Prawo osobowe w Rzymie

OSOBY FIZYCZNE

WOLNI – NIEWOLNICY

Niewolnicy traktowani jak rzeczy – osoby. Podlegali władzy swych właścicieli. Władza ta była tworem ius gentium, bowiem w świetle prawa naturalnego wszyscy ludzie byli równi.
Servus = niewolnik – z urodzenia w niewoli, albo na skutek popadnięcia w niewolę, głównie na początku jeńcy wojenni, z biegiem czasu urodzeni w niewoli.
Servare = zachowani przy życiu
Favor libertatis = popierania wolności – od II – III wieku n.e. wystarczyło, że kobieta była chociażby tylko jeden dzień na wolności w czasie ciąży to jej dziecko uważano za wolne.
Niewolnikiem stawał się:
• Niewypłacalny dłużnik na skutek sprzedania go poza teren państwa rzymskiego => traus Tiberim
• Osoba skazana na dożywotnią pracę w kopalni = servi poenea
• Osoby pojmane przez korsarzy
W prawie prywatnym niewolnik był równy rzeczy -> nie miał żadnych uprawnień, nie mógł posiadać majątku.
Od II – III wieku n.e. właściciele powierzali niewolnikom pewien majątek do swobodnego zarządzania, zwany peculium – często właściciele obiecywali niewolnikom wolność, jeśli powiększy on peculium o określoną kwotę.
W świetle prawa prywatnego niewolnik był rzeczą szczególną, nazywaną instrumentum vocale – narzędzie mówiące albo homo = człowiek. Niejednokrotnie taki niewolnik był bardzo inteligentny, i właściciel posługiwał się nim do prowadzenia swych interesów.
Jednakże prawo działało zawsze na korzyść właściciela niewolnika, np.:
Jeśli niewolnik nabył jakąś rzecz to ona automatycznie przechodziła do majątku właściciela.
Natomiast jeśli niewolnik na skutek zawarcia umowy stał się dłużnikiem to według ius civile właściciel nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika.
Paradoks: czynność, dzięki którym jednocześnie nabywało się coś i stawało się dłużnikiem, np. kupując jakiś przedmiot nabywano go, czyli powiększano majątek, ale jednocześnie stawało się dłużnikiem, ponieważ należało się za ten przedmiot zapłacić mówioną cenę.
W powyższym przykładzie niewolnik nabywał kupowaną rzecz do majątku swego właściciela, a jednocześnie jego pan nie odpowiadał za zaciągnięte zobowiązanie. Ta sytuacja powodowała, że nie chciano zawierać umów z niewolnikami.
Tę sytuację rozwiązał pretor, który postanowił w swoim edykcie, iż w wyliczonych przypadkach udzieli przeciw właścicielowi skargi z zobowiązań kontraktowych niewolników, ale tylko w określonych granicach. Były to ACTIONES ADIECTICIAE QUALITATIS:
• ACTIO DE PECULIO – właściciel odpowiadał za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika zarządzającego peculium do wysokości tego peculium. Mógł jednak najpierw potrącić swe własne wierzytelności według kolejności zgłoszeń.
• ACTIO TRIBUTORIA – w przypadku ustanowienia peculium przeznaczonego na cele handlowe, jeśli niewolnik zaciągał zobowiązania przekraczające wartość peculium właściciel powinien podzielić = tribuere to peculium między wierzycieli proporcjonalnie do wartości ich wierzytelności (bez możliwości pokrycia własnych wierzytelności w drodze dedukcji, jak w przypadku actio de peculio). Jeżeli dokonał niewłaściwego podziału, mógł być pozwany za pomocą powyższego powództwa.
• ACTIO QUOD IUSSU – w przypadku czynności prawnych zawartych przez niewolnika z osobą trzecią na polecenie = iussum właściciela, odpowiadał on do pełnej wysokości zaciągniętego przez niewolnika zobowiązania.
• ACTIO DE IN REM VERSO – jeśli, w wyniku zawartej przez niewolnika czynności powiększył się majątek właściciela odpowiadał on do wysokości przysporzenia, np. z zaciągniętej pożyczki niewolnik spłacił dług właściciela lub kupił niezbędną żywność.
• ACTIO EXERCITORIA – za zobowiązania przez niewolnika ustanowionego kapitanem statku = magister novis odpowiadał właściciel lub najemca – armator statku handlowego lub pasażerskiego = exercitor novis w pełnej wysokości, o ile zaciągnięte zobowiązanie mieściło się w granicach ustanowienia = praepositio, czyli było związane z powierzoną niewolnikowi działalnością.
• ACTIO INSTITORIA – w przypadku ustanowienia niewolnika kierownikiem przedsiębiorstwa handlowego = institor, o ile zaciągnięte zobowiązanie przez niego było związane z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa (mieściło się w granicach ustanowienia = praepositio) właściciel odpowiadał w pełnej wysokości.
Takie same zasady odpowiedzialności miały miejsce wobec pater familia przy zobowiązaniach kontraktowych zaciągniętych przez osoby Alinie iuris.
Delicta = przestępstwa prawa cywilnego
Odpowiedzialność właścicieli za delikty popełnione przez niewolników
= odpowiedzialność noksalna
Gdy niewolnik dokonał kradzieży, wyrządził szkodę majątkową, dokonał zniewagi, to osoba poszkodowana mogła zawsze wystąpić ze skargą z właściwego deliktu przeciw właścicielowi niewolnika. Od tej odpowiedzialności właściciel mógł się jednak uwolnić przez wydanie poszkodowanemu sprawcy czynu w drodze emancypacji.
noxae datio = deditio = wydanie niewolnika lub dziecka rodziny przez sprawującego nad nimi władzę w związku z popełnieniem przez niego deliktu, a więc w ramach odpowiedzialności noksalnej.
Mancipium -> uzyskanie przez poszkodowanego własności nad dzieckiem rodziny
in iure cessio -> uzyskanie przez poszkodowanego własności nad niewolnikiem
Pater familias = ojciec rodziny, nie podlegający niczyjej władzy ojcowskiej mężczyzna, choćby był nieżonaty i bezdzietny. Miał pełną zdolność prawną.
Aktualnie mógł nie sprawować władzy nad nikim, ale miał prawną możność jej uzyskania.

Za delikt popełniony przez niewolnika lub Alieni iuris odpowiadał ten, kto był właścicielem w czasie litis contestatio = ustanowienie sprawy, a nie ten kto miał niewolnika w chwili popełnienia deliktu.
Niewolnik wyzwolony odpowiadał sam. W przypadku sprzedaży niewolnika należało nabywcę powiadomić o możliwej odpowiedzialności noksalnej, a jeśli sprzedawca tego nie uczynił odpowiadał za ‘wadę’ towaru.
Za przestępstwa prawa publicznego = crimina publica niewolnik odpowiadał sam.
Crimina publica = przestępstwa publiczne, ciężkie przestępstwa skierowane przeciw interesom społeczeństwa i jednostek, należące do prawa karnego i dochodzone w publiczno-prawnym procesie karnym. Były określane w ustawach, uchwałach senatu i rozporządzeniach cesarskich.
Przeciwieństwem tych przestępstw były delicta = privata = lekkie przestępstwa naruszające prawne interesy jednostek.
W prawie rzymskim niewolnik nie mógł mieć rodziny, a faktyczne związki między niewolnikami zwane contubernium nie rodziły żadnych skutków prawnych. Dzieci w takich związkach rodziły się jako niewolnicy i należały do właściciela matki i nie były z nikim spokrewnione.
Właściciel miał w stosunku do niewolnika prawo życia i śmierci = ius vitae Ac necis -> mógł z nim zrobić cokolwiek chciał. Jednak konstytucje cesarskie starały się ingerować w to prawo, np. poprzez zakazanie oddawania niewolnika bez uzasadnionej przyczyny do walki z dzikimi zwierzętami, prostytuowania niewolnic, a nawet przy nadmiernej surowości obowiązku odsprzedania niewolnika.

Właściciel mógł wyzwolić niewolnika.
Ingenuus = wolnourodzony
Libertinus = wyzwoleniec
Po wyzwoleniu osoba mogła zostać obywatelem rzymskim = cives Romani, latynem = latin albo cudzoziemcem = peregrini dedictii.
Niewolnik mógł zostać wyzwolony przez obywatela rzymskiego i stawał się civies romani, gdy został wyzwolony za pomocą jednego z uznawanych przez ius civile sposobów:
• Manumissio testamento – właściciel obdarowywał niewolnika wolnością w testamencie. Niewolnik mógł zostać wyzwolony i być dziedzicem właściciela i w tym przypadku patronem wyzwolonego niewolnika był jego właściciel.
Stichus servus meus Liber esto = niech mój niewolnik Stichus będzie wolny
Stichum servum meum liberum esse iubeo = nakazuję żeby mój niewolnik Stichus był wolny
- manumissio fideicomissoria = manumissio testamentaria indirecta – wyzwolenie niewolnika w sposób powierniczy. Testator kierował prośbę do spadkobiercy o wyzwolenie niewolnika, jeśli niewolnik był cudzy spadkobierca miał obowiązek go wykupić -> w przypadku manumissio fideicomissoria patronem wyzwoleńca był ów spadkobierca lub legatariusz.
• Manumissio cessio – właściciel prosił cesarza podczas sporządzania spisu obywateli o umieszczenie imienia niewolnika na liście obywateli
• Manumissio vindicta – właściciel szedł z niewolnikiem do pretora i przeprowadzał postępowanie oparte na procedurze zwanej in iure cessio. Powodem w tym procesie windykacyjnym = vindicatio in libertatem był ‘obrońca wolności’ = adsertor libertatis, który kładąc rękę czy laskę na ramieniu niewolnika stwierdzał, iż człowiek ten jest wolny. Właściciel jako pozwany przytakiwał lub nie zgłaszał sprzeciwu po czym pretor dokonywał addictio.
• Manumissio in ecclesia – wyzwolenie dokonane w kościele wobec biskupa i wiernych gminy.
• Wyzwolenie niewolnika w sposób nieformalny, np. w gronie przyjaciół = Inter Amicos, przez napisanie listu = per epistulam, przez posadzenie niewolnika przy uczcie biesiadnej = per mensam. Dawało to niewolnikowi tylko faktyczną, a nie prawną wolność. Początkowo mógł taki wyzwoleniec nieformalny być przywrócony do stanu niewoli = vindicatio in servitutem przez właściciela w każdym momencie. Wyzwoleniec mógł jednak prosić o opiekę pretora. Wówczas pozostawienie niewolnika w stanie wolnym zależało każdorazowo od dobrej woli urzędnika, nazywano takich wyzwoleńców także pretorskimi. By ustabilizować tę sytuację została uchwalona lex Iunia, z którą zgodnie wyzwoleńcy nieformalni lub wyzwoleńcy nie mający 30 lat stawali się Latynami juliańskimi, czyli upośledzoną z prawnego punktu widzenia kolonią osób.
Latini iuniani za życia byli uważani za osoby wolne, ale po śmierci ich majątek przypadał właścicielowi. Latyn juliański mógł stać się obywatelem rzymskim:
• ile udowodnił, iż pojął za żonę obywatelkę rzymską lub patynkę i miał z nią jednoroczne dziecko
• o ile odbył kilkuletnią (na podstawie lex Visellia 6-letnią, a później od nieznanego senatu consultum 3-letnią) służbę wojskową w straży miejskiej w Rzymie
• o ile dostarczał przez 6 lat statku o określonej pojemności do przewożenia zboża z Egiptu do Rzymu
• o ile połowę swojego majątku wynoszącego co najmniej 200 tysięcy sesterców poświęcił na wybudowanie domu w Rzymie
• o ile w Rzymie przez 3 lata będzie prowadził młyn mielący określoną ilość zboża.
Peregrini dedicti – osoby, które przed wyzwoleniem były krępowane więzami w celu ukarania lub którym wypalono piątko czy doświadczono torturami oraz ci, którzy walczyli na arenie lub z dzikimi zwierzętami. Nie mogli oni nigdy stać się obywatelami rzymskimi, co więcej, nie mogli przebywać w Rzymie lub w obrębie setnego kamienia milowego od Rzymu, wtedy stawali się ponownie niewolnikami. Nie mogli tez sporządzać testamentu, ani go nabywać.
Latini iuniani i peregrini dedicti zostali zrównani z wyzwoleńcami formalnymi, dzięki konstytucjom Justyniana.
Ustawy uchwalone z inicjatywy Augusta mające na celu ograniczenie wyzwoleń:
• lex Fufia Caninia – 2 rok p.n.e. – uchylona przez Justyniana ograniczała testamentowe wyzwolenia niewolników w zależności od stanu posiadania właściciela. Bez ograniczenia można było wyzwolić 2 niewolników po czym tylko ułamkową część ogółu, przy czym ułamek ten zmniejszał się ze wzrostem ilości niewolników. Maksymalnie można było uwolnić 100 niewolników.
• Lex Aelia Sentia – 4 rok p.n.e. – zawierała postanowienia dotyczące ograniczeń wieku. Niewolnika mającego mniej niż 30 lat nie wystarczało wyzwolić przy pomocy manumissio vindicta przed urzędnikiem, lecz trzeba było powołać specjalne Consilium i podać specjalne przyczyny wyzwolenia. Wyzwalający musiał mieć co najmniej 20 lat. Ustawa ta mówiła także o niemożności wyzwoleń dokonywanych na szkodę wierzycieli oraz na szkodę patrona. Powoływała też kategorię peregrini dedicti.
• Lex Papia Poppaea – przyznawała patronowi taką część majątku po zmarłym wyzwoleńcu, gdy miał on powyżej 100 sesterców, jaka przypadała na jego dzieci bez względu na testament, gdy miał poniżej trójki dzieci.

Sytuacja prawna niewolników:
• Ograniczenia w prawie publicznym
• Ciążyło na nich prawo patronatu – patronem stawał się wyzwalający, wobec którego wyzwoleniec miał obowiązki:
- musiał wykonywać usługi = dona = munera, do których zobowiązywał się jeszcze przed wyzwoleniem
- obowiązek alimentacyjny, gdy patron nie miał pieniędzy, wyzwoleniec musiał na niego łożyć
- musiał okazywać patronowi posłuszeństwo i uległość, czyli nie mógł pozywać patrona do sądu bez zgody pretora, a skarg informujących w ogóle nie mógł wytaczać
- patron dziedziczył po zmarłym wyzwoleńcu, gdy nie zostawił on testamentu albo nie miał sui heredes = bliscy.
• Zakaz zawierania związków małżeńskich z osobami należącymi do stanu senatorskiego
Prawo patronatu gasło:
• Patron dopuścił się w stosunku do wyzwoleńca przestępstwa zagrożonego karą śmierci
• Niewypełnienie obowiązku alimentacyjnego
• Uzyskania przez wyzwoleńca Natalium restitutio – uznanie przez cesarza za osobę wolnourodzoną.
Revocatio in servitutem ingrati libertim = prawo odwołania wyzwolenia od III w.n.e.
Osoby w podobnej sytuacji jak niewolnicy:
• Personae in mancipio – osoby będące pod władzą pater familia w wyniku emancypacji. Były to osoby wolne, ale odsprzedane przez swego zwierzchnika za korzyści materialne albo na skutek dokonania noxae datio. Ich sytuacja była bardziej podobna do Alieni Iuris.
• Addictus – dłużnik oddany wierzycielowi na skutek postępowania per manus iniectionem, aż do odpracowania zasądzonej kwoty
• Redemtbus as hostibus – człowiek wykupiony z niewoli za cudze pieniądze, aż do czasu uiszczenia kwoty wykupu
• Liber homo bona fide serviens – osoba wolna, która w dobrej wierze służyła u rzekomego pana jako niewolnik
• Colonus – osoba wolna, lecz przywiązana do ziemi, której nie wolno było mu opuszczać = glebae adscriptus
Obywatelstwo rzymskie nadawał tylko cesarz za np. bohaterskie czyny. W starożytności obywatele niezależnie gdzie przebywalo posługiwali się prawem swego państwa co nazywano personalnością prawa.
Latini – latini prisci, veteres (dawni) – osoby mieszkające w latium – na terenach sasiadujących Rzymianom. Otrzymywali obywatelstwo przez samo zasiedlenie na terenie Rzymu.
Latini veteres mieli:
• Ius commercii – prawo do uczestniczenia w obrocie gospodarczym
• Ius conubi – prawo zawierania iustum matrimonium
Peregrini – cudzoziemcy przebywający na terytorium Rzymu, przysługiwało im prawo ich państwa, ius gentium, a niektórzy otrzymali ius commerci i ius canubii.
lex Iulia et Plantia Papiria – nadano obywatelstwo rzymskie mieszkańcom Italii, rok 89 p.n.e., w wyniku wojny rozpoczętej w 90.r.p.n.e.
w 86 r.p.n.e. by spis obywateli rzymskich, który wykazał 463 tysięcy civies Romani.
Constitutio Antonimona – wydał cesarz Karakall w 202 r.n.e., zrównał wszystkich mieszkańców Imperium Romanum.
Obywatele rzymscy dzielili się na:
• Alieni Iuris – osoby podlegające władzy zwierzchnika familijnego
• Sui Iuris – osoby nie podlegające niczyjej władzy w rodzinie
• Pater familias – stał na czele domu, jego władzy podlegała cała familia. Naruszenie praw pater familia spotykało się z jednakową ochroną prawną za pomocą actiones in rem. Pater familia mógł być tylko mężczyzna z obywatelstwem rzymskim. Jego władza zwana była manus = ręka, z czasem jego władza się zróżnicowała:
- w stosunku do żony -> manus
- nad dziećmi -> partia potestas
- nad niewolnikami -> dominica potestas
- nad personea in mancipio
Cała struktura rodziny opierała się na podległości władzy pater familia. Za spokrewnione ze sobą uważano te osoby, które były pod władzą jednego pater familia, czyli rodzeństwo, dzieci synów, takie pokrewieństwo nazywano agnacyjnym = agnatio.
Jeżeli dziecko z jakichś przyczyn nie uchodziło pod władzę ojca, np. nie było zrodzone z iustum matrimonium to od chwili urodzenia było sui Iuris.
Pokrewieństwo agnacyjne mogło też powstać w sposób sztuczny przez przysposobienie oraz conventio in manum.
Alieni Iuris stawały się sui Iuris w sposób:
• Naturalny – na skutek śmierci pater familias
• Sztuczny – np. przez emancipatio, czyli uwolnienie spod władzy ojcowskiej – zrywało na zawsze dotychczasową więź z rodziną ze wszystkimi konsekwencjami, np. w prawie spadkowym.
Po śmierci pater familias wszyscy członkowie rodziny stawali się sui Iuris. Jeżeli pater familias miał wnuki to przechodziły one pod władzę swych ojców.

Pokrewieństwo kognicyjne – powiązanie węzłami krwi = cognatio. Krewnymi względem siebie pozostają osoby, w których żyłach płynie krew wspólnych przodków.
Obliczanie stopnia pokrewieństwa:

W linea recta są krewni wstępni = ascendenci jak rodzice, dziadkowie, pradziadkowe oraz krewni zstępni = descendenci jak dzieci, wnukowie, prawnukowi.
Tak więc B dla C jest ascendenci, a C dla B descendenci.
Quot generationes, tot gradus = ile urodzeń, tyle stopni
Przykład: D i F są spokrewnione w 5 stopniu linea transversa vel obliqua.
Powinowactwo = adfinitras -> mąż <-> teść

Alieni Iuris nie mogły mieć własnego majątku. Ich majątek należał do pater familias wyjątkowo synowie Alieni Iuris mający peculium castrense = majątek syna rodziny nabyty podczas służby wojskowej), tylko w przypadku niepozostawienia testamentu należał się pater familia. Później także quasi costrense i peculium adventicium = każdy nabytek syna rodziny na skutek jego pracy lub osoby trzeciej (poza ojcem rodziny), otrzymali ze względu na to peculium zdolność prawną.
Podmiotowość prawna = zdolność prawna – ktoś może być podmiotem praw i obowiązków. Inaczej to wyglądało w prawie rzymskim a inaczej w publicznym.
W prawie publicznym nie znano pojęcia Alieni Iuris, dojrzali synowie będący pod opieką Patria potestas = władza ojcowska, mogli sprawować najwyższe urzędy w państwie, np. urząd konsula.
W prawie prywatnym zdolność prawną nabywało się z chwilą narodzenia, gdy ojciec dziecka nie żył lub dziecko było ze związku pozamałżeńskiego, albo z chwilą wyjścia z Patria potestas.
Zdolność prawna zależała od trzech statusów: Libertatis, civitatis i familiae, nie mogli jej posiadać niewolnicy, nieobywatele i Alieni Iuris , z wyjątkiem synów mających peculium contrense.
Zasada, że dziecko poczęte uważane jest za już narodzone, jeśli chodzi o jego korzyści. Każdemu noworodkowi ustanowiono specjalnego kuratora = curator ventris. Za czasów Augusta wprowadzono obowiązek zgłoszenia do rejestru narodzin dziecka zrodzonego z iustum matrimonium – professio; a później także narodzin dzieckanaturalnego – testatio.

Capitis deminutio = uszczuplenie praw – jeśli straciło się jedno chociaż status traciło się zdolność prawną.
• Capitis deminutio maxima – utrata obywatelstwa i wolności, np. w procesie karnym, gdy kobieta współżyła z cudzym niewolnikiem, mimo zakazu jego właściciela, na skutek popadnięcia w niewolę u wrogów. W tym ostatnim stosowano dwie konstrukcje prawne:
- ius postliminii = prawo powrotu – obywatel rzymski, który powrócił z niewoli odzyskiwał wszelkie prawa, jednocześnie nie odzyskiwał on posiadania, ani nie odżywało jego małżeństwo.
- fictio legis Corneliae – jeśli obywatel zmarł w niewoli to przyjmowano - głównie w tym celu by zachować ważność sporządzonego przez niego testamentu – fikcję.
• Captis deminuntio media – utrata tylko obywatelstwa, np. na skutek wygnania na wyspę.
• Captis deminuntio minima – zmiana pozycji w rodzinie, np. emancipatio, adoptio.


OSOBY PRAWNE
Podmiotowość prawną posiada w pewnym zakresie zespół osób (korporacja, stowarzyszenie) lub masa majątkowa (fundacja), np. gminy = muncipio, kościoły = eccleriae, fundacje dobroczynne = plae consae.
Fiscus – majątek państwowy pozostawiony do dyspozycji cesarza w odróżnieniu od aerarium – skarbu państwa należącego do narodu rzymskiego.

MAŁŻEŃSTWO

Zaręczyny = sponsalia
Florentius: zapowiedź i wzajemne przyrzeczenie zawarcia małżeństwa w przyszłości
Prawo archaiczne:
Zawierane poprzez kontrakt słowny = sponsio przez ojców osób zareczających się lub przez samych zaręczających, o ile są osobami sui iuris. Sponsalia polegały na przyrzeczeniu oddania przyszłej żony pod władzę przyszłego męża. W przypadku niedotrzymania tego przyrzeczenia można było domagać się kary pieniężnej.
Koniec republiki i okres pryncypatu:
• Nieformalne porozumienie = nudus consensus
• Zerwanie nie pociągało żadnych konsekwencji
Prawo poklasyczne:
• Wpływ prawa wschodniego
• Zadatek zaręczynowy = Arrha sponsalicia – narzeczony zwracał wartość całego zadatku, natomiast narzeczona wartość podwójną, a później poczwórną.
Zaręczyny rodziły między jednym z narzeczonych a krewnymi drugiego stosunek zwany quasiadfinitas, zbliżony do powinowadztwa.

Związek małżeński = iustum matrimonium
Modestyn: małżeństwo to związek między mężczyzną a kobietą stanowiący wspólnotę całego życia zarówno według prawa boskiego jak i ludzkiego.
Iustum matrimonium = iustum Ac legitimae nuptiae
Dzieci z iustum matrimonium wchodziły pod władzę Patria potestas -> ojciec miał nad nimi ius vitae Ac necie i dziedziczyły po nim według ius civile.
Zawarcie małżeństwa to czynność prywatna i nieformalna.
Istnienie małżeństwa -> zgodna wola mężczyzny i kobiety pozostawania w związku małżeńskim = affectio maritatis, przy czym dla alieni iuris była potrzebna zgoda pater familias. Wyrażenie zgody to chwila powstania małżeństwa i trwała przez cały okres małżeństwa.
Okoliczności zawarcia małżeństwa to np. wprowadzenie kobiety do domu męża = deductio in domum mariti. Wymogi te znajdują się w Tituli ex corpore Ulepiani: „związek małżeński powstaje, jeśli między tymi, którzy zawierają związek istnieje conubium; jeśli tak mężczyzna jak i kobieta są osobami dojrzałymi i oboje będąc osobami sui iuris wyrażają zgodę albo jeślisą pod władzą, wyrażają zgodę także ich ojcowie”.
Conubium – możność wzięcia żony zgodnie z prawem. Trzeba było posiadać obywatelstwo rzymskie albo być nieobywatelem z przywilejem ius conubii. Conubium określało, między jakimi osobami nie powinno dojść do zawarcia małżeństwa. W prawie klasycznym brak conubium było między krewnymi, natomiast od czasów Klaudiusza 342 r.n.e. można było zawierać małżeństwo od 4 stopnia pokrewieństwa, czyli np. stryjek z bratanicą.

Iustum matrimonium było ważne zgodnie z ius civile, gdy spełniało pewne wymogi.
Impedimenta matrimoni – okoliczności, które nie pozwalały zawrzeć ważnego małżeństwa pojawiły się dopiero wraz z chrześcijaństwem, np. zakaz zawarcia małżeństwa między chrześcijaninem a Żydem.

Prawo rzymskie nie ingerując w sposób zawarcia małżeństwa, także nie regulowało jego rozwiązania. Uważano, iż małżeństwo trwa póty jest affectio maritatis. Jednak od dawna tępiono rozwody – chrześcijaństwo wprowadziło kary, a kobieta mająca jednego męża = univira cieszyła się szczególnym szacunkiem.
DIVORTIUM - rozwiązanie za zgodnym porozumieniem
REPUDIUM – zerwanie związku przez jednego z małżonków
Małżeństwa połączone z conventio in magnum – jednostronnego zerwania mógł dokonać tylko mąż.
W prawie poklasycznym wprowadzono pisemne oświadczenie rozwodu jako formę obligatoryjną -> za pomocą listu = libellus repudii.
Małżeństwo rozwiązywało się też przez śmierć oraz capitis deminuntio maxima lub media jednego z małżonków.

Wejście kobiety pod władzę męża = Conventio in manum
Jeśli mąż był osobą alieni iuris to pod włądzę ojca.
Według Gaiusa żona mogła nastąpić conventio in manum w formie:
• Conffaraetio – dostępna tylko dla patrycjuszy, odbywała się w obecności kapłanów i 10 świadków, a jej kulminacyjnym punktem było ofiarowanie Jowiszowi chleba orkiszowego.
• Coemptio – dokonywała się za pomocą emancypacji, podczas której w obecności 15 świadków i libripensa, za pomocą symbolicznej zapłaty, mąż jak gdyby kupował władzę małżeńską od pater familas żony lub od niej samej, gdy była osobą sui iuris.
• Usus – żona wchodziła pod władzę męża na skutek samego nieprzerwanego przebywania w jego domu. Jednak zgodnie z ustawą XII tablic, jeśli żona opuściła męża na trzy kolejne noce to mąż nie nabywał władzy nad nią = usurpatio trinoctii.
Coemptio i usus wyszły z użycia w I wieku p.n.e. co oznaczało, że kobieta pozostająca w małżeństwie, o ile nie znajdowała się pod władzą Patria potestas swego ojca to była osobą sui iuris.
Coemptio fiduciae causa – prawo klasyczne, tylko ona była zawierana. Był to sposób pozbycia się niewygodnego dla kobiety tutora lub umożliwienia jej sporządzenia testamentu.
Gdy żona wchodziłą pod władzę męża w nowej rodzinie zajmowała miejsce agnacyjnej córki = filiae loco, będąc w stosunku do swych dzieci agnacyjną siostrą = sororis loco. Po śmierci męża dziedziczyła na równi z dziećmi. Jeżeli żona nie wchodziła agnacyjnie do rodziny to pozostawała w stosunku do swych dzieci – kognatką.
Po rozwiązaniu małżeństwa połączonego z conventio in manum mąż był zobowiązany uwonić żonę spod manus przez dokonanie:
• Diffarraetio – akt przeciwny confarraetio
• Remancipatio – akt przeciwny do coemptio i usus.

Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami
Obowiązek wzajemnego szacunku = reverentia – niemożność nawet po ustaniu małżeństwa wnoszenia skarg infamujących, np. zamiast infamującej actio furti można było wnieść jedynie odszkodowawczą actio rerum amotarum.
Żona uzyskiwała mater familias, dzieliła status społeczny swego męża – honor matrimonii = uznanie społeczne jako żony. Powinna zamieszkiwać razem z mężem i wychowywać dzieci zgodnie z jego wskazówkami oraz dochowywać mu wierności, gdyż przechwycona na cudzołóstwie = adulterium mogła być ukarana nawet necis. Ujemne skutki niewierności męża wprowadzono dopiero w okresie dominatu pod wpływem chrześcijaństwa. Uprawnienia męża w stosunku do żony zależały od tego czy była ona pod jego władzą czy nie. Zawsze jednak było mniejsze niż w stosunku do dzieci, gdyż mąż nie mógł nigdy żony sprzedać, zastawić, nie miał nad nią ius viate Ac necis.
W małżeństwie conventio in manum mąż sprawował nad żoną sądownictwo -> sąd domowy = iudicium domesticum, czyli najbliższych krewnych zarówno z rodziny żony i jego.
W przypadku przetrzymywania żony mógł się domagać jej wydania za pomocą rei undicatio, a od Diaklocjana Iinterdictum de uxoris exhibenis vel ducendis.
Przypadek rozdzielności majątkowej w małżeństwie
W małżeństwach nie połączonych conventio in manum żona pozostawał w swojej rodzienie agnacyjnej zachowując w niej prawo dziedziczenia. W rodzinie męża była osobą obcą agnacyjnie, nie nabywała niej żadnych uprawnień majątkowych.
Po śmierci swego ojca żona stając się sui iuris dziedziczyła po nim majątek, który był jej własnością -> małżonek nie miał do niego żadnych praw. Żona mogła mi natomiast powierzyć ten majątek w zarząd.
Przypadek małżeństwa o całkowitej wspólności majątkowej -> właścicielem majątku jest tylko mąż
Jeżeli żona będąc sui iuris wchodziła pod władzę męża to on automatycznie nabywał cały jej majątek.
Gdy żona wchodziła na skutek conventio in manum do rodziny agnacyjnej męża, zrywała wszelkie więzi z dotychczasową rodziną agnacyjną, traciła prawo do dziedziczenia w niej, a nabywała prawo do dziedziczenia w rodzinie męża.

Mąż był zobowiązany ponosić koszty utrzymania żony i całego domu. Lecz, zwłaszcza w przypadku braku conventio in manum lub gdy żona nic nie wnosiła, ustanowiono na korzyść męża przysporzenie majątkowe zwane posagiem = Dos.
Posag mógł ustanowić ojciec lub dziadek żony -> Dos profecticia, bądź sama żona, gdy była sui iuris lub inna osoba, np. dłużnik kobiety -> Dos adventicia.
Posag ustanawiano w formie:
• dotis datio – przeniesienie własności rzeczy posagowych
• dotis dictio – jednostronne przyrzeczenie posagu
• dotis promissio – przyrzeczenie posagu w formie stypulacji
ustanowienie posagu było moralnym obowiązkiem ojca kobiety, zwłaszcza, kiedy wchodziła ona pod manus męża i traciła prawo do spadku po swym ojcu.
Mąż stawał się właścicielem rzeczy posagowych i mógł nimi swobodnie dysponować. Ograniczono jedynie alienację gruntów.
Żona dziedziczyła, będąca pod manus męża, po nim w kręgu sui heredes. W małżeństwach bez conventio in manum mąż zazwyczaj zapisywał żonie legat.
Zwrot posagu:
Od III w.p.n.e. zwrot posagu = Dos recepticia w drodze stypulacji. Pretor dawał actio ex stipulatu o zwrot całego posagu.
Od II w.p.n.e. skarga actio rei uxoriae -> była skargą dobrej wiary – actio bona fidei. Mąż miał prawo retencji = ius retentionis – prawo zatrzymania pewnych części majątku, potrącenie te jednak nie mogły przekraczać połowy posagu. Mąż mógł rzeczy zamienne zwrócić w trzech rocznych ratach, inne przedmioty musiał oddać natychmiast. W razie śmierci męża, żona mogła żądać zwrotu posagu od spadkobiercy męża,
W 530 r.n.e. Justynian w miejsce actio rei uxoriae wprowadził actio ex stipulatu, którą można było wnosić z mocy prawa, czyli zawsze, a nie tylko w wyniku zawarcia stypulacji.
Między małżonkami był zakaz dawania darowizn.
Uśpian: zwyczajowo przyjęło się, by darowizny między mężem a żoną były nieważne. To zaś przyjęło się dlatego, by z wzajemnej miłości (małżonkowie) nie ogołocili się nieumiarkowanymi darowiznami.
Czynienie darowizn przed zawarciem małżeństwa = Donato ante nuptias -> tylko po śmierci lub rozpadu małżeństwa ze strony męża żona mogła się upomnieć o darowiznę. Gdy zaś pozostawały dzieci Donatio przypadała im, a żyjący małżonek miał tylko ususfructus – prawo użytkowania darowizny.
W prawie justyniańskim można już było dawać darowizny w małżeństwie = Donatio propter nuptias.

Ustawy małżeńskie Augusta
• Pozbawiły conubium senatorów w stosunku do wyzwoleńców
• Wiek dojrzały do małżeństwa dla chłopców 14 lat, a dla dziewczynek 12 lat.
Lex Iulia de adulteris coercendis – 18 r.p.n.e. – głównym przedmiotem regulacji było przestępstwo = adulterium, rozumiane jako stosunek z zamężną kobietą oraz zrównane z nimi stuprum = stosunek z wdową lub panną.
Prawo było obojętne na przelotne związki pozamałżeńskie z niewolnicami, aktorkami, kobietami skazanymi wyrokiem sądowym za przestępstwa natury obyczajowej oraz nierządnicami, a także wobec trwałych związków o charakterze konkubinatu.
sposoby karania:
1. ojciec mający Patria potestas mógł ukarać córkę i cudzołożnika nawet karą śmierci – accusatio iure patris
2. mąż, jeśli miał nad żoną manus przysługiwało mu accusatio iure moriti – mógł on zabić cudzołożnika, ale nie miał prawa zabić żony, którą jednak powinien ukarac. Jednocześnie był on zobowiązany do dokonania repudium = rozwodu.
3. jeśli ojciec i mąż pozostali bieni, po upływie 60 dni każdy mógł wystąpić z oskarżeniem w procesie karnym = accusatio iure publica. Oba wykroczenia były karane karą wygnania = relegatia na wyspę i konfiskatą majątku.
Lex Iulia de maritandis ordinibus nakładała na mężczyzn od 25 do 60 lat i kobiety od 20 do 50 lat obowiązek pozostawania w iustum matrimonium.
Lex papia poppea nakładała obowiązej posiadania dzieci.
W przypadku śmierci małżonka lub rozwodu należało zawrzeć od razu nowy związek małżeński, tylko kobietom dano pewien okres = vacatio przed zamążpójściem ponownym. Osoby uchylające się od tych nakazów nie mogły otrzymać z testamentu bądź niczego – coelbies = osoby nie pozostające w związku małżeńskim, bądź tylko połowę przysporzenia – orbi – bezdzietni.
Jeśli nie było osób w testamencie dzietnych i w związkach małżeńskich to pieniądze przechodziły do skarbu państwa.
By uzyskać pełną capicitas – pełne prawa w zakresie prawa spadkowego wystarczyło by małżeństwo miało jedno dziecko.
Jednocześnie osoby mające większą ilość dzieci były uprzywilejowane w uzyskiwaniu godności państwowych, a mające troje dzieci otrzymywały przywilej ius trium liberorum – kobieta uzyskiwała pełną zdolność do czynności prawnych wraz z możliwością sporządzania testamentu bez auctoritas tutoris = opieka nad kobietami. Mężczyźni m.in. mogli uchylić się od piastowania tuteli i kurateli, pełne capicitas -> choćby byli bezżenni aktualnie.
Zakaz zawierania małżeństw między senatorami i ich potomkiem a wyzwoleńcami oraz między wolnourodzonymi a kobietami o nagannej reputacji = feminae famosae, np. stręczycielki, cudzołożnice, aktorki.
Ustawodawstwo Augusta zwiększyło liczbę obywateli rzymskich do 4937 tysięcy.

Konkubinat = concubinatus
Faktyczne trwałe pożycie mężczyzny z kobietą, którzy nie mieli względem siebie conubium lub między którymi nie ostniała affectio maritatis.
Ustawy Augusta wprowadziły zakaz małżeństw między urzędnikami prowincjonalnymi a kobieta z tej prowincji oraz zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy. Dlatego powstał konkubinat. W nim też pozostawały osoby, które nie miały affectio maritatis.
Pozytywy konkubinatu:
• dzieci nie wchodziły pod władzę ojca
• możliwość wzajemnego obdarowywania się
• zerwanie związku w każdym momencie
contubernium – związek niewolników, lub niewolnika a obywatela.


PATRIA POTESTAS
Pod władzą pater familias mogły znajdować się jego dzieci, żona, niewolnicy oraz osoby in mancipio. Nad dziećmi ojciec sprawował Patria potestas. Ale władza ta tylko dotyczyła potomstwa, które znalazło się w rodzinie zgodnie z określonymi wymogami prawa rzymskiego.
Ojciec nabywał Patria potestas nad dziećmi zrodzonymi tylko z iustum matrimonium oraz nad swymi wnukami – dziećmi syna, o ile ten pozostawał pod jego władza. Istniały dwa domniemania czy dziecko zrodziło się ze związku małżeńskiego:
• określano minimalny i maksymalny czas trwania ciąży. Dziecko pochodzi z małżeństwa, iż urodzi się nie wcześniej niż w 182 dniu po jego zawarciu i nie później niż 300 dniu po rozwiązaniu małżeństwa.
• Ojcem dziecka jest mąż matki – domniemanie to można obalić, gdy się udowodni, że męża w trakcie poczęcia dziecka nie było.

Adopcja – przysposobienie
Adoptować można było tylko osobę alieni iuris. Dokonywano za pomocą mancipatio (akt prawny, w którym ktoś brał w swe władztwo inną osobę) i in iure cessio (akt służący do przeniesienia, zniesienia lub ustanowienia wszelkich praw, które mogły być przedmiotem w procesie windykacyjnym). Szczególnie trudne było adoptowanie syna, gdyż zgodnie z przepisami tablic wychodził on spod Patria potestas ojca dopiero po trzykrotnej sprzedaży. Dlatego syna należało wpierw trzykrotnie sprzedać, przeprowadzić proces windykacyjny (in iure cessio), podczas którego adoptujący oświadczał przed pretorem, iż ma nad tym dzieckiem Patria potestas, zaś rodzony ojciec nie zaprzeczał. Pretor dokonywał addictio i z tą chwilą syn wchodził do nowej rodziny agnacyjnej zrywając wszelką więź ze stara rodziną.
Adrogatio
Przysposabianą osobą był dorosły mężczyzna sui iuris, który stawał się alieni iuris, czyli traciła podmiotowość prawną. Powodowało to, iż cały majątek przypadał przysposabiającemu, co więcej, nawet osoby, które przysposabiany miał pod władzą, przechodziły pod władzę przysposabiającego. Dlatego też adrogatio odbywała się przy współudziale zgromadzenia ludowego = comitia curiata. Najpierw kolegium badało sprawę: czy nie narusza norm prawa sakralnego oraz czy nie jest dokonywana na szkodę abrogowanego. Abrogujący składał przysięgę = iusiurandum, iż jego zamiary są słuszne i uczciwe. Adorujący zapytywał = rogare zebranych na zgromadzeniu ludowym czy zgadzają się na to, aby miał nad abrogowanym taką władzę jak nad synem zrodzonym z małżeństwa. Zebrani udzielali odpowiedzi pozytywnej lub negatywnej. Początkowo można było abrogować tylko dojrzałych mężczyzn sui iuris, później niedojrzałe osoby i kobiety.
Adrogatio na początku odbywała się tylko w Rzymie, ale cesarz Dioklecjan dopuścił do prowincji nową formę adrogatio dokonywaną w drodzę reskryptu – adrogatio per rescriptum princips.
Adoptio
Justynian ją rozróżniła, w zależności od osoby adoptującego i skutków dokonywanego aktu:
• adoptio plena miała miejsce wtedy, gdy adoptującym był krewny wstępny = ascedent adoptowanego. Na skutek tego aktu adoptowany wchodził pod władzę ojcowską adoptującego zrywając wszelkie więzi prawne z dotychczasową rodziną.
• adoptio minus plena miała miejsce wtedy, gdy adoptującym była osoba obca. Adoptowany nie przechodził pod jej władzę pozostając nadal pod władzą ojca w dotychczasowej rodzinie. Otrzymywał on jednak prawo do beztestamentowego dziedziczenia po adoptującym.
Dawną procedurę adoptio zastąpił Justynian postępowaniem polegającym na złożeniu do protokołu przed urzędnikiem = iudex oświadczenia woli zarówno przez adoptującego jak i oddającego w adopcję, w obecności adoptowanego, który musiał wyrazić zgodę.
Legitimatio
Sposób wejścia dzieci zrodzonych w konkubinacie = liberi naturales pod Patria potestas. Odbywała się w dwóch formach:
• poprzez zawarcia późniejszego małżeństwa między konkubentami – legitimatio per subsequens matrimonium
• poprzez reskrypt cesarski wydany na wniosek naturalnego ojca – legitimatio per rescriptum princips
Legitymowane dziecko wchodziło pod Patria potestas uzyskując pozycję dziecka zrodzonego z iustum matrimonium.

Uprawnienia i obowiązki wynikające z Patria potestas
• ius vitae ac necie
• nie można było zabijać dzieci do lat 3
• ojciec zobowiązany zabić każdego kalekiego noworodka, ale powinien go pokazać najbliższym sąsiadom
• w przypadku kary śmierci dla dzieci starszych musiał przeprowadzić śledztwo w obecności iudicium domesticum, czyli najbliższych krewnych, którzy musieli zaaprobować wyrok.
• Obowiązek ukarania dziecka – przestępcy.
• Możność porzucania i sprzedawania dziecka
• Musiał zapewnić dzieciom utrzymanie i odpowiednie wychowanie, wykształcenie
• Pietas – pojęcie oparte na miłości między ojcem a dziećmi
Kodeks teodozjański – 438 r.n.e. – zniesienie ius vitae ac necie

Patria potestas trwała aż do śmierci ojca niezależnie od wieku dzieci. Wyjątkowo wychodzili spod niej synowie, gdy byli wybierani na najwyższe urzędy kapłańskie, córki zaś, gdy stawały się westalkami. Pon
Patria potestas kończyła się, gdy:
• ojciec umarł
• syn stał się wysokim urzędnikiem kapłańskim
• córka stawał się westalką
• ojciec utracił obywatelstwo
• ojciec został skazany na roboty w kopalni
• ojciec popadł w niewolę
• uwolnienie poprzez emancipatio
Ojciec sprzedawał syna trzy razy zaufanej osobie, która wyzwalała go za pomocą manumissio. Albo sprzedawał syna ojcu i dopiero ten go wyzwalał, uzyskując w stosunku do emancypowanego prawo patronatu. Córki czy wnuki wystarczyło sprzedać jeden raz.

Alieni iuris mieli takie same prawa co niewolnicy.
WYJĄTKI:
• Peculium costrense – majątek nabyty podczas służby wojskowej, należący do syna.
Castrum = obóz
• Peculium quasi costrense – majątek, jaki otrzymywał syn w związku z pełnieniem róznych godności państwowych, także mógł nim sam rozporządzać.
• Konstanty Wielki postanowił, że to co syn dziedziczy po matce = bona Materna staje się jego własnością, a ojciec ma tylko ususfrusctus. Później rozciągnięte to zostało na: darowizny, spadki od wstępnych matki.
Peculium profecticium – własność ojca
Peculium advneticium – własność syna do swobodnej dyspozycji
Te powyższe wyjątki doprowadziły że syn zyskał podmiotowość prawną.

Tutela = opieka i kuratela
TUTELA
w przypadku, gdy osoba sui iuris nie była w stanie kierować swymi czynami i potrzebowała pomocy kogoś doświadczonego, wyznaczano jej tutora, niekiedy zaś kuratora.
Tuteli podlegali niedojrzali mężczyźni i kobiety sui iuris – tutela impuberum oraz w pewnym okresie historycznym dojrzałe kobiety – tutela mulierum.
Powołanie opiekuna mogło nastąpić w testamencie = tutela testamentaria w ściśle określonej formie: „dzieciom moim daję Lucjusza Tytusa jako opiekuna = Lucium Titium liberis meis tutorem do” lub „opiekunek moich dzieci niech będzie Tytus = liberis meis Titius tutor esto”.
Jeśli ojciec nie wyznaczył dla swoich niedojrzałych dzieci lub żony in manu tutora, opiekę z mocy ustawy XII tablic – tutela legitima – sprawowali najbliżsi krewni agnacyjni, a w ich braku gentyle. Cesarz Klaudiusz zniósł opiekę agnatów nad kobietami.
Początkowo tutele mógł sprawować tylko mężczyzna. W prawie poklasycznym do sprawowania opieki zostali dopuszczeni krewni kognicyjni, a nawet kobiety, np. matka lub babka. Jeśli ojciec nie wyznaczył opiekuna, a brak było krewnych, tutora wyznaczał pretor = tutela dativa. Na mocy lex Atilia czynił to praetor urbanus, a na mocy les Iulia et Titia na prowincjach czynił to namiestnik prowincji. W późniejszym czasie powołano w tym celu specjalny urząd praetor tutelaris.
Tutela impuberum
Tutor impuberis zarządzał majątkiem pupila i uczył go, jak należy prowadzić sprawy majątkowe. Pupil, po ukończeniu 7 lat, mógł sam podejmować akty przysparzające, czyli takie, które polepszały jego sytuację. W przypadku czynności rozporządzających i zobowiązujących, które powodowały uszczuplenie majątku tutor winien dokonać interpositio auctoratis, czyli udzielić przyzwolenia na zawarcie czynności przez pupila. Opieka gasła po dojściu do dojrzałości pupila, z chwilą śmierci lub stracenia Capitis demuntio, któregoś.
W przypadku sprawowanie złej opieki tutorzy mogli być pociągnięci do odpowiedzialności przy pomocy skarg o charakterze karnym z ustawy XII tablic:
• skarga popularna, czyli taka, którą mógł wytoczyć każdy zainteresowany zwana accusatio suspecti tutoris. Miała ona na celu odsunięcie nieuczciwego tutora testamentowego od sprawowania opieki.
• Actio rationibus distrahendis – wytaczał ją sam pupil po dojściu do dojrzałości przeciw opiekunowi ustawowemu, który rozmyślnie sprzeniewierzył jego majątek, dokonując niewłaściwego rozliczenia rachunków = rationes, o podwójną wartość = in duplum tego sprzeniewierzonego majątku.
• Actio tutela – skarga o charakterze kontraktowym, przy pomocy której tak były podopieczny jak i opiekun dochodzili swych roszczeń.
Tutela mulierum
Była konieczna ze względu na wykluczenie kobiet z udziału w procesie legisakcyjnym i w czynnościach formalnych, lecz z biegiem czasu ta tutela stawała się przeżytkiem.
Dojrzała kobieta sui iuris zarządzała swym majątkiem sama, jedynie do ważniejszych czynności prawnych, jak wyzwolenie niewolnika, testament, emancypacja, zaciągnięcie zobowiązania o wielkiej wadze potrzebny był współudział opiekuna, musiał on udzielić interpositio auctoritatis tutoris.
Tutela mulerium zastąpiła tutela optio w II w.p.n.e., czyli możliwość wyboru opiekuna przez żonę na mocy odpowiedniego sformułowania umieszczonego w testamencie przez zmarłego męża.
Pierwszym prawnym aktem znoszącym opiekę nad kobietami był przywilej ustanowiony przez Augusta – ius trium liberorum – kobieta, która urodziłą troje dzieci, wyzwolenia czworo, pozbywała się tutora. Klaudiusz rozszerzył trochę ten przywilej na kobiety, które dostarczyły statków służących do przewozu zboża z Egiptu do Rzymu.
KURATELA
W przypadku, gdy należało zadbać o majątek. Kuratora wyznaczano w pewnych typowych przypadkach jak np. dla chorego umysłowo = cura furioso czy marnotrawcy = cura prodigi oraz osoby dojrzałej poniżej 25 roku życia = cura minorum. W późniejszym prawie kuratora powoływano, gdy chodziło o nagłe, niespodziewane zaopiekowanie się masą majątkową, np. w przypadku wyjazdu w sprawach państwowych na prowincję = cura absentis lub zadbanie o masę spadkową czy majątek upadłego dłużnika, czy też w celu pomocy w dokonaniu jakiejś czynności, np. przez osobę ułomną = cura debilizm personarum.
Kuratorem był krewny agnacyjny, który dziedziczył po osobie, albo gdy nie było takiego krewnego, kuratora wyznaczał pretor. Kurator mógł być pociągnięty do odpowiedzialności z negotiorum gestio = prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia.

Zdolność do czynności prawnych
To zdolność to samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutki prawne, była czymś zupełnie odrębnym od zdolności prawnej. Syn będący alieni iuris nie miał w zasadzie zdolności prawnej, ale mógł, o ile był osobą dojrzałą, podejmować czynności, których pozytywne skutki przypadały, co prawda nie jemu, a jego zwierzchnikowi familijnemu.
Prawo rzymskie znało ograniczenie zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek, stan umysłowy, płeć i marnotrawstwo.
Ze względu na wiek rozróżniamy trzy grupy:
• Dzieci poniżej 7 lat = infantes, biorąc pod uwagę ich rozwój umysłowy były pozbawione zdolności do czynności prawnych. Za te osoby działał tutor.
• Osoby powyżej 7 roku życia w przypadku chłopców do 14 lat, dziewcząt do 12 lat – impuberes = niedojrzały – były uważane za niedojrzałe, czyli takie, które mogą samodzielnie dokonywać czynności przysparzających, nie mogą zaś samodzielnie bez zgody tutora – interpositio autocratis tutoris – dokonywać czynności rozporządzających i zobowiązujących. Jeśli zawarta czynnościa miała dwojaki charakter, czyli uszczuplała, a zarazem powiększała majątek, np. umowa kupna – sprzedaży, a opiekun nie wyraził zgody, przyjmowano jej skuteczność tylko w zakresie przysporzenia niedojrzałego – negotium claudicans = czynność kulejąca – stawała się skuteczna poprzez zatwierdzenie jej przez pupila, który doszedł do dojrzałości. Niedojrzali nie mogli zawierać małżeństwa, ani sporządzać testamentu
• Mężczyźni powyżej 14 roku życia – puberes – mieli pełną zdolność do czynności prawnych. Jednak ze względu na ich niedoświadczenie aż do 15 roku życia prawo brało puberes minores viginti quinaque annis w specjalną ochronę. Na mocy lex Laetoria z II w.p.n.e. w razie niekorzystnych skutków czynności dokonanych przez minores = małoletni poniżej 25 roku życia, mogli prosić o ochronę za pomocą zarzutu procesowego = exceptio, skargi = actio lub przywrócenia do stanu pierwotnego = restitutio in integruj. Mogli też zwrócić się o przydzielenie im kuratora = curator minorum, początkowodo pomocy w podejmowaniu określonych czynności, a w okresie prawa poklasycznego do zarządu całum majątkiem.
Zdolność do czynności prawnych kobiet
Kobiety po ukończeniu 12 lat, miały nadal tutora, gdyż miały jedynie ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Na akty o charakterze rozporządzającym musiał wyrazić zgodę tutor. Od czasów Augusta kobieta, która urodziła trójkę dzieci otrzymywała przywilej ius trium liberorum i pozbywała się opiekuna. W II w.n.e. w zasadzie już kobiety wolnourodzone nie podlegały opiece tuteli.
Zdolność do czynności prawnych osób chorych umysłowo
Furiosi nie mogły dokonywać żadnych czynności, dlatego też były one pozbawione zdolności do czynności prawnych. W czasie przerw w chorobie – lucida intervalla = przebłyski świadomości – odzyskiwały pełną zdolność do czynności prawnych. Pieczę nad ich majątkiem sprawował curator.
Zdolność do czynności prawnych marnotrawców
Osoba, która trwoniła majątek odziedziczony, co groziło Ridanie ubóstwem, mogła być uznana przez cenzora za marnotrawcę = prodigus. Powodowało to iż pretor w drodze interdictio bonorum odbierał marnotrawcy początkowo w ogóle możność zarządu majątkiem, w późniejszym zaś czasie – dokonywania czynności umniejszających bądź obciążających majątek, czyli ograniczał jego zdolność do czynności prawnych. Marnotrawca mógł samodzielnie dokonywać czynności przysparzających, przy czynnościach rozporządzających i zobowiązujących działał za niego kurator.
Utrata czci obywatelskie a zdolność do czynności prawnej
Infamia powstawała na skutek popełnienia czynu haniebnego, np. dezercji lub w sposób pośredni na skutek wyroku w procesie karnym lub cywilnym, np. actio doli. Osoba zniesławiona, dotknięta infamią, nie mogła występować w imieniu innych ani ustanawiać tych zastępców. Mniej sprecyzowana była inna forma ujmy w czci obywatelskiej, zwana turpitudo. Wynikała z niemoralnego zawodu lub prowadzania się. Miała wpływ przy wyborze opiekuna lub przy prawie rodzeństwa zachowku. W razie porzycenia hańbiącego zawodu lub poprawienia się danej osoby, niesława faktyczna ulegała zakończeniu.