Samoocena stanowi istotny składnik świadomości samego siebie, gdyż bez samooceny niemożliwe byłoby ani określenie własnej istoty, ani też wyodrębnienie siebie ze środowiska. Adekwatna samoocena pozwala krytycznie ustosunkować się do siebie oraz nieustannie przymierzać swoje możliwości do pojawiających się coraz to nowych wymagań stawianych przez życie, pozwala także stawiać przed sobą możliwe do wykonania cele. Krótko mówiąc samoocena odgrywa bardzo ważną rolę nie tylko w poznawaniu samego siebie, ale także i w kierowaniu swoim zachowaniem, stosunkach interpersonalnych oraz w realizacji planów i dążeń życiowych.
„Świadomość siebie samego nie pozostaje bez wpływu na zachowanie się jednostki. Jeśli dana jednostka w pełni uświadamia sobie miejsce, jakie zajmuje w społeczeństwie oraz to, na co ją stać, można stwierdzić, że świadomość funkcjonuje normalnie i jednostka nie popada w konflikty z sobą”.
„Samoocena składa się zasadniczo z dwóch elementów: z pewnego obrazu własnej osoby oraz z oceny właściwej przypisywanej przez jednostkę poszczególnym elementom tego obrazu”.
„Istnieje szeroko rozpowszechnione przeświadczenie, że samoocena człowieka wpływa na to, jak inni go oceniają, i w rezultacie wpływa na charakter kontaktów społecznych”.
Bardzo istotnym regulatorem postępowania człowieka jest system poglądów jednostki odnoszony do siebie samego. Jest to inaczej mówiąc samoświadomość, świadomość samego siebie, własne „ja” itp.
Obraz samego siebie obejmuje „ja realne” czyli to wszystko co określa aktualny stan podmiotu, jego możliwości oraz „ja idealne” czyli cechy pożądane, jakie pragnęłoby się posiadać ze względu na swoje przekonania, normy moralne i społeczne.
Z pojęciem samego siebie ściśle związana jest samoocena – jest to zespół sądów i opinii, które jednostka odnosi do własnej osoby. Samoocenie mogą podlegać właściwości fizyczne, psychiczne, społeczne. Ocenianie dokonuje się poprzez porównanie siebie, swoich możliwości z wzorcami np. w postaci ideału samego siebie, osiągnięć innych ludzi lub oceny wyrażonej przez otoczenie.
Samoocena człowieka kształtuje się przez całe jego życie. Zalążkowa samoocena, która pojawia się około trzeciego-czwartego roku życia stopniowo różnicuje się i przekształca przede wszystkim dzięki narastaniu wiedzy o sobie.
Czynników wpływających na kształtowanie się samooceny jest wiele, a najważniejsze z nich to:
a) opinie i oceny, jakie jednostka o sobie słyszy;
b) odnoszone sukcesy i doznawane niepowodzenia;
c) porównywanie siebie z innymi.
Samoocena może być:
a) cząstkowa - dotyczy ona poszczególnych warunków osobistych jednostki i
może być pozytywna bądź negatywna.
b) globalna - jest to uogólniona ocena własnej osoby.
Wyróżniamy tu 2 rodzaje postaw w stosunku do siebie samego:
a) postawa samoakceptacji - przejawia się w zaufaniu i wierze we własne siły, umiejętności wykorzystywania swoich potencjalnych możliwości, a także w umiejętności korygowania swojego zachowania pod wpływem krytyki innych. Następuje tu optymalna zbieżność między „ja realnym” i „ja idealnym”.
b) postawa samoodtrącenia - przejawia się w postawie nieufności do samego siebie , poczucia niższości i braku plastyczności w postępowaniu.
Główne rodzaje samooceny to:
a) samoocena stabilna i niestabilna
b) samoocena adekwatna i nieadekwatna
c) samoocena zawyżona i zaniżona
Można również dokonać podziału samooceny ze względu na poziom trwałości, trafności, wartości i pewności samooceny.
Ze względu na poziom wyróżnia się:
a) samoocenę wysoką - charakteryzuje ją niewielka rozbieżność między „ja
realnym”, a „ja idealnym”, ogólne zadowolenie z siebie, ze swojego działania.
b) samoocenę niską - istnieje tu duża różnica między tym, jaką jednostka jest, a jaką chciałaby być, oznacza to brak wiary we własne siły, ciągłe niezadowolenie z siebie, poczucie bezradności i przekonanie, że jest się gorszym od innych.
Ze względu na kryterium trwałości wyróżnia się:
a) samoocenę stabilną - jest to względnie trwały system opinii i sądów jednostki, który nie ulega zbyt gwałtownym i nieoczekiwanym zmianom.
b) samoocenę niestabilną - jest to częsta zmiana opinii o sobie, przejawia się też w dużych wahaniach w zakresie poziomu aspiracji.
Ze względu na kryterium wartości jaką przyjmuje samoocena wyróżnia się:
a) samoocenę pozytywną -człowiek akceptuje siebie i jest z samego siebie ogólnie zadowolony, jest mała rozbieżność między „ja idealnym”, a „ja realnym”.
b) samoocenę negatywną - istnieje istotna rozbieżność między stanem faktycznym, a pożądanym.
Ze względu na kryterium zgodności trafności samooceny z możliwościami jednostki wyróżnia się:
a) adekwatną - to prawidłowe ocenienie swoich możliwości, to podejmowanie zadań, których stopień trudności odpowiada możliwościom posiadanym przez jednostkę.
b) samoocenę nieadekwatną - nie odpowiada ona rzeczywistym możliwościom jednostki. Wyróżniamy tu 2 rodzaje takiej samooceny:-
- zaniżoną, gdy człowiek przypisuje sobie niższe możliwości, niż w rzeczywistości posiada i w związku z tym realizuje cele poniżej swoich możliwości.
- zawyżoną, gdy człowiek przypisuje sobie wyższe możliwości, niż w rzeczywistości posiada i podejmuje zadania, których nie jest w stanie dokonać.
Można wyróżnić jeszcze:
a) samoocenę pewną - wyraża się ona w konsekwentnym działaniu i zmierzaniu do osiągania
celów.
b) samoocenę zagrożoną - człowiek nie jest pewien swojej wartości, jak również tego, czy przedsięwzięcia, które podejmuje, przyniosą sukces.
Wpływ samooceny na postępowanie człowieka jest wielostronny. W zależności od tego, jak jednostka ocenia samego siebie, zależy efektywność działania, sposób reagowania na zadania, jakie przed nią stoją, charakter stosunków z innymi ludźmi. Samoocena pełni funkcję regulacyjną w stosunku do podejmowanych przez jednostkę działań. W oparciu o ocenę posiadanych możliwości dokonuje się przewidywania własnych szans w różnych sytuacjach i dziedzinach życia.
Adekwatna samoocena umożliwia podejmowanie działań na miarę możliwości jednostki, a skrajne formy oceniania siebie mogą przybrać postać przeceniania lub niedoceniania swoich możliwości. Zawyżona samoocena powoduje przypisywanie sobie większych możliwości niż się faktycznie posiada, co w konsekwencji prowadzi do podejmowania zadań przerastających własne możliwości. Z jednej strony może to wpływać mobilizująco na jednostkę, ale może też prowadzić do frustracji, częstego doznawania zawodu. Jednostki o zawyżonej samoocenie często mają nierealistyczne oczekiwania, co do tego, co im się należy od otoczenia, a wskutek niespełnienia przez środowisko stawianych wymogów powstają konflikty.
Samoocena wpływa również na sferę stosunków społecznych. Jednostka, która ocenia siebie pozytywnie, jest najczęściej osobą śmiałą, pewną siebie, łatwo nawiązuje kontakty, ma zaufanie do innych. Negatywna ocena samego siebie pociąga za sobą brak pewności siebie, ciągły niepokój spowodowany obawą niesprostania wymaganiom, co może prowadzić do zachowań agresywnych, będących swoistą formą obrony własnej tożsamości, może prowadzić do izolacji społecznej bądź do nadmiernej zależności w stosunkach interpersonalnych.
Adekwatna ocena własnych możliwości jest warunkiem osiągnięcia wysokiego poziomu funkcjonowania i poprawnego przystosowania. Badania wykazują, że osoby o pozytywnej samoocenie to jednostki zdrowe psychicznie, bez zaburzeń emocjonalnych i nerwicowych, przejawiające pozytywne postawy wobec innych ludzi, lubiane i popularne.
Samoocena a kariera szkolna
Opinie i oceny, jakie jednostka słyszy na swój temat, uważane są przez wielu badaczy tego problemu, za najważniejsze czynniki kształtujące osobowość dziecka. Pochodzić mogą z wielu źródeł: od rodziców, rówieśników i nauczycieli. O tym, jakie jest, dziecko dowiaduje się przede wszystkim od swoich rodziców. Po raz pierwszy jest ono zaakceptowane lub odrzucone w domu rodzinnym - w środowisku, które wywiera przecież największy wpływ na kształtowanie osobowości człowieka
Kiedy dziecko doświadcza negatywnego traktowania ze strony osób dla niego znaczących, a takimi właśnie są rodzice w początkowym okresie życia, nabiera także negatywnego stosunku do siebie, co z kolei rodzi niską samoocenę. W świadomości dziecka powstaje przekonanie, że widocznie niewiele musi być warte, skoro inni go nie lubią i nie cenią. Jeśli osoby znaczące w pełni akceptują dziecko, wówczas nabiera ono o sobie dobrego mniemania, jeśli zaś są surowe i odtrącające, to odczuwa lęk i ocenia siebie negatywnie.
To właśnie w środowisku rodzinnym powinny być realizowane potrzeby biologiczne i psychiczne. Do najważniejszych zalicza się:
a) potrzebę pewności i poczucia bezpieczeństwa,
b) potrzebę solidarności i łączności z bliskimi osobami,
c) potrzebę miłości, potrzebę uznania.
Jeżeli którakolwiek z tych potrzeb nie jest zaspokojona rozwój dziecka, kształtowanie się jego osobowości i samooceny nie może przebiegać prawidłowo.
Niezaspokojenie potrzeby akceptacji może wywołać w psychice dziecka trwałe skutki. Może doprowadzić do nie wytworzenia się poczucia własnej wartości.
Uważam, że bez akceptacji rodziców - i tej ogólnej, obejmującej takie możliwości dziecka, jakie ono ma rzeczywiście i tej, która polega na wyrażaniu dziecku uznania w odniesieniu do wszystkich przejawów jego rozwoju - nie wytworzy się poczucie własnej wartości, wiary w siebie, która umożliwia podejmowanie wciąż nowych wysiłków dla doskonalenia swoich uzdolnień i umiejętności.
Jak już wcześniej zauważyłam, najważniejszym dla człowieka źródłem, z którego pochodzą opinie i oceny, mające wpływ na kształtowanie się obrazu samego siebie, jest rodzina. Kolejnym, pod względem ważności środowiskiem, które kształtuje samoocenę dziecka, jest szkoła.
Dziecko w młodszym wieku szkolnym nieustannie poszerza swoją wiedzę o świecie, a dojrzewający układ nerwowy umożliwia coraz doskonalsze przetwarzanie napływających bodźców. Rozwój społeczny i moralny uzależniony jest w dużej mierze od wpływów środowiskowych, zwłaszcza środowiska rówieśniczego.
Dziecko, ucząc się funkcjonowania w nowych sytuacjach popełnia różne błędy. Niekiedy ma problemy z właściwym rozpoznaniem sytuacji społecznej i reaguje na nią w sposób niewłaściwy. Nie powoduje to zaburzeń w przyszłym zachowaniu, jeżeli potrafi samo poradzić sobie z trudnymi sytuacjami, korzystając ze swoich pozytywnych potencjałów, takich jak: wiara w siebie, wiedza o ludziach i świecie, pamiętanie o poprzednich sukcesach, świadomość istnienia oparcia w otoczeniu. W przypadku dziecka o zaniżonej samoocenie trudno mówić o wyżej wymienionych potencjałach pozytywnych. Wszelkie nowe sytuacje mogą więc rodzić problemy i powodować zaburzenia zachowania.
Począwszy od 7 roku życia wpływ grupy rówieśniczej jest większy od wpływu nauczyciela czy rodziny. Silny wpływ grupy rówieśniczej wywodzi się z pragnienia dziecka, aby być akceptowanym, zwłaszcza przez grupę.
Jednostka ocenia siebie i swoje właściwości głównie z punktu widzenia wymagań stawianych przez otoczenie. Nie wszyscy ludzie jednakowo się oceniają i stąd można mówić o różnych rodzajach samooceny. Samoocena może być stabilna lub niestabilna, wysoka lub niska, adekwatna lub nieadekwatna.
Szczególną uwagę poświęcam zaniżonej samoocenie, gdyż rzutuje ona negatywnie na przebieg kariery szkolnej. Z zaniżoną samooceną mamy do czynienia wtedy, gdy dziecko przypisuje sobie niższe możliwości, niż posiada rzeczywiście, a więc nie docenia swoich zdolności czy swojej społecznej atrakcyjności, ocenia wartość swoich czynów niżej, niż na to zasługują, spodziewa się od innych ludzi mniej, niż to jest uzasadnione
Uczniowie podający w wątpliwość swoją wartość mają trudności z nawiązaniem bliskich kontaktów z innymi, w konsekwencji czują się izolowani społecznie. Badania eksperymentalne wykazują, że dążenie do wytworzenia i utrzymania korzystnej samooceny jest ważnym czynnikiem wpływającym na podejmowanie starania o aprobatę społeczną, dużą aktywność i umiejętność obrony własnego punktu widzenia.
Zaniżona ocena powoduje mechanizmy odwrotne. Hamuje aktywność i twórczą inicjatywę dziecka. Brak wiary we własne możliwości, ciągła obawa przed niepowodzeniem prowadzą do wycofywania się, pozostawania na uboczu. Dzieci mające poczucie niższej wartości, rozpoczynający naukę w szkole mają trudniejszy start aniżeli ich rówieśnicy z adekwatną samooceną. Nie wierzą bowiem w swoje możliwości. Zadania stawiane przed nimi, uważają za niemożliwe do wykonania. Uczniowie ci, są szczególnie wrażliwi na porażki, krytykę i ocenę. Mocno przeżywają każde niepowodzenie, nie chcą ponownie podejmować prób wykonania zadania obawiając się kolejnej porażki. Ich zdolność do dalszego wysiłku znacznie się zmniejsza. Czynnikiem odpowiedzialnym za niepowodzenia jest ugruntowane przeświadczenie o braku zdolności, niemożności, wzmacnianych przez otoczenie (krytyka, lekceważenie, brak aprobaty). Dziecko reaguje napięciem na każdą sytuację podobną do tej, która wywołała uraz. Nie jest w stanie wówczas efektywnie pracować, przestaje rozumieć nowy materiał, gorzej zapamiętuje. W sytuacjach powtarzających się niepowodzeń, by zmniejszyć swoje napięcie, stosuje mechanizmy obronne: manipuluje dorosłymi, kombinuje, kłamie – by uniknąć wykonywania zadań. Małe poczucie własnej wartości rzutuje na ogólne funkcjonowanie dziecka. Mała samoświadomość, słabo wykształcone poczucie podmiotowości wiąże się z trudnościami w rozpoznawaniu własnych potrzeb, zainteresowań. Zaburzenia obrazu własnej osoby mogą ujawnić się we wszystkich obszarach funkcjonowania dziecka – w relacjach z rówieśnikami, dorosłymi, w trakcie realizacji wszelkich zadań stawianych przed dzieckiem.