Prawo-podstawy

Prawo, system norm prawnych, związanych genetycznie i funkcjonalnie z działalnością państwa, który dzieli się na poszczególne działy, m.in. prawo: karne, cywilne, administracyjne, rodzinne, pracy, finansowe, procesowe cywilnei karne. Działy te wchodzą w skład szerszych zespołów: prawa publicznego i prawa prywatnego (podział ten istniał już w prawie rzymskim).
Ze względu na sposób tworzenia prawa wyodrębnia się systemy prawa ustawowego (państwa kontynentu europejskiego) i prawa zwyczajowego (Wielka Brytania, USA).
Nie wszystkie doktryny prawne uznają związek państwa i prawa (uznaje go np. marksistowska teoria prawa oraz szkoła normatywistyczna). Doktryny prawa natury przyjmują, że prawo może istnieć bez organizacji państwowej i poza nią.

W nauce prawa wyróżnia się 3 główne nurty:
1) aksjologiczny, podkreślający znaczenie prawa słusznego i wartościowania prawa (np. myśl chrześcijańska od św. Augustyna do współczesności, doktryny prawa natury, fenomenologiczna teoria prawa);
2) formalistyczny, zajmujący się analizą pojęciową prawa pozytywnego (pozytywizm prawniczy), w którym wystąpiły w Europie tendencje: naturalistyczna i logiki konstrukcji prawnych;
3) realistyczny, ujmujący prawo jako fakt psychiczny lub społeczny (realizm prawniczy).

Prawo karne, zespół norm prawnych zakazujących pod groźbą kar popełniania czynów, które jako społecznie niebezpieczne stanowią ustawowo określone przestępstwa. Prawo karne nie ma osobnej, właściwej sobie dziedziny życia społecznego, które reguluje. Dotyczy wszystkich ważnych stosunków społecznych w aspekcie obrony ich przed zamachami.
Centralnymi elementami prawa karnego są ustawowo określone przestępstwa oraz kary za nie. Do pomników prawa karnego należą: z okresu niewolnictwa prawo sumeryjskie i Kodeks Hammurabiego, z okresu feudalnego - barbarorum leges, Constitutio Criminalis Carolina z 1532, z okresu rewolucji francuskiej kodeks z 1791 i kodeks karny Napoleona I z 1810 (kodyfikacje Napoleona).
W Polsce do końca 1969 źródłem prawa karnego był kodeks karny z 1932, zmieniony przez nowele i dodatkowe ustawy. W wyniku wieloletniej pracy kodyfikacyjnej praktyków i teoretyków powstał kodeks, uchwalony przez Sejm PRL 19 IV 1969. W czerwcu 1997 Sejm uchwalił nowy prawo karne, które wejdzie w życie 1I 1998.
Prawo cywilne, zespół norm prawnych regulujących stosunki majątkowe, a w pewnym stopniu i niemajątkowe, między równorzędnymi podmiotami prawa. W poszczególnych systemach prawa zakres stosunków społecznych uregulowanych przez prawo cywilne był różny i różne są definicje w poszczególnych państwach i okresach historycznych.
W starożytnym Rzymie prawo cywilne oznaczało normy prawne obowiązujące obywateli rzymskich (prawo rzymskie), w średniowieczu - prawo świeckie, w odróżnieniu od prawa kanonicznego. Od 2. połowy XVIII w. rozpoczęły się kodyfikacje prawa cywilnego w poszczególnych państwach, dużą rolę odegrał Kodeks Napoleona. Prawo cywilne anglosaskie (common law) rozwija się głównie w postaci prawa zwyczajowego. Konstrukcje współczesnego prawa cywilnego państw europejskich w dużym stopniu nawiązują do instytucji prawnych ukształtowanych w starożytnym Rzymie (Corpus Iuris Civilis).
Współcześnie prawo cywilne tro część prawa prywatnego regulująca stosunki majątkowe i niemajątkowe osób fizycznych i prawnych. W dawnych państwach bloku komunistycznego wyodrębniono z prawa cywilnego - prawo rodzinne i prawo pracy.
W Polsce po uzyskaniu niepodległości (1918) obowiązywały prawa byłych państw zaborczych, unifikację prawa cywilnego rozpoczęto w okresie międzywojennym (kodeks zobowiązań, kodeks handlowy) a ukończono w 1945 i 1946. Od 1947 obowiązywało już jednolite polskie prawo cywilne zawarte w kilkunastu aktach. Następnie podjęto prace nad kodyfikacją prawa cywilnego, zakończone wydaniem 1964 kodeksu cywilnego.

Prawo administracyjne, dział prawa, który obejmuje ogół norm regulujących stosunki społeczne związane z administracyjną działalnością organów państwowych i innych podmiotów wykonujących funkcje administracyjne w administracji publicznej. Charakterystyczną cechą norm prawa administracyjnego jest możliwość zastosowania przymusu państwowego w celu ich wykonania.
Geneza prawa administracyjnego sięga XVIII w. i wiąże się z rewolucją francuską 1789, która przekształciła poddanego (poddaństwo) w obywatela. Uzyskał on prawo żądania od organów państwa przestrzegania praw uchwalonych przez parlament. W okresie państwa liberalnego przepisy prawa administracyjnego wyznaczały przede wszystkim ramy działania administracji, poza którymi pozostawała sfera działania prywatnego przedsiębiorcy. Zakres oddziaływania prawa administracyjnego zwiększał się w tych krajach w miarę rozszerzania się państwowego interwencjonizmu.
W Polsce prawo administracyjne obejmuje: przepisy ustrojowe organów administracji publicznej, przepisy proceduralne, przepisy dotyczące kontroli nad działalnością administracji, przepisy dotyczące szczegółowych działów administracji. Nauka prawa administracyjnego zajmuje się: ustrojem administracji, prawnymi formami jej działania, kontrolą administracji, funkcjonowaniem działów administracji.

Kodeks, akt normatywny, będący zbiorem przepisów prawnych regulujących określoną dziedzinę stosunków społecznych. Proces tworzenia kodeksu nazywa się kodyfikacją.
Najstarszymi kodeksami były kodeks Hammurabiego (XVIII-XVII w. p.n.e.) oraz kodeks Justyniana (Corpus Iuris Civilis, VI w. n.e.).
Kodeks cywilny, akt normatywny, stanowiący zbiór przepisów prawnych regulujących prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne, spadkowe. Najbadziej znanymi kodeksami cywilnymi są Corpus Iuris Civilis (kodeks Justyniana), Kodeks Napoleona z 1804

Księga wieczysta, szczególny rodzaj rejestru urzędowego ustalający stan prawny nieruchomości. Wpis do księgi wieczystej ma zarówno charakter ewidencyjny (informacyjny), jak i wywołuje skutki materialnoprawne, które kształtują nabywanie i utratę praw rzeczowych na nieruchomości.
Hipoteka, forma zabezpieczenia wierzytelności, polegająca na ustanowieniu rzeczowego prawa na nieruchomości dłużnika na rzecz wierzyciela w postaci aktu notarialnego wpisanego do księgi wieczystej.
W przypadku niewywiązania się dłużnika ze zobowiązania wobec wierzyciela, ten ostatni ma prawo do przejęcia nieruchomości (lub jej części) na własność (wyłącznie na drodze egzekucji sądowej). Wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki.
Nieruchomość, część powierzchni ziemi (gruntu) wraz z budynkami, drzewami itp., stanowiącymi również przedmiot własności.
Akt notarialny, dokument sporządzany przez notariusza (osobę zaufania publicznego). Stwierdza on pewne fakty, które mają znaczenie prawne. Sporządzenie aktu notarialnego jest wynikiem własnej woli lub następuje z nakazu prawa (np. akt darowizny czy akt kupna).
Ustawa, najwyższy w hierarchii źródeł prawa akt normatywny, wydawany przez powołany do tego organ państwowy (parlament). Wyróżnia się ustawy zwykłe oraz ustawę zasadniczą (konstytucję).
Notariusz, rejent, osoba zaufana publiczna powołana do dokonywania czynności, którym strony powinny lub pragną nadać formę notarialną. W Polsce notariusza powołuje i odwołuje minister sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii właściwej izby notarialnej. Do czynności notarialnych należy, m.in.: sporządzanie aktów notarialnych, uwierzytalnianie i poświadczanie dokumentów, sporządzanie protestów weksli i czeków, przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu lub zrzeczeniu się spadku.
Odszkodowanie, indemnizacja, naprawienie szkody, świadczenie należne poszkodowanemu od osoby ponoszacej odpowiedzialność za szkodę. Odpowiedzialność występuje pod postacią przywrócenia stanu poprzedniego (restytucja naturalna) lub zapłaty odpowiedniej kwoty (rekompensata pieniężna).
Odszkodowanie obejmuje straty, które poszkodowany poniósł i korzyści, które osiągnąłby, gdyby szkody mu nie wyrządzono. Odszkodowanie ma wyrównać szkodę, nie może być jednak wyższe od szkody; może być od niej niższe, jeśli to wynika z ustawy lub umowy, a ulega zmniejszeniu, jeśli poszkodowany przyczynił sie do powstania lub zwiększenia szkody.
Postępowanie administracyjne sądowe, postępowanie administracyjne w sprawach sądowych toczy się przed Naczelnym Sądem Administracyjnym w przypadku wniesienia skargi na decyzję administarcyjną na zasadach określonych w kodeksie postępowania administracyjnego, a w sprawach rentowych przed sądami pracy i ubezpieczeń społecznych jako organami I instancji w stosunku do organów rentowych (niesądowych).
Postepowanie cywilne sądowe, czynności sądowe związane ze sprawami cywilnymi. W Polsce obejmuje czynności Sądu Najwyższego i sądów powszechnych związane z rozstrzyganiem spraw cywilnych (postępowanie rozpoznawcze) oraz z zabezpieczeniem roszczeń i wykonaniem orzeczeń sądowych i innych tytułów egzekucyjnych (postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne). Także inne czynności w sprawach cywilnych (odtworzenie zaginionych akt, uznanie i wykonanie zagranicznych orzeczeń).
W postępowaniu rozpoznawczym sprawy cywilne są rozstrzygane w trybie procesowym (proces cywilny), lub gdy ustawa tak stanowi, w trybie nieprocesowym (np. w sprawach spadkowych, opiekuńczych). Bez względu na tryb postępowania rozpoznawczego i związane z tym odmienne uregulowania obowiązują te same naczelne zasady procesowe, a wydane orzeczenia mimo różnic co do formy, mają tę samą moc prawną.
Przed wszczęciem procesu, na wniosek strony, sąd może przeprowadzić postępowanie pojednawcze zmierzające do ugody stron. W procesie są przewidziane także postępowania odrębne dla spraw: małżeńskich, ze stosunków między rodzicami i dziećmi.
Postępowanie egzekucyjne, postępowanie w sprawach cywilnych oraz administracyjnych.
Postępowanie karne sądowe, jest związane z rozpoznawaniem spraw o przestępstwa. Podstawowym rodzajem jest postępowanie zwyczajne (proces karny). Dzieli się na stadia: przygotowawcze (postępowanie przygotowawcze, przed sądem I instancji, odwoławcze i wykonawcze).
Z chwilą wniesienia przez oskarżyciela aktu oskarżenia do sądu, rozpoczyna się postępowanie przed sądem I instancji. Od nieprawomocnego wyroku I instancji przysługują stronom środki odwoławcze w postaci apelacji (od postanowienia przysługuje zażalenie). Środek odwoławczy rozpatruje sąd II instancji w postępowaniu odwoławczym. Po uprawomocnieniu się wyroku następuje postepowanie wykonawcze, uregulowane w kodeksie karnym.
Oprócz postępowania zwyczajnego występują postępowania szczególne: w stosunku do nieobecnych, uproszczone w sprawach z oskarżenia prywatnego, przyśpieszone, nakazowe, co do orzeczeń w sprawach o wykroczenia. Do postępowania sądowego po uprawomocnieniu się orzeczenia należą: kasacja, wznowienie postępowania, podjęcie postępowania warunkowo umorzonego przez sąd.
Nadto rozróżnia się odrębne postępowanie w sprawach o wykroczenia, postępowanie karne skarbowe, zabezpieczające w stosunku do osoby i do mienia oraz przepisy postępowania w sprawach karnych w stosunkach międzynarodowych. Według przepisów kodeksu postępowania karnego toczą się sprawy należące do właściwości sądów powszechnych i wojskowych.
Przetarg, forma postępowania w sprawie sprzedaży, kupna lub zamówienia na wykonanie robót i usług. Przetarg przeprowadza się dla dokonania wyboru najkorzystniejszej oferty. Można wyróżnić m.in.:
1) przetarg nieograniczony, w którym oferty mogą złożyć wszyscy dostawcy lub wykonawcy zainteresowani wzięciem udziału w przetargu,
2) przetarg ograniczony, w którym oferty mogą złożyć jedynie dostawcy lub wykonawcy zaproszeni przez zamawiającego do składania ofert.

Przetarg publiczny,
1) potocznie publiczna sprzedaż ruchomości i nieruchomości osobie oferującej najwyższą cenę (licytacja).
2) rodzaj konkursu organizowanego przez przedsiębiorstwa lub instytucje administracji państwowej w celu uzyskania najdogodniejszych warunków wykonania robót, dostaw towarów itp. Przetarg publiczny może być otwarty, tj. dostępny dla każdego, lub zamknięty, tzn. dostępny tylko dla osób fizycznych lub osób prawnych) odpowiadających określonym warunkom.
Składane oferty muszą najczęściej być zabezpieczone wadialnie (wadium), tj. przez założenie pewnej sumy pieniędzy gwarantującej organizatorowi, że wygrywający zawrze umowę na warunkach określonych w ofercie.

Zarządzanie, ogół działań zmierzających do efektywnego wykorzystania zespołów ludzkich i środków materialnych, podejmowanych w celu osiągnięcia wcześniej sformułowanych założeń. W procesie zarządzania można wyróżnić pięć podstawowych funkcji: planowanie, organizowanie, przekazywanie poleceń, koordynację i kontrolowanie. W ramach każdej z tych funkcji zarządca może wykorzystywać określone zbiory instrumentów, służących do ich realizacji. Także nauka o metodach, zasadach i instrumentach dotyczących realizacji powyższych założeń.
W zależności od obszaru rozróżnia się zarządzanie: personelem (zasobami ludzkimi), produkcją, marketingiem (zarządzanie marketingowe). Z punktu widzenia horyzontu czasowego i rangi podejmowanych decyzji wyodrębnia się zarządzanie: operacyjne (bieżące) oraz strategiczne.
Państwo, organizacja polityczna, wyposażona w suwerenną władzę, zajmująca określone terytorium. Przynależność do państwa ma charakter sformalizowany (obywatelstwo). W obrębie państwa występuje stosunek: władza - podporządkowane jej osoby i grupy. Atrybutem państwa jest suwerenność rozumiana jako całkowita niezależność od jakiejkolwiek siły zewnętrznej i wewnętrznej.
Funkcja wewnętrzna państwa polega na podejmowaniu działań, z których wynika, że władza państwowa jest najwyższa na danym obszarze i decyduje sama o zakresie swoich kompetencji, a wszystkie inne instytucje i organy funkcjonują za jej zgodą i na warunkach przez nią określonych.
Funkcja zewnętrzna to realizacja celów niezależnych od innych państw i ochrona interesów danego państwa. Ograniczenie suwerenności może nastąpić w wyniku przyjętych przez państwo zobowiązań (np. w następstwie przegranej wojny). Wszystkie funkcje realizowane są przez organa państwa, które dzielą się na: przedstawicielskie, przymusu, administracji gospodarczej, administracji kulturalnej, kontrolne.
Państwo jest organizacją terytorialną, co oznacza, że obejmuje ludzi związanych z określonym terytorium. Powstanie państwa wiązało się z przejściem ludzi do osiadłego trybu życia, ale może ono powstać także w wyniku: wyzwolenia się określonej grupy ludzi spod panowania innego państwa i oderwania od niego części terytorium, rozpadu państwa na kilka nowych, połączenia się kilku istniejących w jedno, na podstawie aktu prawa międzynarodowego, w wyniku podboju itp.
Osoba fizyczna, w znaczeniu prawnym każdy człowiek z chwilą urodzenia staje się osobą fizyczną, czyli uzyskuje zdolność prawną, rozumianą jako zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków.
Osoba prawna, podmiot stosunków cywilnoprawnych. Na gruncie polskiego kodeksu cywilnego z 1964 osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Osobowość prawną przyznaną szczególnymi przepisami posiadają m.in. przedsiębiorstwa państwowe, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne, spółdzielnie, fundacje.
Osoba prawna działa przez swoje organy (czyli wewnętrzne władze, np. dyrektora, zarząd) w sposób przewidziany w odpowiedniej ustawie i opartym na niej statucie.
Podmiot, wg prawa osoba fizyczna lub prawna, która może mieć prawa i obowiązki. Podmiotem obowiązku jest osoba zobowiązana, podmiotem prawa - osoba uprawniona w danym stosunku prawnym, podmiotem przestępstwa - sprawca przestępstwa.
Mienie, wg ujęcia kodeksu cywilnego jest to własność oraz inne prawa majątkowe, czyli ogół aktywów danego podmiotu. Kodeks wyróżnia mienie państwowe, które przysługuje skarbowi państwa albo innym państwowym osobom prawnym.
Przedsiębiorstwo, zespół osobowych, rzeczowych oraz finansowych czynników wytwórczych zorganizowanych i skoordynowanych w celu prowadzenia działalności gospodarczej związanej z wytwarzaniem dóbr oraz świadczeniem usług - a zatem podejmowanym przedsięwzięciem gospodarczym - i wytwarzania w ten sposób nowych wartości, tworzących w sumie dochód narodowy.
Ten ostatni element odróżnia przedsiębiorstwo od gospodarstwa domowego, będącego drugim podmiotem sfery realnej gospodarki, które jest tylko beneficjentem wytwarzanych przez przedsiębiorstwo dóbr i usług. Cechami charakteryzującymi przedsiębiorstwa są odrębności: ekonomiczna, organizacyjna, prawna oraz techniczno-produkcyjna, jak również racjonalność ekonomiczna oraz przedsiębiorczość.
Osoba tworząca przedsiębiorstwo z rozproszonych i często pojedynczo nieproduktywnych składników zasobów gospodarczych jest określana mianem przedsiębiorcy. W polskiej praktyce gospodarczej przedsiębiorstwa funkcjonują w różnych formach organizacyjno-prawnych, którymi są: spółki prawa cywilnego i handlowego, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie oraz jednoosobowe formy prowadzenia działalności gospodarczej.
Gospodarstwo rolne, grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.
Minister, członek naczelnego organu władzy wykonawczej, Rady Ministrów. Do obowiązków ministra należy kierowanie określonym działem administracji państwowej lub gałęzią gospodarki. W Polsce ministra powołuje i odwołuje Sejm, a między kadencjami Sejmu Prezydent na wniosek Premiera. Urząd ministra danego resortu tworzony jest i znoszony przez odpowiednią ustawę.
Minister odpowiada przed Sejmem i przed Trybunałem Stanu. Minister bez teki zwyczajowo nazywa się członka rządu, który nie kieruje żadnym resortem. Ministrem pełnomocnym jest przedstawiciel dyplomatyczny. Tytuł ten wprowadziła w 1961 konwencja wiedeńska.
Zastaw, ruchomość (rzecz, przedmiot) przekazana wierzycielowi w celu zabezpieczenia zwrotu długu. Wierzyciel może odstąpić od fizycznego przejęcia w posiadanie zastawionej ruchomości i pozostawić ją u dłużnika wówczas, gdy jest ona narzędziem pracy dłużnika nieodzownym do gromadzenia środków na spłatę długu.
Zastaw oznacza też ograniczone prawo rzeczowe, mające na celu zabezpieczenie wierzytelności na majątku dłużnika, polegające na możliwości zaspokojenia wierzytelności z rzeczy lub prawa, na którym został ustanowiony zastaw, bez względu na to, czyją własnością jest rzecz lub komu przysługuje prawo.
Jest, obok hipoteki, najczęściej stosowanym w bankowej praktyce zabezpieczeniem spłaty kredytu o charakterze rzeczowym. W odróżnieniu od hipoteki, zastaw można ustanowić tylko na rzeczach ruchomych lub prawach zbywalnych.
Księga wieczysta, szczególny rodzaj rejestru urzędowego ustalający stan prawny nieruchomości. Wpis do księgi wieczystej ma zarówno charakter ewidencyjny (informacyjny), jak i wywołuje skutki materialnoprawne, które kształtują nabywanie i utratę praw rzeczowych na nieruchomości.
Rejestr, spis, wykaz uporządkowany alfabetycznie lub chronologicznie, np.: rejestr przedsiębiorstw państwowych, rejestr statków, rejestr stowarzyszeń, rejestr skazanych.