Rola rodziny w życiu społecznym

Rodzina to podstawowa grupa społeczna, istniejąca już niemal od najdawniejszych czasów. Już najwcześniejsze cywilizacje opierały swoje istnienie właśnie na rodzinie. Po pierwsze to rodzina, jako jedyna grupa społeczna rozrasta się nie tylko poprzez przyjmowanie członków z zewnątrz, ale również, a nawet przede wszystkim, przez rodzenie dzieci, zapewniając tym samym biologiczną ciągłość społeczności. Po drugie rodzina przez wychowywanie dzieci przekazuje następnym pokoleniom dorobek cywilizacyjny w sferze materialnej i duchowej.

Nie istnieje jedna ogólnie obowiązująca definicja rodziny. Różni autorzy próbują zbudować definicję w zależności od własnego spojrzenia i potrzeb. Wszyscy są jednak zgodni co do tego, że rodzina zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa i przekazuje dziedzictwo kulturowe następnym pokoleniom. Dopiero dalsze miejsce zajmują w definicjach takie cechy, jak wspólnota gospodarcza czy wspólnota zamieszkania. Tak więc możemy ogólnie powiedzieć, że rodzina to grupa osób powiązanych ze sobą więzami pokrewieństwa. W skład tej grupy wchodzą mężczyzna i kobieta związani małżeństwem oraz ich dzieci. Niekiedy mówiąc o rodzinie ma się na myśli również inne osoby spokrewnione z małżonkami i dziećmi, na przykład dziadków, krewnych bliższych czy dalszych.

Jedną z najważniejszych funkcji rodziny jest zapewnienie biologicznej ciągłości społeczeństwa. Rodzina jest jedyną grupą społecznie i religijnie uznaną za uprawnioną do powoływania nowego życia. Oczywiście przyjście na świat dziecka poza rodziną także ma miejsce, ale większość systemów kulturowych i społeczeństw uważa to za niedopuszczalne, często nawet przestępstwo, poważne naruszenie norm moralnych.

W rodzinie ma też miejsce przekazywanie każdemu nowemu pokoleniu dziedzictwa kulturowego, to znaczy wprowadzenie młodych pokoleń w normy życia zbiorowego. Ten proces przekazywana ma miejsce od najmłodszych lat życia dziecka. Rodzina stale oddziałuje na psychikę dziecka. To oddziaływanie eliminuje oficjalność kontaktów, zakłada bezinteresowność i ofiarność, przez co zostawia trwały ślad w psychice i charakterze dziecka. W tym czasie stale nawiązują się i umacniają więzi emocjonalne łączące dziecko z rodziną. Zaspokojenie w tym czasie i wcześniejsze rozwinięcie potrzeb uczuciowych dziecka nie pozostaje bez związku z procesem jego późniejszego przystosowania społecznego. To właśnie rodzina umożliwia uzewnętrznienie swoich potrzeb poprzez zwierzanie się, okazywanie zaufania, szukanie rady i pomocy. Rodzice są pierwszym ich adresatem, a rozwój tego rodzaju uczuć w okresie dzieciństwa sprzyja późniejszemu dostosowaniu dorastającego lub nawet dorosłego człowieka do uznanych społecznie norm i wzorów zachowań.

Rodzina jako mała grupa, a jednocześnie instytucja społeczna przedstawia pewna specyficzną, mniej lub bardziej zorganizowaną formę życia społecznego, opartą na współpracy i współdziałaniu, poszanowaniu praw drugiego człowieka, ofiarności. Dzięki przystosowaniu do tego rodzaju form życia społecznego w rodzinie dziecko łatwiej potrafi przystosować się do życia w innych grupach, szerszych zbiorowościach. Rodzina jest zatem środowiskiem decydującym o tym, w jakiej formie dokona się późniejsze wejście człowieka w społeczeństwo. Rodzina, stanowiąc swego rodzaju odbicie szerszego społeczeństwa, także z punktu widzenia rządzenia się w codziennym życiu pewnymi określonymi wartościami i modelami społecznymi, staje się pomostem łączącym człowieka ze społeczeństwem i pozwalającym mu w sposób bezkonfliktowy włączyć się w życie społeczne przez uzgadnianie swoich jednostkowych, osobistych dążeń z dążeniami ogółu społeczeństwa.

Rodzina jest także czynnikiem przyspieszającym i ułatwiającym człowiekowi korzystanie z dóbr kultury, przekaźnikiem dziedzictwa kulturowego szerszej zbiorowości. Uczy dziecko takich zachowań, które pozwalają na porozumienie się z innymi, na współżycie społeczne, ułatwiają zrozumiałe reagowanie na zachowania innych członków społeczeństwa należących do tego samego kręgu kulturowego. Stosunki panujące w rodzinie, atmosfera codziennego życia obejmująca również organizację życia domowego oraz codzienny tryb życia poszczególnych jej członków, jak i rodziny jako całości, ma wpływ na kształt wyobrażeń dziecka o stosunkach międzyludzkich, na jego postawy, a więc na kształtowanie jego osobowości. Rodzice, będący dla dziecka osobami znaczącymi, z którymi czuje się ono związane uczuciowo i które pragnie naśladować, przekazują mu pewne wzory, normy postępowania, co ma duży wpływ na późniejsze dostosowanie się dziecka do norm przyjętych w większej społeczności. Nawet wtedy, gdy zewnętrzny, pozarodzinny wpływ zacznie wypierać wpływ rodzinny, wartości przekazane w najmłodszych latach życia dziecka stanowić będą siłę zatrzymującą lub przepuszczającą te nowe normy i wartości, niejednokrotnie przeciwstawne rodzinnym.

Proces wychowania nie zawsze jest procesem racjonalnym, popartym jakimś ideom wychowawczym opartym na pedagogice, często jest nieplanowany i niemetodyczny. Rezultatem tych oddziaływań socjalizujących może być jednostka dobrze przystosowana do życia społecznego lub po prostu nieprzystosowaną. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z jednostką potrafiącą skutecznie zaspokajać swe potrzeby przez pełnienie określonych ról społecznych, związaną uczuciowo z tymi rolami i zdolną do twórczego uczestniczenia w życiu społeczności. W drugim przypadku jednostka nie potrafi wystarczająco zaspokajać swoich potrzeb, lub czyni to w sposób nieprawidłowy, co usposabia jednostkę egocentrycznie czy nawet egoistycznie, czyniąc ją społecznie i kulturowo bierną.

Od najdawniejszych czasów rodzina pełni też funkcję opiekuńczą. Zapewnia utrzymanie jej niepracującym członkom – dzieciom, starcom czy chorym. Obowiązkiem rodziny jest opieka nad tymi członkami społeczeństwa, którzy z różnych powodów nie mogą samodzielnie egzystować w społeczeństwie. Wprawdzie istnieją wyspecjalizowane instytucje – żłobki, domy opieki, domy spokojnej starości – jednak rodzina pozwala łatwiej przystosować ludziom należącym do tej grupy do ich aktualnej sytuacji.

Na rodzinę trzeba patrzeć również jako na grupę, która dziedziczy i przekazuje sytuację społeczną i przynależność do określonej klasy społecznej. Każdy człowiek rodzi się w rodzinie określonej społecznie. Fakt ten określa już na początku określoną pozycję klasową, a tym samym punkt jego startu życiowego. Przynależność klasowa człowieka jest tak długo tożsama z przynależnością klasową rodziców, jak długo on sam nie zdobędzie własnej pozycji społecznej.

Rodzina przekazuje też nowym członkom społeczeństwa pewne wzory wartości, norm i wzorów zachowań religijnych oraz uczy określonych ról i określonego typu interakcji uznawanych w grupie religijnej. Tą drogą dokonuje się integracja dziecka z globalną społecznością religijną, z Kościołem.

Patrząc ogólnie na te rozważania można stwierdzić, że to właściwie rodzina tworzy społeczeństwo, jest jego podstawą, decyduje o jego obliczu. To rodzina ustala pewne normy postępowania, które później są przenoszone na całe społeczeństwo, niezależnie od jego kultury czy religii. Wzorce utrwalone już od najwcześniejszych latach życia człowieka, system wartości, reguły postępowania, stosunki panujące w tej małej grupie decydują o wyglądzie większych grup społecznych: społeczności szkolnej, robotniczej czy wreszcie społeczeństwa jako całości. Od rodziny zależy, jak wygląda całe społeczeństwo, jakie panują w nim obyczaje, normy moralne, religijne czy wreszcie osobiste stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami społeczeństwa.