zabawy oparte na pewnych zasadach (prawidłach, przepisach)- gry. Przepisy te regulują układ i podział sił bawiących się grup dziecięcych. W czasie zabawy dzieci dzielą się na "partie" walczące ze sobą, współzawodniczące lub wzajemnie siebie wspierające. Zespołowe zabawy ruchowe, uprawiane przez dzieci w młodszym wieku, przeradzają się w następnym okresie-dorastania- w sport, uprawiany grupowo i indywidualnie.
Zabawa zmienia także swój charakter i funkcję. Dzieci przedszkolne pochłaniał głównie sam proces zabawy. Dzieci szkolne coraz bardziej zaczyna obchodzić wynik, rezultat.
Dużego znaczenia wśród zabaw dzieci szkolnych zaczynają nabierać wszelkiego rodzaju gry pokojowe, świetlicowe, mające charakter intelektualnego współzawodnictwa- domino, warcaby, próby gry w szachy.
Z okresu przedszkolnego utrzymują się w tym okresie jeszcze w znacznej mierze zabawy tematyczne, zabawy w role, jednak zaczynają zmieniać tematykę zabaw dziecięcych (zabawa w szkołę)
W starszych klasach zabawa staje się niekiedy środkiem organizacji pracy szkolnej dziecka. Nadanie nauce charakteru zabawy pozwala dziecku na łatwiejsze przezwyciężanie trudności.
Wśród licznych rodzajów zabaw niemałą rolę w życiu dzieci odgrywają różne zajęcia i zabawy o charakterze manualnym, z wśród nich zabawy konstrukcyjne.
3) Twórczość artystyczna dziecka
Dużą rolę w rozwoju dziecka odgrywa plastyka. Ulega ona wraz z wiekiem przemianom. Wyróżniamy okres bazgrania, czyli formatowania się schematu (okres przedszkolny), okres schematu (ok. 8-12 rok życia) i okres poschematyczny (po 12 roku życia).
Okres rysunku schematycznego (który nas interesuje) nie jest jednolity. Najistotniejszy kierunek zmiany polega na tym, iż zachodzi w tym okresie stopniowy zanik spontanicznej ekspresji, a więc i rysunku ekspresyjnego. Dziecko przestaje swobodnie wypowiadać się za pomocą rysunku. Rysunki dzieci szklonych zaczynają być coraz lepszym "odbiciem" rzeczywistości, opierają się w większym stopniu na pamięci a nie na wyobraźni.
Potężnym czynnikiem pobudzającym sferę przeżyć estetycznych i inspirującym twórczość artystyczną dzieci szkolnych jest także czytelnictwo. Odgrywa ono rolę pobudzającą wyobraźnię twórczą dziecka z jednej strony, a z drugiej stanowi nieustające źródło wiedzy i informacji.
